ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASÍ INFROMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ HÁM KOMMUNIKACIYALARÍN RAWAJLANDÍRÍW MINISTRLIGI

MUHAMMED AL-XOREZMIY ATÍNDAǴÍ TASHKENT INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ UNIVERSITETI NÓKIS FILIALÍ

Z.Z.Miryusupov, R.I.Oteniyazov, B.K.Kalmuratov

KOMPYUTER ARXITEKATURASÍ

Joqarı oqıw orınlarınıń 5330500 – Kompyuter injiniring, 5330600 – Programmalıq injiniring, 5350400 – Informaciya-kommunikaciya texnologiyaları tarawında kásıplık tálım hám 5350600 – Informaciyalastiriw hám kıtapxanashılıq qánigelikleri ushın oqıw qollanba

NÓKIS «QARAQALPAQSTAN» 2017

UDK: Z.Z.Miryusupov

Qaraqalpaq tiline awdarmashılar: R.I.Oteniyazov, B.K.Kalmuratov

BBK: KOMPYUTER ARXITEKTURASI NÓKIS: «QARAQALPAQSTAN» 2017-j. 141 bet.

Z.Z.Miryusupov, R.I.Oteniyazov, B.K.Kalmuratov «Kompyuter arxitekturası»

«Kompyuter arxitekturasi» fanidan tayyorlangan o’quv qo’llanma oliy o’quv yurtlari 5330500 – Kompyuter injiniringi («Kompyuter injiniringi», «АТ-servisi», «Axborot xavfsizligi», «Multimedia texnologiyalari»), 5330600 – Dasturiy injiniring, 5350400 – Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida kasb ta’limi va 5350600 – Axborotlashtirish va kutubxonashunoslik yo’nalishlari talabalari uchun mo’ljallangan.

Учебное пособие по предмету "Архитектура компьютера" предназначена для студентов по направлениям 5330500 - Компьютерный инжиниринг ("Компьютерный инжиниринг", "ИТ-Сервис", "Информационная безопасность", "Мультимедиа технологии"), 5330600 - Программный инжиниринг, 5350400 - Профессиональное образование в сфере информационно-коммуникационных технологий и 5350600 - Информатизация и библиотековедение.

The textbook for the subject "Computer Architecture" is designed for students in the areas 5330500 - Computer Engineering ("Computer engineering" "IT-Service", "Information security", "Multimedia technologies"), 5330600 - Software engineering, 5350400 - Professional education in the field of information and communication technologies and 5350600 - Informatization and library science.

Arnawlı redaktor:

B.Sh.Aytmuratov – Texnika ilimlerininiń kandidatı, «Informaciyalıq texnologiyaları» kafedrası baslıǵı

Qaraqalpaq tilindegi oqıw qollanbaǵa pikir bildiriwshiler:

K.Seitnazarov – texnika iliminiń doktorı, Muhammed al-Xorezmiy atındaǵı TITU Nókis filiali «Telekommunikaciya injinirińi» kafedrası baslıǵı

Sh.Eshmuratov – Texnika iliminiń kandidatı, Berdaq atındaǵı QMU diń «Ámeliy matematika hám informatika» kafedrası docentı

Oqıw qollanba TITU NF ilimiy keńesiniń qarari (__.__/ 2017-jılǵı __-sanlı protokolı) menen baspaǵa usınılǵan.

ISBN

© «Qaraqalpaqstan» baspası, 2017-j. Kirisiw

Házirgi kompyuter injiniringi hám programmalıq injiniring, hámde olarǵa sáykes tarawlar qániygeleri-kompyuterlerde, kompyuter sistemalarında hám kompyuter tarmaqlarında ámelge asırılıp atırılǵan islew procesi qanday dúzilgenligin túsiniwleri, hámde olardan kúndelikli iskerliginde paydalana alıwları zárúr áhmiyetke iye bolıp barmaqta.

Kompyuterde maǵlıwmatlardı jumıs barısında, yaǵniy esaplaw processlerin qanday dúzilgenligin, maǵlıwmatlardı bir jerden basqa jerge kóshirip jazıw ámelleri, maǵlıwmatlar bazaları menen islesiw, kompyuter sistemalarında hám kompyuter tarmaqlarında qáwipsizlik shártlerin ámelge asırıw, hámde multimedia quralları menen islesiw ushın jaratılǵan programmalıq qurallardan únimli paydalanıw, olardı ámeliyatta qollawda – kompyuter arxitekturasına tiyisli bilimlerden xabardar bolıwı talap etilmekte. Házirde kompyuter hám telekommunikacion tarmaqlar tiykarında jaratılǵán hám jaratılıp atırılǵan hár túrli sistemalardı, sondayaq bólistirilgen hám putinli esaplaw sistemaları sıyaqlı sistemalardı da, ózine sáykes kompyuterler dep qaraw múmkin bolmaqta.

