Filosofiya 12-tema lekciya teksti

Gilem toqıw Ózbekstanda eń áyyemgi dáwirlerden keń tarqalǵan. Óziniń naǵısları, bezetiliwi, reńler jılwası menen turistlerdi udayına ózine tartıp kelgen. Ózlerinde gilem toqıwshılardıń áyyem-áyyemlerden berli saqlanıp kiyatırǵan dástúrlerin sáwlelendirgen Ózbekstan gilemleri haqıyqıy iskusstvo shıǵarmasına aynalıp, tek ǵana antikvar buyım sıpatında emes, al óz iyesiniń maqtanıshına, bay inter`erdiń ajıralmas atributına aylanbaqta.

Monumental imaratlardı bezetiw hám saraylar, muzeyler, teatrladın inter`erleri ushın Ózbekstanda áyyemgi shıǵıs iskusstvosınıń bir neshe túrleri qollanıladı – ganchke (alebastr), tasqa hám súyekke oyıp naǵıs salıw, aǵash hám ganchtı súwretler menen bezetiw.

Xalıq dóretiwshiliginiń qızıǵarlı túrleriniń biri mısqa oyıp naǵıs (chekanka) salıw bolıp tabıladı. Mıstan hár qıylı ıdıslar islenip, olar haywanatlardıń, quslardıń súwretleri, geometriyalıq ornamentler, kalligrafiyalıq jazıwlar menen bezetilgen. Bul iskusstvo túri ásirese Buxara, Samarqand, Ferǵana, Tashkentte keń tarqalǵan.

Ózbekstannıń kórkem ónermentshiliginde pıshaq jasaw óneri ayrıqsha orınlardıń birin iyeleydi. Pıshaqlardıń tıǵın joqarı sapalı polattan, al sapın aǵashtan, súyekten, metalldan jasaǵan hám olardı inkrustaciya, qımbat bahalı taslar, ósimlik hám geometriyalıq ornamentler menen bezetken.

Zergerlerdiń baslı ónerleriniń biri hayal-qızlardıń hár qıylı taǵınshaq buyımların jaratıw bolǵan. Tashkent, Samarqand, Buxara, Nókis qalalarındaǵı muzeylerde hár qıylı tariyxıy dáwirlerdiń biytákirar yuvelirlik buyımları saqlanbaqta.

Ózbekstannıń dekorativ-ámeliy iskusstvosında zer sabaqlar menen tigiw ayrıqsha orın iyeleydi. Onıń orayı ótmishte de, házirgi kúnde de Buxara bolıp qalmaqta.

Reklamanıń estetikalıq aspektleri

Sociallıq informaciyanıń estetikalıq iskerlik penen shártlengen bólegi – bul estetikalıq informaciya. Reklama estetikalıq informaciyanıń deregi, tasıwshısı, reklamalıq shıǵarma estetikalık ob`ekt bola aladı.

Reklama erkin bazardıń tuwındısı, ol satıwshı hám qarıydardıń qarım-qatnasıǵı barısında qanday da bir ónimdi oǵan uqsaǵan massa ishinen ajıratıp alıp, onıń ónim sıpatındaǵı unamlı obrazı (imidji) yaki sawda usınısı arqalı satıw zárúrliginen kelip shıqtı. Reklamanıń tiykarǵı wazıypası recipiente óndiriwshi ushın zárúr bolǵan informaciyanı ózlestiriw, tutınıwshılıq minezqulqı motivaciyalanıwı qatar keshetuǵın múmkin bolǵanınsha uzaq dawam etetuǵın emociyalardı payda etiw.

XX ásirdiń 70-jıllarında Germaniyada konstanc mektebi teoretikleri estetikanıń jańa baǵdarı bolǵan qabıllaw estetikası yamasa funkcionallıq, receptiv estetika baǵdarın islep shıqtı. Ol recipienttiń hám kórkem shıǵarmanıń (ol reklama bolıwı múmkin) dialogına tiykarlanadı. Estetikalıq keshirmelerdiń tiykarında real ob`ekttiń hám onıń recipiente ol jasaytuǵın jámiyettiń mádeniyatında orın alǵan kórkem talǵamnıń negizinde qáliplesetuǵın ideal obrazınıń qatnasın anıqlaw jatadı.

Ámeliy estetika túsinigi Baumgarten tárepinen óz aldına pán sıpatında 1735-jılı kirgizilgen edi. Ol estetikanı teoriyalıq, ámeliy hám qollanbalı dep bólgen edi. A.P.Valickayanıń anıqlaması boyınsha, ámeliy estetika – bul insan iskerliginiń garmoniyalıq predmetlik ortalıǵın qáliplestiriwge baǵdarlanǵan specifikalıq bilim tarawı, al qollanbalı estetika - mádeniy fenomenlerdi ańlawdıń bir pútinligin támiyinlewshi estetikalıq metodlar hám jantasıwlardıń kompleksi bolıp tabıladı. Teoriyalıq-informaciyalıq estetika, receptiv estetika hám ámeliy estetika kóz-qarasınan reklama dóretiwshilik iskerliktiń óz aldına túri dep esaplanadı hám onı úyreniw eki baǵdarda ámelge asırıladı: 1) reklamanı estetika teoriyası poziciyasınan úyreniw; 2) kommerciyalıq reklamanın estetikalıq ózgesheliklerin úyreniw.

