89
.pdfсамим вести праздную жизнь – досыта есть мяса, пить кумыс, наслаждаться красавицами да любоваться скакунами».
Абая волновали не скот, а положение и духовный мир казаха, обреченного заниматься только приумножением скота. Это положение казахов он называет «пороками» и осуждает , что казахи не занимаются другими полезными вещами. Порок у казахов, как пишет Абай имеет происхождение , связанное с образом жизни и вытекающими отсюда мышлением. В научной психологии американского психолога А. Маслоу в теорий мотивации она известна как дефицитарной мотивацией, которая объясняет как восполнение дефицита в еде или во сне, с одной стороны мотивацией казахов, направленной на восполнение потребностей телесной в еде через приумножение скота. Доказательством этой теорий является обычай казахов здороваться: «Мал, жан аманба?» или «Здоров ли твой скот и душа?» Соплеменник сперва справляелся о благополучии скота, а потом уже справляелся о здоровье. Кроме скота у казахов не было средств существования.
Такое бытие своих соплеменников-номадов Абай считает нравственным, духовным недостатком, оно противно истине, добру и считает общим народным пороком казахов. Его исследования, основанные на детальном исследовании пороков родного народа, позволили сформулировать позитивный гуманистический взгляд на человеческую природу казахов, он переживает, болеет за свой народ вскрывая недостатки духовной жизни, на психологии конкретных явлений.
Всвоем исследований Абай рассматривает познание ребенком окружающего мира с позиций потребности души. Изучая душу ребенка пишет: « Ребенок рождается на свет, наследуя два начала. Первое из них требует еды, питья, сна. Это – потребность плоти, без этого тело не может служить пристанищем для души, не будет расти, крепнуть. Другое – тяга к познаниям. Младенец тянется к ярким вещам, берет их в рот, пробует на вкус, прикладывает к щеке. Встрепенется , услышав звук дудки или свирели. Подросши, бежит на лай собаки, на голоса животных, на смех и плач людей, теряет покой, спрашивая обо всем, что видят глаза и слышать уши: Что это? Почему он так делает?- это уже потребность души, желание видеть, все слышать, всему учиться» [1,c.135]. Абай точно с позиций современной психологии и дидактики описывает чувственное познание ребенка и его идеи созвучны мыслям Коменского, Бэкона, Ананьева, Выготского, Маслоу.
Проводя параллель с работой Я. А. Коменского, автора «Великой дидактики», мы видим одинаковое суждение Абая с мыслями Коменского : «Обитающий в нас разумной душе, сверх того, даны органыкак бы лазутчики и разведчики, с помощью которых душа исследует все, что находится вне ее, – это зрение, слух, обоняние, вкус, осязание, так что ни одно создание, где бы оно ни находилось, не может от нее укрыться. Так как в видимом мире нет ничего, чего нельзя было бы или видеть, или слышать, или обонять, или вкушать, или осязать и, таким образом, определить по существу и качеству, то отсюда следует, что в мире нет ничего, чего бы не мог обнять одаренный чувством и разумом человек» [6, c.120]
Вэтом вопросе Абай вплотную примыкает к Коменскому, Ананьеву с работы которых были написаны в другой стране, в другое время, но суждения одинаковые.
Употребляя понятие «познание» в своей работе Абай, развивает понятие духовной потребности казахских детей через познание окружающей действительности, их познание детерминирована условиями жизни номадов. Абай к треугольнику мотивационной потребности пришел на 60-70 лет раньше, чем А. Маслоу, который свою работу опубликовал в 60-х годах ХХ столетия. [7.c.125]. Но треугольник мотивационной потребности А. Маслоу заполнена полностью, что говорит об уровне развития общества (США), чем треугольник мотивационной потребности Абая, которая отражала уровень производственных отношений Казахстана конца ХIX и начала ХХ веков.
Литература
1.Абай. Книга Слов. Поэмы. Алма-Ата: Ел, 1992272 с.
2.Вольский А. Л. Поэтико-философский текст как объект филологической герменевтики: дисс. докт. филол. наук. СПб, 2009. 411 с.
3.Фуко М. О начале герменевтики себя. //Логос. – 2008.- № 2 (65). 250 с.
4.Аль Фараби. Естественно-научные трактаты. «Наука» – Алма-Ата, 1987. 496 с.
5.Леонтьев А. Н. Деятельность. Сознание. Личность. М., Смысл, Академия, 2005. – 352 с.
6.Коменский Я. А. Великая дидактика. Педагогическое наследие. М.: Педагогика, 1989., 416 с.
7.Маслоу А. Мотивация и личность. 3-изд.,- СПб.: Питер, 2008. – 352 с.
41
Леонов Н.И.
(Россия, Удмуртский государственный университет)
ЭТНОМЕДИАЦИЯ: ОБЩЕЕ И СПЕЦИФИЧЕСКОЕ В УРЕГУЛИРОВАНИИ КОНФЛИКТОВ
Процессы глобализации и международной кооперации привели к росту межкультурной категории конфликтов, что в свою очередь требует разработки подходов к их изучению и механизмов управления ими. К этому необходимо еще добавить миграционно-диаспоральный контекст конфликтов. Феномен миграции является одним из самых характерных и значительных явлений общественной жизни XX и XXI века. Такие исследования имеют уникальную особенность – сотни тысяч людей переместились в чужеродную среду, все элементы структуры человека как индивида, как личности, как субъекта деятельности, как индивидуальности проявились у людей различных возрастов, характеров по-новому. С решением данного противоречия существует сегодня научная проблема: изучение социально-психологических закономерностей и механизмов, обусловливающих возникновения конфликтов в полиэтническом регионе, и разработка теоретико-методологических позиций системного междисциплинарного учета этнокультурных, межконфессиональных и социально-психологических факторов предупреждения и урегулирования конфликтов в поликультурном мире. Использование междисциплинарных методов и технологий, не противоречащих исходным методологическим основаниям в социальногуманитарных науках, способствует совершенствованию средств анализа условий и разработки способов, технологий предупреждения, регулирования и преодоления конфликтов в поликультурном мире. Как отмечает Травина Е. М., что «для того, чтобы понять суть межэтнического или межконфессионального конфликта, необходимо не просто встать "над" конфликтом, анализируя поведение сторон, способы его разрешения. Следует обладать объемом знаний о природе человека, особенностях его психики, стереотипах поведения, связях с прошлым для того, чтобы делать квалифицированные выводы и давать прогнозы по поводу путей развития того или иного конфликта» [1. С, 3].
