Лекция 2 (Г1алг1ай мотт)

Хотталурга дожаре латтача ц1ердешаша белгалду шийх е кхы х1амахьадоала е хьадаьнна саг е х1ама, дар т1адерзар йола х1ама е саг.

Масала: Картах басар хьакхар.

Укз дожаре латта ц1ердешаш кхоачам хул. Д1аоалача хана чаккхе -х зовне ювл(-г1 хоз).

VII.Меттига дожар

Меттига дожаре латтача ц1ердешаша белгалду дар деш вола саг е х1ама, е дар кхоачаш деш йола моттиг.

Предложене чу из дукхаг1а йолча хана кхоачам, меттига лоаттам хул. Масала: К1аьнк коана1арга латтар.

Цхьа наггахьа меттига дожаре латта ц1ердешаш подлежащи хул. Цу тайпара предложенех локативни конструкци йола предложенеш оал. Масала: Берашка оасар дика дулу.

Д1аоалача хана чаккхенашта т1ехьа лоаца -а да, из хьахазац.

VIII. Дустара дожар

Дустара дожаре латтача ц1ердешаша белгалду цхьа х1ама е саг т1ех е эшашаг1а хилар. Цхьан сага е х1аман белгало т1ех е эшашаг1а хилар. Дустара дожаре латта ц1ердешаш предложене чу кхоачам хул. Масала: Махачкалал йоккхаг1а Грозный я.

Ц1ЕРДЕШАЙ ЛЕГАРИЙ СИСТЕМА

Ц1ердешаша дожарашца хувцалуча хана хулача

хувцамех легар оал.

Ц1ердешашй легар кхаь тайпара ларх1а йиш я: ц1ера дожара ларда чаккхенгеи, эргача дожарий овлана мукъача оазагеи хьежжа.

I. Хьалхарча легара чудоаг1а ц1ера дожаре ларда чаккхенга мукъаза оаз йолаш ц1ердешаш. Из легар шин группах декъалу.

1-ча группа чудоаг1а эргача дожарашка овлана мукъа оаз хувцалу ц1ердешаш. Масала: дог-дега.

2-ча группа чудоаг1а ц1ера дожаре чаккхенга мукъаза оаз йоаг1аш, овлан мукъа оаз эргача дожарашка

ца хувцалу ц1ердешаш. Масала: форд-форда, к1аьнк-к1аьнка

II. Шоллаг1ча легара чудоаг1а ц1ера дожаре чаккхенга мукъа оаз йола ц1ердешаш. Из легар шин группах декъалу.

1-ча группа чудоаг1а чаккхенга мукъа оаз дифтонг йола ц1ердешаш. Масала: даьтта, сапа.

2-ча группа чудоаг1а эргача дожарашка чаккхенгеи лардаи юкъе чу яха наращени хула ц1ердешаш.

Масала: лоамаро, болхло, ахархо.

III. Кхоалаг1ча легара чудоаг1а цхьан дийлача дешдаькъах латта ц1ердешаш. Эргача дожарашка даьхача уж дукхаг1дараш овлан мукъа оаз хувцалуш хул.

Масала: да, ма, к1а, тай.

Ц1ЕРДЕШАШ ХЬАХИЛАРА НАЬКЪАШ

Керда ц1ердешаш хьахул: суффиксаш т1атохарца, дешхьалхенаши суффиксаши цхьан т1атохарца, йиза е

лоацъяь дешай лардаш вашаг1тохарца, белгалдешаш ц1ердешашка даларца.

Суффиксаш т1атохарца хьахулаш дола ц1ердешаш тайп-тайпара ма1ан долаш хул, т1акхеташ йолча суффиксай а шо-шоай ма1ан да:

1)Нах белгалбу ц1ердешаш хьаду суффиксаш:

a)беча белхалга, говзалга, деча г1улакхага хьежжа, нах белгалбеш (-хо, -ло, -ча, -ч, -щик, -чик, -ник, -ист, -о) дешархо, болхло, бетоншик, каратист, халхархо.

б) общественни е 1илман организацена саг

чувоаг1алга довзийташ йола суффиксаш ( -ист, -ец) коммунист, ленинец.

в) нахах доахка г1улакхаш белгалдеш йола суффиксаш ( -ник, -ик) ударник, передовик.

