Filosofiya 8-tema lekciya teksti

Jámiyet filosofiyası

Joba:

1.Jámiyetti túsiniwge bolǵan tiykargı jantasıwlar

2.Jámiyet ózin-ózi rawajlandırıwshı sistema sıpatında

3.Jámiyettiń rawajlanıwı hám sociallıq processler dinamikası

4.Tariyx filosofiyasınıń predmeti, strukturası hám funkciyaları

5.Tariyx filosofiyasınıń zamanagóy koncepciyaları

6.Tariyxıy processtiń baǵdarlanǵanlıǵı mashqalası

Tayanısh túsinikler:

Jámiyet, sociallıq filosofiya, xalıq, teocentristlik koncepciya, naturalistlik koncepciya, idealistlik koncepciya, dialektikalıq-materialistlik koncepciya, ekonomikalıq taraw, siyasiy taraw, sociallıq taraw, mánawiy taraw, jámiyet subyektleri, jámiyetlik qatnasıqlar, sociallıq institutlar, iskerlik, jámiyettiń háreketlendiriwshi kúshleri, sociallıq statika, sociallıq dinamika, tariyx filosofiyası, tariyx filosofiyası ontologiyası, tariyx filosofiyası gnoseologiyası, tariyx filosofiyası tariyxı, tariyx filosofiyası antropologiyası, tariyx filosofiyasınıń funkciyalar, tariyx filosofiyasınıń zamanagóy baǵdarları: gnoseologiyalıq, ontologiyalıq, aksiologiyalıq, texnokratiyalıq, jámiyetlikekonomikalıq formaciya, civilizaciya

Jaqsı belgili bolǵanınday, adam jámiyetsiz jasay almaydı. Aristoteldiń aytqanınday, jámiyetten tısqarı tek geniy yamasa akılı zayıl jasay aladı. Sonlıqtan filosofiyalıq mashqalalar arasında áhmiyetli orındı insanıy jámiyet yamasa ápiwayı túrde jámiyet mashqalalarınıń iyelewi tábiyiy bolıp tabıladı. Jámiyettiń mánis-mazmunın sociallıq-filosofiyalıq analiz turǵısınan ashıp beriw ushın tómendegi sorawlarǵa juwap beriw kerek: jámiyet degen ne hám onı túsiniwge bolǵan tiykarǵı jantasıwlar qanday; ózin-ózi rawajlandırıwshı organizm sıpatında jámiyet nenii ańlatadı; sociumnın rawajlanıwı qalay keshedi?

Insan jámiyeti – ilimge belgili bolǵan qubılıslardıń ishindegi eń quramalısı. Jámiyet ne ushın payda boladı, ol qanday nızamlar boyınsha rawajlanadı, ne ushın bir jámiyet ekinshisin almastıralı degen sorawlar barlıq dáwirler hám xalıqlar oyshılların tolǵandırıp kelgen.

«Jámiyet» termini kóp mánisli túsinik. Tar mánisinde ol tómendegilerdi ańlatadı:

1)jámiyet sociallıq qatnasıqlar jıyıntıgı sıpatında. Belgili bolǵanınday, jámiyetlik qatnasıqlar

–bull sociallıq birlesiklerdi materiallıq dúnyanıń basqa sistemalarınan parıqlap turatuǵın specifikalıq ózgeshelik. Hár bir jámiyet adamlardıń ápiwayı jıyıntıgı emes, al sociallıq qatnasıqlardıń birden-bir sistemasın, bir pútin sociallıq organizmdi quraydı, basqa sociallıq organizmlerden belgili dárejede ǵárezsiz rawajlanadı;

2)jámiyet insaniyat tariyxınıń belgili bir basqıshı sıpatında (alǵashkı jámiyet, industriallıq jámiyet, informaciyalıq jámiyet hám t.b.);

3)jeke, konkret jámiyet, tariyxtıń ǵárezsiz subyekti bolıp tabıladı (ukrain jámiyeti, amerikan jámiyeti hám t.b).