Внастоящее время этнические, религиозные конфликты весьма непредсказуемы в своей динамике, трудно поддаются прогнозу и урегулированию, поэтому основное внимание в социологических и психологических теориях межэтнических и межконфессиональных конфликтов уделяется проблеме их урегулирования. А с созданием и функционированием Евразийского экономического союза актуализируется проблема эффективного взаимодействия прежде всего сообществ по проблемам становления и развития гражданского сообщества. Евразийский экономический союз изначально создан в целях всесторонней модернизации, кооперации и повышения конкурентоспособности национальных экономик и создания условий для стабильного развития в интересах повышения жизненного уровня населения государств-членов.Стабильность и устойчивость государства во многом зависит от сохранения и укрепления в обществе гражданского мира, межнационального согласия и межрелигиозного уважения. Стратегии разрешения конфликтов, разработанные на основе многолетнего опыта США и Западной Европы, можно разделить на две группы: а) стратегии, основанные на применении институциональных механизмов; б) стратегии, основанные на применении норм. Обе группы стратегий возникли в результате длительного эволюционного развития и в существенной степени опираются на правовые, социальноэкономические и культурные традиции своих стран. Под институциональнымимеханизмами имеются
ввиду специально созданные или имеющиеся организации, призванные осуществлять арбитраж (торговые ассоциации, комитеты, собрания). В западных странах практика компетентного арбитража основана на многолетних традициях и длительном опыте развития гражданского общества.
ВРоссии практика урегулирования конфликтов в законодательном порядке начинается с 2010 года, когда издан Федеральный закон Российской Федерации от 27 июля 2010 г. N 193-ФЗ "Об альтернативной процедуре урегулирования споров с участием посредника (процедуре медиации)" [2]. Медиация – способ урегулирования споров при содействии медиатора на основе добровольного согласия сторон в целях достижения ими взаимоприемлемого решения.Медиация альтернативна любому директивному способу разрешения споров, когда спорящие стороны лишены возможности влиять на исход спора, а полномочия на принятие решений по спору делегированы третьему лицу.
Вкачестве одного из механизмов преодоления напряженности и снижения уровня межнациональной и межконфессиональной конфликтности можно рассматривать этномедиацию. Этномедиация – это несиловой метод разрешения споров, в котором третья, нейтральная сторона – медиатор, оказывает помощь сторонам, вовлеченным в межнациональной конфликт, в поиске конструктивного решения, отражающего их интересы. В основе несилового метода лежат коммуникативные техники решения сложного вопроса: сопричастность участников, свободное и личностно окрашенное высказывание и обсуждение проблемы, совместный поиск решений.
42
Медиация ориентирует на сотрудничество в конфликте и сохранение отношений конфликтующих сторон. Медиатор независим и нейтрален по отношению к участникам конфликта. Медиация – процедура конфиденциальная, в отличие от публичного разбирательства. Медиация гарантирует равноправие сторон, как в процессе урегулирования конфликта, так и процессе исполнения достигнутого соглашения.
Сейчас осуществляется процесс внедрения программы медиации на различных образовательных площадках, которые нацелены на повышения коммуникативной компетентности в этнических и конфессиональных сообществах участников образовательного процесса и профилактики конфликтов
вмолодежной среде. В настоящее время органы государственной власти и местного самоуправления не всегда своевременно и адекватно идентифицируют межэтнические конфликты на ранних стадиях, и их эскалация приводит к необходимости вмешательства силовых органов. Недостаточная подготовка работников на местах не позволяет, используя «мягкие методы», сбалансировать групповых отношений разрешать и трансформировать конфликты, перевести их в конструктивное русло.
Врамках евразийского пространства отмечаются те же тенденции становления и развития медиации. Так, Закон Республики Казахстан от 28 января 2011 года № 401-IV«О медиации» регулирует общественные отношения в сфере организации медиации, определяет ее принципы и процедуру проведения, а также статус медиатора. В законе отмечается, что целями медиации являются:1) достижение варианта разрешения спора (конфликта), устраивающего обе стороны медиации;2) снижение уровня конфликтности сторон.В Законе представлены особенности медиации
всфере гражданских, трудовых, семейных и иных правоотношений с участием физических и (или) юридических лиц; особенности медиации, проводимой в ходе уголовного судопроизводства, особенности медиации в сфере семейных отношений [3]. Медиаторы в Республике Казахстан, как и в России, могут заниматься деятельностью, как на профессиональной основе (профессиональный медиатор), так и на непрофессиональной основе. В России осуществлять деятельность медиатора на непрофессиональной основе могут лица, достигшие возраста восемнадцати лет, обладающие полной дееспособностью и не имеющие судимости, в Казахстане – 40 лет. Медиаторы вправе также осуществлять любую иную деятельность, не запрещенную законодательством Республики Казахстан. При этом профессиональные и непрофессиональные медиаторы должны обязательно состоять в реестрах своих Центров или Акиматов. У коллег Казахстана отмечается, что медиация – это независимый институт гражданского общества. Именно поэтому государственные служащие не могут совмещать свою работу с медиативной деятельностью, поскольку они являются представителями власти, выразителями интересов государства, имеют определенные ограничения в связи с таким статусом и не могут выступать в роли независимых медиаторов в спорах связанных с гражданскими правоотношениями. Возможность коррупции, конфликта интересов ставят под вопрос независимость и беспристрастность служащих – медиаторов.
Сегодня в разрешении конфликтов доминирует психотехнический подход, который реализуется порой без должного теоретического обоснования и в первую очередь без учета социокультурного контекста тех стран, где они разрабатывались и где они затем используются. Но при переносе на новую действительность технологии предупреждения и урегулирования конфликтов оказываются малоэффективными, а порой и неэффективными. Все это обусловливает необходимость разработки теоретической модели и адекватных социокультурным условиям технологий по предупреждению и регулированию конфликтов. В г. Ижевске осуществляется подготовка медиаторов в рамках функционирования Международного Института Мира, Конфликта и Медиации (МИМ КиМ). На сегодняшний день наш институт не имеет аналогов ни в Российской Федерации, ни за ее пределами.Он призван объединить усилия российских и зарубежных экспертов в области изучения и практического применения наработок в сфере урегулирования и разрешения конфликтов, в том числе, путем создания экспертной сети с привлечением специалистов со всего мира; разработки соответствующих обучающих программ по подготовке специалистов в области медиации; обобщения полученных данных в соответствующие научные труды с последующим их использования при разработке курсов повышения квалификации для руководителей различных уровней, преподавателей учебных заведений и госслужащих. Осуществляется активное взаимодействие с Институтом Мира и Конфликта и медиаторами университета Гранады (Испания). Раз в два года проходят международные научно-практические конференции, где проблема урегулирования конфликтов является одной из приоритетных при обсуждении специалистов: психологов, конфликтологов, медиаторов. Проводятся мастер-классы по медиации и конфликтологическому консультированию. В 2018 году 5-7 апреля планируется очередная конференция на тему «Человек и мир:миросозидание,конфликт и медиация».