г) къам е баха моттиг йовзийтараш ( -хо, -ло, -ро, -ец) юртахо, лоамаро, китаец, лоалахо.

д) хьаяь е шоаш хьахинна а йола х1амаш белгалъеш дола ц1ердешаш деш йола суффиксаш ( -р, -рг, -м, -г1а) даар, тохкам, даьттаг1а

Уйланца сурт оттадаь мара б1аргаго йиш йоаца х1амаш белгалъеш дола ц1ердешаш деш йола суффиксаш ( -л, -м, -р, -o, -е, -изм) дикал, эздел, хьехам, дарвинизм, алар.

е) дар деш йола моттиг е дар де торо хилар белгалдеш дола ц1ердешаш деш йола суффиксаш ( -лга ) дувцилга (яц), хьожилга (ховр), ваг1илга (дац).

ж) ц1ердешаш з1амига, эсала, достама доахаш, х1ама белгалдеча, е хьастара ма1анга доаха суффиксаш

( -г, -нг, -иг, -лг, -илг) отарг, кийнг, еттилг, ц1алг, дигилг.

Цига д1аоалача хана -аг, -алг хоз, дагалаца цу тайпара суффиксаш ца хулилга, массаза -иг, -илг язъелга: буртиг, сурилг.

Ц1ЕРДЕШАЙ ХЬАХИЛАРА НАЬКЪАШ, УЖ КЕРДА Ц1ЕРДЕШАШ ЯЗДАРА БОКЪОНАШ

Г1алг1ай метта, лакхе аьннача тайпара суффиксаш т1акхеташ хьахиларал совг1а дешхьалхенаш т1акхеташ а хьахул ц1ердешаш.

Цу тайпара дешхьалхенаш я: д1а, чу, ара, к1ал, т1а, 1о, хьал кх.д1. Царца т1акхет суффиксаш: -р, -м, -лг. М а с а л а: чулоацам, 1отохар, араваккхар, чукхайкилга.

Дагалаца цу тайпара хьахиннача ц1ердешай дешхьалхенаш цхьан язъелга.

Керда ц1ердешаш хьахул циза е лоацъяь лардаш вашаг1тохарца, царех чоалхане ц1ердешаш оал. М а с а л а: ц1ерпошт, ц1илеторг, колхоз, космодром.

Цу тайпара чоалхане дешашка шин ларда юкъе къоастора хьаракаш а нийслу. Дагалаца уж язде дезалга: шокъеттарг, зокъеттарг.

Белгалдешаш ц1ердешашка даларца а хьахул керда ц1ердешаш. Уж хьахулаш белгало хьахьокхаш дола ма1ан дов, х1аьта шоай орфографически форма хувцалац. Цар лексически ма1ан предложене чу мара белгалдалац. Масала: Дика новкъост вар Султана вар. Доккха во дера царга.

Белгалдешаш доал ц1ердешашка, лакхе вай аннача бесса, суффиксаш т1акхетарца: ч1оаг1а-ч1оаг1ал,

дика-дикал.

Цу тайпарча ц1ердешай дукхален табрахь хилац. Ц1ердешай -г, лг, -иг, -нг яхача суффиксашта хьалха

шекон мукъа оаз хозача метте дагалаца массаза а и язде деза. Масала: ч1егилг, шушинг, вошилг, мерг1илг.

Ц1ердешай -рг яхача суффиксана хьалха шекон мукъа оаз хозача метте массаза а язде деза. Масала: хоттарг, ахкарг, ц1агарг.

Ц1ердешашка -ло, -хо, -ча яхача суффиксашта хьалха хозаш дола а язде дезац. Масала: унахо, болхло, ахархо.

Чоалханеча дешашка хьалхарча ларда чаккхен мукъа оаз язъяц. Масала: дарбанхи, машинникъ, б1арашдуарг.

ДАЦАРДОШ ЦА Ц1ЕРДЕШАШЦА НИЙСА ЯЗДАР

Дацардош ца ц1ердешашца массаза а цхьан язду. Масала: цатоам, цахетар, Цаэш.

Цу дацардешо духьалар ма1ан дола ц1ердешаш кхолл: тоам-цатоам, ховр-цаховр, хетар-цахетар, Эши-Цаэш.