Zamanagóy dúnyada ǵalaba mádeniyattıń hám onıń bir bólegi sıpatında reklamanıń aktuallasıwı júz bermekte . Reklama biznesi estetikalıq qanaatlanıw alıw múmkin bolǵan aqırǵı ónimdi islep shıgıwǵa baǵdarlana basladı.

Reklama ǵalaba mádeniyattıń tómendegi qásiyetlerine iye:

- tiykarınan ǵalaba kommunikaciya quralları arqalı tarqatıladı;

-orta dármiyan tutınıwshınıń talǵamına baǵdarlanǵanlıq;

-kewilasharlıq;

-stereotiplik;

-rellıqtı triviallastırıwǵa umtılıs.

Reklamalıq xabarlardıń tásirsheńligi tórt faktor menen anıqlanadı: adresattıń qádiriyatlar sisteması; adresattıń minez-qulıq stereotipleri; adresat-adresantlıq turmıslıq scenariyler; estetikalıq stereotipler.

Reklamanıń óziniń funkciyaları da ózgerdi, endilikte ol tek ǵana individtiń ekonomikalık minez-qulqın qáliplestirip qoymastan, al recipienttiń sezimlik qabıllawına tásir ete otırıp qádiriyatlıq mazmunlardı aktuallastıradı, brendtiń belgili bir «emocional territoriyanı» iyelewin bekkemleydi.

Reklama hám iskusstvo ortasında tómendegi kesilisiw noqatları bar:

-insan tájiriybesiniń emocional tarawına múrájaat etiw;

-sezimlik obrazlar arqalı tásir jasaw;

-emociallıq talaplardı qánaatlandırıw.

Sezimlik, estetikalıq tárepi arqalı reklama sociallıq kontektke ǵana iye iskerlik sıpatında qabıl qılınıwdan toqtamaqta. Endilikte ol zamanagóy kórkem mádeniyat fenomeni sıpatında kórinis tawıp, barǵan sayın jańa ǵalaba iskusstvo túri statusına iye bolmaqta hám ózinde kino, teatr, jivopis`, ádebiyat, fotografiya, muzıka kibi basqa iskusstvo túrlerinin ańlatıw quralların sintezlemekte.

Qadaǵalaw ushın sorawlar hám tapsırmalar

1.«Estetika» sóziniń mánisin túsindiriń.

2.Estetika ilimiy pán sıpatında qashan júzege kelgen?

3.Bul pánniń tiykarın salıwshısı kim dep esaplanadı?

4.Estetika pániniń predmeti neden ibarat?

5.Estetikanıń tiykarǵı wazıypaları nelerden ibarat?

6.Estetikalıq sananıń ózine tán ózgesheligi nede?

7.Estetikalıq iskerlik ne?

8.Estetikalıq múnásibetlerdiń tiykarǵı strukturalıq komponentlerin kórsetiń.

9.Estetikanıń qaysı kategoriyaların bilesiz?

10.Tragediyalılıq kategoriyası ne ushın gózzallıq hám kóterińkilik kategoriyaları menen jakınlıgın túsindiriń.

11.Dizayn degen ne?

12.Dizaynniń sociomádeniy funkciyaların kórsetiń hám ashıp beriń.

13.Dizaynniń tiykarǵı wazıypaları neden ibarat?

14.Dekorativ-ámeliy iskusstvo degen ne?

15.Dekorativ-ámeliy iskusstvonıń qanday túrleri bar?

16.Ózbekstannın kórkem ónermentshiligi tuwralı aytıp beriń.

17.Reklama degen ne hám ol nege xızmet etedi?

18.Reklamanıń tiykarǵı funkciyaların kórsetin.

Ádebiyatlar

1.Davronov Z., Shermuhamedova N, Qahharova M, Nurmatova M, Husanov B, Sultonova A. Falsafa. – Toshkent: TMU, 2019

2.Madaeva Sh. Shermuhamedova N. va boshqalar. Falsafa – o‘quv qo‘llanmasi. – Toshkent: 2019

3.Saifnazarov I. Muxtorov A., Sultanov T., Usmonov F. Falsafa. Darslik. – T.: Innovatsion rivojlanish nashriyot – matbaa uyi, 2021.-424 b.

4.Shermuhamedova N. Falsafa. – Toshkent: Idris Abdurauf Nashr, 2021. 667-b

5.Berdimuratova A. Filosofiya. – Nókis, Qaraqalpaqstan, 2010