43
Обращение к психологическому посредничеству в разрешении конфликтов произошло под определенным влиянием западного опыта, где разнообразные формы посреднической деятельности, институционально оформленные, существуют уже много десятилетий. В Международном Институте Мира, Конфликта и Медиации (МИМ КиМ) разработана и научно обоснована программа формирования конфликтологической компетентности медиатора с учетом российского менталитета. В основе нашей работы при подготовке медиаторов лежит идея структурно-динамической модели конфликтологической компетентности [4,5]. Для медиатора знание законодательства в этой области условие необходимое, но не достаточное. В процессе подготовки медиаторов слушатели наших курсов овладевают технологиями, необходимыми для того, чтобы участники конфликтного противоборства или споров захотели говорить друг с другом, слушать друг друга и разрабатывать решение по существующей проблеме.
Таким образом, использование этномедиации предполагает эффективное взаимодействие социальных субъектов в поликультурном мире с учетом специфики менталитета и особенностей проживания.
Литература
1.Травина Е.М. Этнокультурные и конфессиональные конфликты в современном мире: учеб. пособие.
СПб., 2007.
2.ФЗ № 193-ФЗ – ФЗ № 193-ФЗ от 27.07.10 «Об альтернативной процедуре урегулирования споров с участием посредника (процедуре медиации)». [Электронный ресурс.] – Режим доступа: //http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_103038/.
3.Закон Республики Казахстан от 28 января 2011 года № 401-IV «О медиации».
4.Леонов Н.И. Модель компетентностного подхода в медиации. Медиация: теория, практика, перспективы развития. Сб. материалов научно-практической конференции (13-14 апреля 2017 г., Москва) / Отв. ред.
О.П. Вечерина. М.: ФГБУ «ФИМ», 2017. 178 с.. – С.90-95
5.Леонов Н.И.Методы изучения конфликтов и конфликтного поведения, М., 2013. – 288 с.
Омарбекова Ш.О., Абилова Г.А.
(Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы, Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогикалық Университеті)
ТƏРБИЕНІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Тəрбие отбасынан басталатыны белгілі. Қиын балалардың отбасындағы беріктігі жəне өнегелі отбасында өнегелі ұрпақ тəрбиеленетіні сөзсіз. Қиындықты шешудің негізгі жолы-отбасында қарымқатынастарды орнату.
Əл-Фараби тəрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы демеші кез-келген ұстаз алдындағы отырған жеке тұлғаға жан-жақты тəрбие беруі тиіс.
В. Сухомлинский тəрбиені отбасы жағдайын зерттеуден бастайды. Ол баланың сабақ үлгерімінің жақсаруымен қоса денсаулығының мықты болуына ,ой-өрісінің кеңеюіне көңіл бөлді жəне балалардың 3-4 сыныптарға деиін бірқалыпты тəртіпті болып келіп, 4-сыныптан кейін бастайтындығын түсіндірді. Ересек кезең – бала тəрбиелеудегі ең қиын кезең екендігін айта келіп, ата-аналарды балалармен сырласуға шақырады.
Отбасының қоғам мен мемлекет, тіпті күллі адамзат алдындағы атқаратын қажеті сан қырлы. «Отан отбасынан басталады» десек, адам тəрбиесі – Отанды сүю, өмірге құштарлық, сұлулықты тану бала бала кезден жанұяда басталатыны баршаға аян. Отбасында бір, екі бала болғандықтан, бір үйдің жалғызы болғандықтан ол баланы қайта тəрбиелеу өте қиын, тəрбие сонықтанда өте күрделі үдеріс болып отыр.
А.С. Макаренко: «Тəрбие –баламен сөйлесумен, оған ақыл-кеңес берумен ғана шектелмейді. Тəрбие-тұрмысты дұрыс ұйымдастыра білуде, балаға əркімнің өз жеке басы арқылы үлгі-өнеге көрсетуінде», – деген ғой. Баланы жас кезінен бастап сыйлап, қадір-қасиетін, ар-намысын бағалап, дұрыс сөйлеп, дұрыс қарым-қатынас жасаған абзал.
Баланың айтайын деген өтінішін ,ақылдасқысы келген мəселесін ата-анасы тыңдап, ақыл-кеңес беруі керек.
Ата-ана отбасындағы үлкендерді сыйлап, құрметтесе ,кішілерге қамқор болса, бала да сондай болуға ұмтылады. Баланың тəрбиелі болып өсуіне берекелі отбасының əсері мол екені белгілі.
Л. Керімов қиын балалар тəрбиесі мəселесіне арналған зерттеулерінеде «қиын» оқушыны зерттеуді, ең алдымен ,отбасынлағы тəрбие жағдайын білуден бастауды ұсынады. Баланың жетіліп қалыптасуында отбасының орны ерекше екенін түсіндіре келе, оұушыға қиын атануға алып келетін
44
ата-аналардың балалармен, мұғалімнің оқушылармен қарым-қатынасындағы бірнеше кемшіліктерді көрсетіп берген. Бұл қиындықты шешудің негізгі бірден-бір жолы – отбасындағы ізгілікті қарымқатынастарды орнату.
Баланы дұрыс тəрбиелеу үшін отбасы қоғаммен тығыз байланыста болуы керек. Ғалым-педагог И. Гребенников отбасы қызметін 5 топқа бөледі: ұрпақжалғастырушылық, экономикалық, тəрбиелік, қарым-қатынастық жəне бос уақытты демалуды ұйымдастыру.
Демек, отбасында ата-ана осы қасиеттерді барынша бірігіп, жақсы ұйымдастыра білсе жəне психологиялық жағынан білімді, педагогикалық əдіс-тəсілден хабардар болса, отбасындағы ахуал ерекше болмақ.
М. Жұмабаев «Педагогика» ғылыми еңбегінде «жас бала –жас бір шыбық, жас кезінде қай түрде иіп тастасаң, есейгенде сол иілген күйінде қатып қалмақ» деп түйін жасайды.
2. Қиын балаларды тəрбиелеудегі ұстанымдар.
Оқушының жан-жақты тəлім-тəрбие алуға ,олардың ішкі қасиеттерін анықтап, дарынын шыңдап,сол арқылы өздері көздеген тəрбие бұлағына жағдай жасауымыз қажет [1].
Оқу-санқырлы рухани өмірдің тек бір ғана құрамды бөлігі. Егер ұжым ішінде идеялық, азаматтық, интеллектуалдық, еңбектік, эстетикалық қарым-қатынастар болған жағдайда оқушылартолық мəнді рухани өмір сүре алады.
Тəрбие күшіне ену дегеніміз – өз жұмысына, ісіне сену. Себебі, нағыз сенім бар жерде ғана,нағыз талашылдық, еңбек тəртібі болады.
Қазіргі жас ұрпақтардың –болашақтағы еліміздің ертеңі болып табылатын балалардың сана- сезімін,мінез-құлығын,ақыл-ойын дамыту үшін өзін-өзі басұаруды нығайтып, ұжымдық шығармашылық істерге дағдыландырудың тəлім-тəрбиелік маңызы үлкен.