Jámiyet keń mánisinde – bul materiallıq dúnyanıń tábiyattan ajıratılǵan bólegi bolıp, ol adamlardıń jasaw iskerliginiń tariyxıy rawajlanǵan forması, onıń tiykarın insan miyneti, jámiyetlik óndiris quraydı. Basqasha aytqanda, bul pútkil insaniyat, yaǵnıy planetamızda orın alǵan barlıq jámiyetlik organizmlerdiń jıyıntıǵı.

Jámiyetti kóplegen ilimler úyrenedi: sociologiya, tariyx, arxeologiya, mámleket hám huqıq tiykarları hám kóplegen t.b. Olardıń hár biri jámiyetti úyreniwde óz akcentine iye. Filosofiya da bunday aspektlerge iye. Sociallıq filosofiya jámiyetti úyreniwde jámiyettiń rawajlanıwınıń mánisi hám nızamlıqlarına, tariyxıy processtiń maqseti, háreketke keltiriwshi kúshi, mazmunı hám baǵdarlanǵanlıǵına itibar qaratadı. Sociologiya bolsa tiykarınan jámiyettiń sociallıq strukturası, yaǵnıy jámiyet elementlerin bir organizmge birlestiriwdi shólkeslestiriw usılları hám baylanısları menen qızıǵadı, tariyx bolsa tariyxtıń hár qıylı dáwirlerinde jámiyettiń materiallıq hám mánawiy turmısınıń rawajlanıwı qızıqtıradı.

Sociallıq filosofiya «jámiyet» túsinigi astında jámleskenlik tiykarında emes, al ortaq mápleri hám kelisimleri tiykarında birlesken adamlardıń iri toparlarınıń maqsetke baǵdarlanǵan hám aqıllı shólkeslestirilgen birgliktegi iskerliginiń ónimin kózda tutpaqta. «Jámiyet» túsinigi hár qanday jámáátten keńirek, sonlıqtan hár qanday jámáát jámiyet bola bermeydi, biraq hár qanday jámiyet jámááttin qásiyetlerine iye boladı.

«Xalıq» túsinigi kelip shıǵıwı, tili, mádeniyatı hám, qáǵıydı sıpatında, belgili bir territoriya menen baylanısqan adamzat jámáátin ańlatadı. «Millet» túsinigi bir (yaki bir neshe tuwısqan) xalıqtıń turmısın shólkemlestiriw formasın ańlatadı hám ol mámleketshilik penen baylanısqan ekonomikalıq, siyasiy hám mánawiy qatnasıqlar menen tıǵız baylınıslı bolıp tabıladı. Mámleket bolsa insaniyat jámiyetiniń tariyxıy rawajlanıwınıń ónimi sıpatında huqıq hám nızam tiykarında xalıqlar hám milletlerdiń turmısın shólkemlestiriw bolıp tabıladı. Joqarıda qarap shıǵılǵan túsiniklerdiń barlıǵı oz-ara tıǵız baylanıslı hám biri ekinshisi menen kesilisedi.

Jámiyet qashan payda bolǵan hám ol ózi ne? Anıqlanıwınsha, jámiyet biziń planetamızda ázel-ázelden bolmaǵan. Ol oziniń payda bolıw hám rawajlanıw tariyxına iye. Ilimge belgili bolǵan dáslepki sociallıq organizmler alǵashqı qawimler edi, keyin Áyyemgi SHıǵıstıń qul iyelewshilik mámleketleri (adamlar tárepinen b.e.sh. IV mıńjıllıqlarda Nil (Egipet), Tigr hám Evfrat (Mesopotamiya), Xind hám Gang (Hindistan), Xuanxe hám Yanczı (Qıtay). Bunnan juwmaq shıǵarıw múmkin, insaniyattıń obshinalıq jasaw formasınan jámiyetke qaray ótiwi 5000 jıl aldın júz bergen.

Jámiyetti túsiniwge bolǵan tiykarǵı jantasıwlar.

Jámiyet hám onıń kelip shıǵıw sebeplerine bolǵan kóplegen kóz-qaraslar bar. Olardıń barlıǵın qarap shıǵıw kútá múshkil, sonlıqtan olardı bir qatar teoriyalıq koncepciyalarǵa (modellerge) biriktire alamız.