Kompyuter arxitekturası haqqındaǵı bul pándi úyreniw menen student– kompyuterdiń qanday dúzilgenligin, onıń qanday islewi hám programmalastırılıwına tiyisli bilimlerdi ózlestiriw imkaniyatına iye boladı. Kompyuterdiń qanday dúzilgenligi, qanday islewi hám programmalastırıwǵa baylanıslı bilimlerdi iyelewi nátiyjesinde studenttıń kompyuter menen qániyge sıpatında baylanıs ornatıw uqıplılıǵı hám kompyuterdiń imkaniyatlarınan únemli paydalanıw dárejesi asıp baradı.

Esaplaw texnikası tarawı, jeke kompyuterlerdiń qanday dúzilgenligine baylanıslı baspadan shıǵarılǵan ádebiyatlarda tiykarǵı itibar, kompyuterdi dúziwshi apparat qurallardıń qanday dúzilgenligi, ne ushın arnalǵanlıǵı hámde qanday kórsetkishler tiykarında olardı súwretlew múmkinligine qaratılǵan. Bul ádebiyatlar kóbirek kompyuterdiń apparat bólimi menen ǵana shuǵıllınıwshı qániygeler ushın arnalǵan.

Aqırǵı 10-15 jıllar dawımındıǵı rawajlanıw sonı kórsetedi, kompyuterdi óziniń iskerliginde qollanılıp atırılǵan hárbir taraw qániygesi, ásirese kompyuter injiniringi, programmalıq injiniring hám telekommunikaciya sıyaqlı tarawlar qániygeleri ushın – kompyuterdi dúziwshi apparat hám programmalıq quralların birgelikte úyreniw maqsetke muwapıq eken. Kompyuterdiń apparat hám programmalıq quralların birgelikte úyreniw degende, kompyuter hám kompyuter quramına kiretuǵın qurılmalar qanday dúzilgenligi menen birge, olarda maǵlıwmatlardı islew processleri qanday ámelge asırılıwıda úyreniw túsiniledi. Bunda maǵlıwmatlardı islew programmaları qanday algoritmler tiykarında dúzilgenligi, usı algoritmlerdi sóz benen ańlatıwdan baslap, ámeliy programma sıpatında sáwlelendiriwge shekemgi basqıshlardı júdá jaqsı biliw kerek boladı.

Usı oqıw qollanbanıń birinshi babında zamanagóy kompyuter arxitekturasına baylanıslı tiykarǵı túsiniklker hámde kompyuterdiń cifrlı hám logikalıq tiykarlarına baylanıslı maǵlıwmatlar keltiriledi. Onda kompyuterdiń apparat támiynatı esaplanǵan cifrlı logikalıq qáddi obektleri – ventiller, ápiwayı logikalıq funkciyalardı orınlawshı elementler, yad elementleri esaplanǵan triggerler, olar tiykarında qurılǵan registrlar qanday dúzilgenligi hám olardıń kompyuter arxitekturasında tutqan ornı haqqında túsindirmeler beriledi.

Ekinshi bapta kompyuterdiń tiykarǵı hám járdemshi yad qurılmaları qanday dúzilgenlikleri haqqında sóz baradı. Bunda tiykarǵı itibar ekilik kóriniste ańlatılǵan maǵlıwmatlardı yadqa jazıw, saqlaw, adreslew hám yadqa múráját etiw qanday ámelge asırılǵanlıǵı kórip shıǵıladı.

Úshinshi bapta kompyuterler processorlardıń dúzilisleri hám qanday islewlerin túsindiriw ámelge asırılǵan. Onda segiz, onaltı hám otız eki razryadlı processorlardıń dúzilisleri hám qanday islewleri olardı ózara salıstırıwlar menen keltirilgen. Bul bapta zamanagóy kompyuterler processorları – Intel Core i7, UltraSPARC, OMAP4430 hám ATmega168 processorları hámde parallel kompyuter arxitekturalarına baylanıslı maǵlıwmatlar menen de tanıstırıladı.

Tórtinshi bap Assambler tilinde programmalastırıw tiykarlanın úyreniwge tiykarlanǵan. Bunda tiykarǵı itibar Assambler tilinde jazılǵan programmalardı úyreniw hám dúziw tiykarında kompyuter arxitekturasınıń dúzilisi qanday ekenligin júdá jaqsı túsinip alıw múmkinligi aytıp ótilgen.

Besinshi bapta kompyuterge maǵlıwmatlardı kiritiw-shiǵarıw arxitekturası, kompyuterdiń shinaları hám olardıń islew principleri haqqında sóz baradı. Házirgi kúnde islep shıǵarılıp atırılǵan kompyuterlerde qollanılıp atırılǵan PCI, PCI Exspress hám USB shinalarınıń dúzilisleri hám qásiyetleri kórip shıǵılǵan.