Мектепте оқудан тыс уақытта оқушының таңдауына сəйкес келетін,олардың қабілеті мен ішкі қажеттілігін қамтамасыз ететін іс-əрекеттерді ұйымдастыру көзделеді. Соған сай олардың қабілетін ашуға мүмкіндік туғызатын спорт, дене еңбегі, қолөнер, техникалық шығармашылық, т.б. іс-əракетті үйрету үйірмелері мен секциялар ұйымдастырылады. Əр оқушы кез-келген үйірмеге, секцияға, клубқа өз жүрегінің қалауымен қатынасып, өзінің жеке басына тəн қасиетін, яғни өзіндік «менгің» басқаларға танытуға мүмкіндік алады.
Əсіресе, ұстазбен оқушының өзара түсіністігі ,оқушыға сенім көрсету, іс-əрекетке ерік беру, көтермелеу, адамгершілік қасиеттерін танытуда, өзін-өзі тануға,өзін-өзінтəрбиелеуге жағдай туғызу.
Ең бастысы,тəрбие ісінің нəтижесін бағалап,оны іске асырудың сұрақ-жауап, дəстүрлі бағалау,ұстазбеноқушының пікірлесуі арқылы іске асыру.
Қиын оқушылардың пайда болуына себепті факторлар.
1)Отбасы тəрбиесінің дұрыс ұйымдастырылмауы, яғни тұрмыстағы ұрыс – талас, даужанжал, баланың табиғи психологиялық ерекшеліктерін ескермеу, ата – ананың біреуінің болмауы, т. б. Жағдайлар себепті болады.
Қоғамдық ұйымдар мен жұртшылықпен жүргізілетін жұмыстың əсіресе, оқушылар тұратын микроаудандарда күрт төмендееуі. Қиын балалардың пайда болуына бірден – бір себепті болатын жəне жағымсыз жағдай туғызатын – отбасы тəрбиесі. Оның басшылары: баланың күнделікті жүріс – тұрыстарын қадағаламау; оның көзінше арақ – шарап ішу, дау – жанжал, ұрыс – керіс туғызу. Екіншіден, тəрбиенің көзі, баланыкиіндіру, тамақтандыру, мұң – мұқтаждын қамтамасыз етуідеп санаушылық.
Жастайынан еңбектену əдет – дағдыларынқалыптастырмау, баланың жан дүниесіне көңіл аудармау, отбасындағы ажырау жəне жаңа адамның отбасы мүшесі болып етуіне себеп болады. Мысалы: зерттеулердің қорытындысы дəлелденгендей тəртібі нашарлаған оқушылардың көбі ата аналардың моральға жат қылықтарымен өз балаларына теріс əсерлер жасаған. Баланың тəрбиесіне кері əсер ететін келеңсіз жағдайларда (ұрыс-керіс, дау-жанжал), бірін-бірі сыйлау сияқты қасиеттердің сезбейтіндігі аян. .
Қиын балалардың жұмыс істеудің негізгі шарттары:
1)Əрбір қиын баланы жан – жақты зерттеп, мінез – құлықтарының бағыт – бағдарын айқындау, оның ішіндегі адамгершілік типтегі қасиетін іріктеп алу.
2)Əрбір оқушының адамгершілік сынды тəжірибелердің құра біліп, соның негізінде тəртіпті, айналасындағы өмірге көзқарасты, ұжымдық қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыруды ұйымдастыру.
3)Əрбір жеке тұлғаның ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне жəне творчестволық талап-тілектеріне орай, қабілеті мен икемдектерін дамыту, қоғам жұмыстарына қатыстыру.
4)Кейбір қиын оқушылардың оқу-тəрбие процесінде ұжымдық өмір қарым-қатынастарында ұсқынсыз ауытқушылықтар болса, деп кезінде өол үшін беріп, одан сақтандыру, оны туғызатын
45
əрекеттерді жою. Əңгімелеу оқу-тəрбие процесінде ең қажетті құралы. Оқушының жеке басына түскен жағдай, оны ортаға салуға болмайтындай болса, онда мұғалім тəжірибелі педагог баламен жеке сырласу арқылы көздерін жеткізеді.
Қиын балалармен тəрбие жұмыстарын жүргізу кезінде таланттар қойылуы қажет. Одан педагогикалық тəжірибелерге сүйене отырып, əрбір оның баланың бейім қабілетіне, мінез-құлқына сай онды шығармашылық қасиеттерін ұйымдастырып отыру қажет. Қиын балалрмен жұмыс істеудің тағы бір əдісі – олардың, көшен, жолдастарымен жағымсыз байланыстарын үду. Осы əдісті іс жүзіне асырудың бірнеше жолдары бар. Соның бірі тұрақты мектебін ауыстыру, мектебін алмастыру, Сондай-ақ ата-ана, мектеп инспекция қызметкерлерінің күшін біріктіре отырып, көшенің жолдастарының теріс ықпалдарынан бөліп əкету қажет. Сонымен бірге қиын баланы тəрбиелеуде моральдық тұрғыдан əсері əрекет ету [2].
Сонымен бірге қиын баланы тəрбиелеуде моральдық тұрғыдан əсерлі əрекет ету. Қиын баланың əрбір теріс қылығын, істерін, тəртіпсіздігін т. б. Оқушының арына тигізбей айыптаса, бұл істер өз нəтижесін береді.
Тағы бір əдіс – қиын баланың бағдарын, мақсаты мен міндетін қайта құру. Бұл əдістің құндылық мəні – оқушы қателігін түсіну өзін – өзі тəрбиелеудің бағдарламасына колма береді. Мектептегі жүйке жүйесі нашарлаған қиын балалармен тəрбие жұмысын жүргізу көптеген қиындықтар туғызады. Өйткені, əрбір оқушының өзіндік ерекшеліктері мен қатар, сырқаттарына байланысты өзгешіліктері бар. Ескеретін мəселелердің, бірі қиын оқушыларды тəрбиелеу процесіндегі əдістəсілдерді əдістемелік жағынан қолданудағы тəрбиелеу жүйесінің кезеңдері:
-дайындық кезеңі;
-қиын баланың тəртібінің төмендеуіне себепті болған жағдайларда аңықтау;
-екінші кезең – қиын оқушылар мен көш жора – жолдастары арасындағы байланыстырудың дəрежесін тереңдігін аңықтау.
Үшінші кезең өзгеріс кезеңі. Көптеген қиын оқушылардың ішкі жан дүниесінде өзгерістер тұл бастайды. Жеткіншіліктердің мінезіндегі теріс қылықтар, əдет дағдылар мен қалыптаса бастаған жаңа адамгершілікті сапалардың арасында күрес басталады.
Соңғы кезең бекіту кезеңі, ірбір қиын оқушы мінез құлқындағы адамгершілік мəнді өзгерсітер болған сайын, өзін – өзі тəрбиелеуге талаптанып, оңды қасиеттерді дамытады. Қиын балаларды қайта тəрбиелеу, алдын ала олармен бірге атқарылатын іс шараларын мектеп ұжымдар мен жұртшылық нақты аңықтап, оларды дұрыс жолға түсіндіре отырып, аяқтай күрес жүргізулері керек.
3.Қазақ халқы-ғажап тəлімгер.
Халықтық педагогиканы оқыту үрдісінде пайдалана отырып, ұлттық тəрбие беруде жеткіншектерге тілі мен əдебиетін ,тарихы мен өнерін қастерлеп, салт-дəстүрін меңгерту-оқушыға қажет.
Халқымыздың рухани мұраларының бірі-салт-дəстүр. Сол арқылы ұрпаққа адалдық, ақыл-ой, еңбек, эстетика, отбасы тəрбиесіне байланысты тəлім-тəрбие беретіні ежелден белгілі. Жасөспірімдерді, нашақорлықтан, ұрлықтан арашалауда, олардың санасына кісілік, адамгершілік қасиеттің рухын ұялатуға берері көп. Ата-бабаларымыз əдептілігімен, өнерпаздығымен отбасы мүшелерінің бір-біріне деген өзара достық қарым-қатынасымен, ерең еңбегімен балаларына үлгі өнеге көрсеткен [3]. Тілі енді шығып келе жатқан нəрестенің дұрыс анна тілінде сөйлеуіне де зор мəн берілген, əртүрлі жаңылтпаш, мақал-мəтелдер үйрететін, ертегілеп айтып беретін ата-аналарының «Бала біздің болашағымыз» деп қарауы болашақ ел ұрпағының жақсы адамзат болып өсуіне зор ықпалы тигізері анық.
«Елдің көркі тіл десек, тілдің көркі сəби ме деп қаласың», -деп Қ. Мырзалиев тегін айтпаған. Сондықтан отбасы мүшелері арасында жақсы қарым-қатыныс қалыптасқан болса. олар өз анна тілінде сөйлесе, ол жанұяда мəдениетті азамат өсіп шығатыны сөзсіз.
Бүгінгі ХХІ ғасыр талабында жан-жақты ел тарихын, этномəдениетін жетік білетін, заман талабына сай азаматтарды тəрбиелеу-басты міндет.
Əдебиеттер
1.Жарықбаев Қ.Б. Ұлттық тəлім-тəрбие. – Алматы, 1995
2.Аманова И.Қ. Тұлғаның өзін-өзі таныту ерекшеліктерінің этномəдени сəйкестілікке тəуелділігі. Психол.ғ.к. дисс. авторефераты. – Алматы, 2004. – 24 б.
3.Мектептегі сыныптан тыс жұмыстары .2017 ж. №5
46
Рысбеков Т.З., Шынтемірова Б.Г.
(Қазақстан Республикасы, Орал қ., Батыс Қазақстан инновациялық-технологиялық университет, М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекетті университеті)
ТЕКТІГІ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ДƏСТҮРЛЕРДІҢ САБАҚТАСТЫҒЫНЫҢ КЕЙБІР МƏСЕЛЕЛЕРІ
Халықта ежелден өзіндік, ерекше өнегелі əдет-ғұрып, өзіндік рухани мəдениет жасалынды. Барлық халықтарда қоғамның өміріне игілік беретін көптеген əдет-ғұрыптар мен салт-дəстүрлер болды. Олар табиғатқа да қатысты, егіншілердің еңбектерінің жырларында да, халық ауыз əдебиетінде де, керемет халық қолөнер кəсібінде де, киім сəнділігінде де, қонақжайлық қағидаларында да, жақсы үн мейірімділігі дəстүрі мен сыпайылық ережелерінде де көрініс тапты.
Халықтың педагогикалық мəдениеті – бұл оның балаларды тəрбиелеумен байланысты материалдық жəне рухани мəдениеті. Олар бесік жəне ойын əндерінде, қозғалыс ойындарында, балалардың еңбек құралдарында, балалардың тағамдары мен оны емгізу ережелерінде, балалар шығармашылығында, дəстүрлер балалар мерекесінде жəне халық өмірінің басқа көптеген элементтерінде көрініс табады.
Педагогикалық мəдениетте халықтардың ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейінгі педагогикалық көріністерінің эволюциясының бейнесі орын алды.
Қоғамның материалдық жəне рухани прогресімен бірге тəрбиеге деген көзқарас та тұрақты эволюциялық өзгерістерге ұшырайды. Алғашқы адамгершілік-педагогикалық сенімдердің бірі болып табылатын балаға деген махаббаттың сенімдік эволюциясы адамзат баласының рухани прогресінің қызықты материалы бола алады. Əр адамға өз баласына деген түйсіктік, есепсіз махаббат тəн. Балаға деген махаббат тек жеке сезім деп қаралмайды, сонымен қатар үлкен жəне кіші отбасыларының, рудың, тайпаның, ұлыстардың, халықтар мен елдердің керек-жарағы деп есептеледі.
Балаларды халықтық ортада тəрбиелеудің жоғарғы нəтижесі – педагогикалық ғылымның маңызды мəні болып табылады. Дайын нəтижелердің сырын ашу халық педагогикасының жəне бүтіндей алғанда елдің педагогикалық мəдениетінің ерекшеліктеріне жарық сəуле түсіруге алып келеді. Халыққа адамдар жөнінде шығу тегі мен тəрбиесі, ата-аналары мен тəрбиешілері бойынша пікір айту ертеден белгілі болған.
Педагогикалық ой тарихы көрсеткендей, халық қабылдап, қолдаған педагогикалық идеялар ғана өміршең болған. Халық педагогикасы жазу мен сауаттылықтың болмауынан көп нəрсені жоғалтты, даналық шашылды, көптеген жаңалықтар мыңдаған жылдар бойы қайтадан ашылды. Педагогикалық білімді шоғырландыру мүмкіндігінің болмауы халықтардың педагогикалық мəдениетінің прогресіне кедергі болып табылды.
Адамзат баласы үшін көптеген жылдардың, ұрпақтардың, нəсілдердің, ұлттардың, этникалық топтардың мəдениетінің жиынтығы маңызды болып табылады, өйткені олардың əрқайсы адамзаттың мəдени жиынтығын байыта түседі.
Қазіргі адамдардың рухани байлығы барлық интеллектуалдық, əлеуметтік, тарихи, этникалық сан алуандықты қамтиды. Бұл сан алуандық тұлғаның даралығына сəйкес ұлғая түседі. Рухани мəдениет
– адамзат өркениетінің көп ғасырлық дамуымен біздің бабаларымыздың ұрпақтарының күшімен жиналған жəне байытылған қуат. Ал бұл рухани мəдениетті үйлесімді педагогикалық прогрессіз сақтау жəне дамыту мүмкін емес. Тəрбие процесі неғұрлым тиімді болса, тұлғаның, халықтың, елдің жəне бүтіндей адамзаттың жалпы рухани прогресі жоғары болады.
Педагогикалық шығармашылықтың ерекшелігі – тəрбие процесінде жиналған рухани байлықтар ұрпақтан ұрпаққа беріліп қана қоймайды, сонымен бірге өңделеді, жетілдіреді, дамытылады жəне байытылады.
Ешбір халық із-түзсіз жойылып кетпейді. Сақтардың, ғұндардың, түркілердің, қыпшақтардың рухани қуаты қазақтардың, өзбектердің, қырғыздардың, əзірбайжандардың жəне басқа да солармен туыс əрі көршілес халықтарда сақталған.
Мирасқорлық (сабақтастық) – ұдайы дамудың шарты. Ұрпақтар сабақтастығы тұлғаның əлеуметтік дамуы мен халықтың рухани прогресінің факторы ретінде тəрбие арқылы қамтамасыз етіледі. Сабақтастық уақыт пен кеңістікте іске асырылады. Тұлғалық дене сабақтастығы табиғатпен беріледі – мұрагерлік, генотип (барлық гендердің жиынтығы), материалды-экономикалық – мұралық, рухани – тəрбие арқылы. Табиғат, əлеуметтік жағдайлар, педагогикалық факторлар өзара əрекет етіп, сабақтастыққа кедергі болады немесе жəрдемдеседі.
Сабақтастықтың көрінуі сан алуан. Ол жеке адамға сай, отбасылық дəстүрді жалғастыру мен нығайту, адамдар мен ұрпақ бірлігін рухани байланыстыру түрінде іске асырылады. Сабақтастық
47
бүтіндей халықтардың тағдырын қозғайды. Ол жалпыхалықтық, жалпыұлттық, жалпыадамзаттық сипатқа ие болуы мүмкін.
Сабақтастық адамгершілік саласын қозғап, отбасының кенже мүшелерінің жеке басының теріс қылықтарының қалыптасуына əсер етуі мүмкін. Кей жағдайда ол стихиялы түрде де болуы мүмкін, алайды көп жағдайда ол сапалы құбылыс.
Ата-аналардың балаларын жақсы жағдайда өмір сүрсін деген ынтасында да сабақтастықтың педагогикалық аспектілері кездеседі. Бұл жағдай жас отау құру тойында, жас нəрестенің дүниеге келуіндегі баталарда да орын алады.
Ұрпақ сабақтастығы жөніндегі халық идеялары шын мəнінде педагогикалық болып табылады. Халық нақыл сөздерінің тəрбиелік маңызы өті зор.
Педагогика саласында сабақтастық өте тұрақты.
Тарих – халық педагогикасының бірден-бір қуатты құралы. Көптеген ғасырлар бойы халық ауыз шығармашылығында сақталып келген тарих сабақтарына баға беру жəне сипаттау болашақ ұрпақтың рухани-адамгерішілік қалыптасуына ықпал жасап отырды. Халық ауыз шығармаларында адамның толық адамгершілік ережесі бар: оларда ата-анаға махаббат, берілгендік пен адалдық, еңбекке сүйіспеншілік жəне жалқаулар мен сандалбайларға жек көрушілік, жаулардың алдында жəне табиғаттың дүлей күші алдында ер жүректік, білмекке құмарлық, қарттар мен жасы үлкендерге инабаттылық пен кішіпейілдік туралы баяндалады. Бұдан жүз, мыңдаған жылдар бұрын жасалған халық педагогикасының ескерткіштерінде қарапайым педагогикалық талаптар, оқу мен тəрбиенің тəсілдері мен амалдары анықталған. Оларда балаларды еңбекке баулу, балалардың еңбек құралдары, мерекелері, əндері мен музыкалық аспаптары, балалар ортасының адамгершілік ережелері, жастардың эстетикалық идеалдары жəне т.с.с. баяндалады.
Халық өз кезегінде өзінің тəрбие жүйесін жасады. Халық – рухани байлықтардың бірден-бір жəне сарқылмас көзі. Халықта рухани жəне эстетикалық құндылықтардың басты өлшемі əрқашанда еңбек болып табылады. Бұл меселенің төңірегінде халық шығармашылығында балаларға арналған ертегілер, жаңылтпаштар, жұмбақтар бар десеңізші! Олардың барлығы да педагогикалық бір мақсатты – балалардың ақыл-ой қабілетін дамытуды көздеді.
Жетілген адам жөніндегі халық идеалын халық тəрбиесінің мақсаты жөніндегі жалпы, жинақтау əдісіне негізделген түсінік деп қарау қажет. Мақсат – тəрбиенің шоғырланған, тиянақты көрінісінің бір жағы. Идеал – тұлғаның қалыптасуының бүкіл процесінің жалпы міндетін көрсететін жан-жақты, кеңірек құбылыс. Идеалда адамның тəрбиесі мен өзін-өзі тəрбиелеуінің түпкі мақсаты көрсетіледі, ол талпынуға тиісті жоғары үлгі беріледі.
Халықты педагогикалық даналықтың көптеген асылдарының ішінде адамдардың тұлғалық бейнесін, оның еліктеуге үлгі болатын идеалдарын жетілдіру идеясы негізгі орын алады. Тəрбие шынайы адами түсінікте өзін-өзі тəрбиелеудің пайда болуымен мүмкін болды. Адам қарапайым «педагогикалық» əрекеттерден күрделенген педагогикалық қызметке бет алды.
Жетілу түсінігінің өзі адамзаттың прогресімен тарихи эволюциялық өзгерістерге душар болды. Адамдардың арғы аталарының алғашқы санасының нышандары өзін-өзі сақтау инстинктерімен байланысты: кейін осы инстинктен денсаулықты нығайту мен дене бітімін жетілдірумен байланысты саналы түрдегі қамқорлық пайда боды. Еңбек құралдарын жетілдіруге деген ынталылық өзін-өзі жетілдірудің ішкі талпынысын оятты. Табиғаттың мəңгілік үйлесімділігі мен адамдардың олармен белсенді қарым-қатынасы адамның тұлғалық жекелеген сапаларын жетілдіруді табиғи түрде жасады. Тұлғаның келісімді жетілу идеясы адамның өз табиғатында жəне оның қызметінің сипатында салынған болатын.
Индивидтің жетілуі адам баласының екі ұлы жетістігімен келістірілген еді – тұқым қуалаушылықпен жəне мəдениетпен (материалдық жəне рухани). Өз кезегінде адамзаттың прогресі адамдардың жетілуге талпынысынсыз мүмкін емес еді. Еңбек қызметімен туындаған бұл əбден толық жетілудің өзі материлдық жəне рухани мəдениет саласында адамның ішкі-сыртқы дүниесінде, адамдардың қарым-қатынасында қатар жүріп жатты.
Əр халықтың тұлғаның толық жетілуі жөніндегі түсінігі тарихи жағдайлардың əсерімен дамыды. Халықтың өмір жағдайының ерекшеліктері оның ұлттық идеяларынан орын алды. Дей тұрғанмен де толық жетілген тұлғаның адами қасиеті жөніндегі идеялары бір-біріне жақын болды. Мəселен, барлық халықтарда ақыл-ой, денсаулық, еңбексүйгіштік, Отанға деген сүйіспеншілік, адалдық, ер жүректік, кең пейілділік, мейірімділік, қарапайымдылық жəне т.б. жоғары бағаланды.
Тұлғаның толық жетілуінің адамгершілік негізін ұлттық абыройды тəрбиелеу құрайды. Əрбір халық өз ұл-қыздарының бойынан өзінің туған халқы жөнінде жаман ойламайтын мінез көрсетуді, қадірлі адамдар жөніндегі қасиетті рухты қорламауды, өзінің патриоттық əрекеттерімен халқының даңқын арттыра білетін қасиеттерді көргісі келеді. Ұлттың даңқы оның даңқты ұлдарымен жасалады.
48
Ұлттың қадір-қасиет сезімі ғасырлар бойы қалыптасқан халық абыройының жауапкершілік сезімінің барлығын талап етеді. Ұлттық абыройдың таза сезімінің дамуында сонымен бір мезгілде ұлттың əрі гүлденуі, əрі интернационалдық жақындасу идеялары салынды.
Тарихи жəне тарихи емес халықтар, педагогикалық шығармашылыққа бейім жəне бейім емес халықтар жоқ. Барлық халықтарға тұрақты жетілген адамдарды тəрбиелеу жөніндегі саналы қамқорлық тəн. Жалғыз бір адамның халыққа қажетті жетілуді бойына сіңіріп алуы мүмкін емес. Сондықтан да халық педагогикасында ру мүшелерінің жиынтығының, бірлігінің жетілуі деген түсінік орын алған. Жалпы көп халықтарда отбасы, ру, тайпалардың жетілуіне ынталылық болған.
Адамзаттың жетілуінің мазмұны мен мəні жөніндегі пікір тəрбие жөніндегі халықтың, этникалық идеалдардың тұрақтылығын дəлелдейді. Ол өмірге тек сөзбен ғана емес, тиянақты істің көмегімен жасалды. Сөз бен істің бірлігі ұлттық дəстүрлі педагогикалық жүйенің, жанды тəрбие дағдысының күшті жақтарының бірін көрсетеді.
Халық педагогикасының мыңжылдаған тəрбиесі тұлғаға ықпал етудің ең тиімді құралдарын қалыптандырған. Тұлғаның белгілі бір сипаттарын қалыптастырумен байланысты тəрбие құралдарын дифференциациялауды елестету таң қалдырады. Мысалы, баланың жеке басына əсер ету құралдары ретінде жұмбақтарға, мақалдарға, өлеңдерге, ертегілерге, ойындарға, мерекелерге көңіл бөлген. Жұмбақтардың негізгі мақсаты – ақыл-ой тəрбиесі, мақалдар мен өлеңдер – адамгершілік жəне эстетикалық тəрбие. Ертегілер ақыл-ой, адамершілік жəне эстетикалық тəрбиенің жиынтығы ретінде əсер етуге белгіленген, ертегілер – жинақтау құралы. Мерекелік-ойындық мəдениет – барлық құралдар үйлесімділік бірлігінде, жөнге салынған жүйедегі əрекет жағдайындағы педагогика. Ойындар да, өлеңдер де, мақалдар да, ертегілер де қолданылады. Ойын – ең тиімді практикалық педагогика, материалданған ертегі.
Сонымен, өзінің негізінде интернационалған жəне мəні жағынан жалпыадамзаттық этникалық педагогика барлық халықтардың тəрбиелік тəжірибесін зерттейді жəне қорытындылайды. Гуманистік тəрбие адамзат баласының қай кезінде болсын тəрбиенің барлық тарихи түрлерінің жоғары деңгейі ретінде барлық халықтар мен ұлыстардың педагогикалық жетістіктерін өз бойына қабылдайды. Этногенез жағдайында тəрбие жүйесі ойлап шығарылмайды, меңгеріледі, оны бүкіл этнос шығарады жəне келесі ұрпаққа қалдырады.
Əдебиеттер
1.Добреньков В.И. Вызовы глобализации и перспективы человечества // Вестник МГУ. –2004. -№4. –с. 3- 21.
2.Жарикбаев К.Б., Калиев С.К. Антология педагогической мысли Казахстана. –А. -1995.
3.Кожахметова К.Ж. Развитие этнопедагогики как наука и учебной дисциплины за годы независимости Казахстана // Вестник КазНУ –серия «педагогические науки». -2011. –с. 30-35.
4.Рысбеков Т.З. Некоторые вопросы преемственности педагогических традиции в этногенезе // В книге «Проблемы совершенствования учебного процесса и воспитания» -Уральск. -2012. –с. 41-51.
Садықова Н.М., Бауыржанқызы А.
(Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы, аль-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университет)
ТҰЛҒАНЫҢ ЖАҢА ƏЛЕУМЕТТІК ЖƏНЕ ЭТНОМƏДЕНИ ОРТАҒА ƏЛЕУМЕТТІК-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУІ
Тұлғаның жаңа өмір сүру жағдайында бейімделуін зерттеудің теориялық тұжырымдамасын іздеу жəне дəлелдеу əлеуметтік психологияда бейімделу мəселелер жағдайын толықтай, «əлеуметтікпсихологиялық бейімделу», «əлеуметтік мəдени бейімделу», «бейімделудің көрсеткіштері мен факторлары» жəне т.б. осындай ұғымдар құрылмының сараптамасын қарастыруды талап етеді. Нұсқалған ұғымдардың толық сараптамасы мен айқындалуына талаптанбай, оларға тек олардың бізге тұлғалардың өмір сүрудің жаңа жағдайларында, сонымен қатар, жаңа əлеуметтік жəне этномəдени ортада бейімделу спецификасы мағынасын ашуға тоқталайық.
Бейімделу əдебиеттерінің көптеген сандық ағымында бейімделу бұл өздің кең жəне тар мағыналарында қолданылады. Кең, философиялық көрінісінде бейімделу деп: «... жеке тұлға мен ортаның, олардың функциялары, құрылымының, жүріс-тұрысының қиылысуы орын алатын, кезкелген қарым-қатынас» түсінеді [1]. Бұл аспектте орындалған жұмыстарда, бейімделу тұлға мен макро əлеуметтің арасындағы байланысу құралы ретінде қаралады, адамның қоғамдық орының, жаңа əлеуметтік рөлді иемденуінің асты сызылып көрсетіледі т.б. бейімделу əлеуметтанумен бірге өзара арақатынаста болады.
49
Бейімделу тар, əлеуметтік-психологиялық мағынада тұлғаның аз топпен қатынасы ретінде қарастырылады, əдетте – өндірістік немесе студенттік. Яғни, əлеуметтік психология тұрғысынан бейімделуі тұлғаның кішкене топқа кіру, онымен орын алған нормалар, қатынастар, оның мүшелерінің арасындағы байланыста белгілі құрылымдық орынды иемдену процесі ретінде қабылданады. Бейімділіктің əлеуметтік-психологиялық зерттеу ерекшеліктері, біріншіден, жеке тұлға мүшесі болып табылатын, жеке тұлға мен қоғамның қарым-қатынасы аз топтармен жанама ретінде қарастырылады, екіншіден, жаңа əлеуметтік орта қалыптастыра отырып, аз топтың өзі бейімделу ісəрекетіндегі жақтардың біріне айналады – адам үйрене алатын жақын қоршаған ортасына [2].
Басқа сөздермен, бейімделу байланыс жасайтын жақтардың өзгеру ретінде қарастырылады. Тұлға, жаңа əлеуметтік ортаға кіре, белгі түрде өзінің қрым-қатынас жүйесін өзгертеді. Өз алдына, топ өзінің норма, дəстүрлер, ережелерінің түзетілімімен жаңа келген адамның келуіне əсер етеді. Осы бағыт жұмыстарында үлкен аспект тұлғаға қойылады, дəл соған бейімделу процесінде шешуші рөл беріледі. Сонымен қатар, бейімделу кикілжіңді мəселелеріне байланысты жұмысты адам бейімделетін орта емес, зерттеу объектісі деп атауға болады, қазіргі зерттеу объектісі бейімделудің белсенді мүшесі ретіндегі топ саналады. Бұл жағдайда оны «топтың бейімделгіштік қасиеті» сипаттайды [3. С.56].
Əлеуметтік-психологиялық бейімделудің мəселелерінің қолданбалы аспектілері көптеген салалар бойынша көптеген ғалымдармен зерттелуде: тұлғалардың дамыған топтар мен ұжымдарда бейімделуі (Георгиева, 1985; Свиридов,1974; Таранов,1976; Ходаков, 1976; Хохлова, 1981 жəне т.б.); ртүрлі оқу (Гапонова, 1994 жəне т.б.), еңбек, өндірістік қызметтерде (Жмыриков,1989; Шалыто,1989 жəне т.б.), əртүрлі психосоматикалық жəне невротикалық ауруларда (Бурлачук, Коржакова) жəне т.б. əлеуметтік-мəдени бейімделу негізінде əлеуметтік-мəдени айырмашылықтар жатыр, яғни оларды қолдану, мəдени қызметтің құрылымы мен сипатында, əлеуметтік-мəдени қарым-қатынаста суъектінің белсенділік деңгейіндегі рухани нығметтер мен қызмет түрлеріне қолжетімдік пен олардың таратылуындағы айырмашылығында [4]. Л.Л. Шпактың ойынша əлеуметтік бейімделу – «бұл рухани-практикалық мүкіндіктер мен нақты бейімделу оқиғаларындағы қызмет нəтижелермен субъектілер мен əлеуметтік-мəдени ортаның өзара бейімделу формасы». Бұл автордың ойынша əлеуметті-мəдени бейімделу басқа бейімделу түрлерінен аксиологиялық атауымен, орналасу құндылықты бағдарлы құрылымымен, бейімделу қызметінде заттық-практикалық байланысуымен айрықшаланады. Егер бейімделудің əлеуметтік-кəсіпқойлық жəне əлеуметтік-тұрмытық əртүрлілігінде заттық-практикалық іс-əрекеттер көп байқалып жатса, онда бейімделудің əлеуметтіксаяси, əлеуметтік-психологиялық жəне əлеуметтік-мəдени іртүрлігінде бейімделушілердің құндылықты бағдарлық мағынаға ие жəне адамның бейімделу мүмкіндігін іске асырушы руханипрактикалық күш-жігері асым түседі. Əлеуметтік-мəдени бейімделудің ішкі қайнар көзі ретінде өзгерген əлеуметтік-мəдени ортаның шартында жаңа тұтынушыларға жəне мүмкін бейімделушілерге мəдени қызметтің негізгі, əдетті формалары мен əдістерінің сəйкессіздігі саналады.
Əлеуметтік-саяси жəне əлеуметтік-экономикалық өзгерістердің нəтижесінде, халықтың айтарлықтай бөлігі биологиялық əлеуметтік бірдейлік дағдарысын бастан кешетінін айта кеткен жөн. Бұл дағдарыстың жағымсыз белгілері өзін нашар сезінуде, осы немесе басқа əлеуметтік топқа (кəсіби, этникалық) қатысты əртүрлі жағымсыз сезімдерге алаңдауда байқалады.
Г. Тежфел мен Дж. Тернердің əлеуметтік идентификация үлгісіне сəйкес адам өзінің позитивті əлеуметтік тобына күмəн келтіруі позитивті əлеуметтік бірдейлікті жоғалтып алуымен, демек адамның өзін-өзі бағалауды жоғалтуымен түсіндіреді. Осы ғалымдардың пікірінше өзіңді құрметтеудің базалық қажеттілігін жүзеге асыру үшін, адам жоғары субъективті статусқа ие болған қандай-да бір позитивпен бағаланатын əлеуметтік топқа қосылуға талпынатын болады.
Л.Л. Шпак əлеуметтік мəдени бейімделудің субъективті белгілеріне бейімделушінің өзінің əлеуметтік-мəдение ортадағы жағдайына қанағаттануын; бұл əлеуметтік-мəдени орта дəстүрлері мен нормаларын зеделі түрде қолдауды; осы ортамен əлеуметтік байланыстың əдістері мен формалары, құрылымын байыға деген ұмтылыс пен дайындықты жатқызады. Бейімділіктің басты объективті белгілеріне, автордың ойынша, осы орта мен барлық қоғамның əлеуметтік-мəдени процестерінде шығармашылық белсенділігінің артуы жатады; осы əлеуметтік-мəдени орта шарттарында мəдени қызметтің құрылымы мен сипатының байытылуы, динамикалық (тереңдік бойынша энергиялық, интенсивті, қарқындылығы бойынша шапшаң, мəдени процес жетістіктерін ішкі қозғалмалы меңгері (ғылыми-техникалық жаңалықтарды, еңбектегі жаңалықтарды енгізу, саяси жəне рухани өмір саласы; осы əлеуметтік-мəдени ортадағы бейімделу субъектісінің тұрақтылығы.
Тұлғаның бейімделунің субъективті критерийлері жеке сферасындағы барлық деңгейдегі өзгерістерінде байқалады. Жеке сферасы – когнитивтік (жаңа орта туралы хабардар болу),
50