Jámiyetti hám onıń rawajlanıw dereklerin túsiniwge bolǵan alǵashqı koncepciyalardıń biri diniy-mifologiyalıq model`, ol qul iyelewshilik dáwirinde payda boladı. Jámiyet, jeke adam bul model` prizması arqalı barlıq orın alǵan nárselerdiń deregi hám birinshi tiykarı bolǵan dúnyalıq (Ilahiy) tártip – Kosmos (Quday) sistemasında qaraldı. Tariyxıy zárúrliktiń stixiyalı ámelge asırılıwı adamlarda táǵdirdiń bar ekenligine, orın alǵan qatnasıqlardıń, tártiplerdiń, sonday-aq barlıq bolıp atırǵan nárselerdiń Quday menen shártlengenligine isenimdi payda etti hám qollapquwatladı. Sonlıqtan Qudaydıń (kosmoslıq) jámiyettiń jasawınıń hám onda háreket etiwshi nızamlar hám morallıq normalardıń birinshi deregi degen áyyemgi miflerdin baslı teması bolıp tabıladı. Antik dáwir tariyxshıları hám filosofları jámiyetti óz nızaları boyınsha rawajlanatugın qanday da bir ayrıqsha dúzilis sıpatında emes, al kosmoslıq bolmıstıń komponenti sıpatında qaraǵan. Bunnan olardıń kóz-qaraslarınıń diniy-mifologiyalıq xarakteri kelip shıǵadı.

Eger diniy-mifologiyalıq koncepciya antik filosofiya negizinde payda bolǵan bolsa, onda teologiyalıq koncepciya Orta ásirdegi sxolastikalıq filosofiya negizinde payda boladı. Antik filosofiya, onıń wákilleriniń jámiyetke bolǵan kóz-qaraslarındaǵı parıklarǵa qaramastan, kosmologiyalıq xarakterge iye edi, óytkeni óz ishine barlıq orın alǵan nárselerdi, sonıń ishinde jamiyetti de, qamtıp alatuǵın tábiyat (kosmos) bar edi. Orta ásirlik oylaw teocentristlik edi: onıń ushın barlıq nárselerdi, sonıń qatarında jámiyetti de anıqlap beriwshi nárse tábiyat emes, al Quday edi.

Bul koncepciya tolıq túrinde Avreliy Avgustin, keyin ala Foma Akvinskiy táliymatında rawajlandırıldı. Avgusttinnin pikirinshe, pútkil tariyx Qudaydıń erki menen anıqlanadı, al barlıq kemshilikler Adam ata menen Hawa eneniń dáslepki gúnási menen túsindiriledi. Bul ideyalardı rawajlandıra otırıp, Foma Akvinskiy adamlardıń teńsizligi jamiyetlik turmıstıń máńgilik principi, al soslovielerge bóliniw Quday tárepinen ornatılǵan dep tastıyıqlaydı.

Jańa dáwirde jamiyetlik turmıstıń naturalistlik koncepciyası keń tarqaldı, onıń wákilleri Isaak Nyuton, Rene Dekart, Sharl Lui Monteskye, Djon Lokk hám t.b. boldı. Lekin dáslepki naturalistlik ideyalardı áyyemgi grek filosoflarınıń shıǵarmalarınan da tabıw múmkin. Mısalı, Demokrit pútkil jámiyetlik turmıs tábiyiy kelip shıǵıwǵa iye degen pikirdi bildirgen, Aristotel bolsa adamlardıń sociallıq qatlamlasıwınıń tábiyiy ekenligi tuwralı ideyanı ilgeri súredi.

Bul jantasıwdıń mánis-mazmunı nede? Naturalizm (lat. Natura - tábiyat) filosofiyalıq princip sıpatında sociallıq qubılıslardı tek ǵana tábiyiy kúshlerdiń tásiri sıpatında qaraydı. Bul principke tán ráwishte jámiyettiń tipi hám onıń rawajlanıw xarakteri klimatlıq shárayatlar hám geografiyalıq ortalıq penen (geografiyalıq mektep - Lev Mechnikov, Vasiliy Klyuchevskiy hám t.b.), adamlardıń biologiyalıq, rasalıq, genetikalıq ózgeshelikleri menen (sociallıq darvinizm: Mal`tus, Gumplovich, Uilyam Samner; rasalıq-antropologiyalıq mektep: Jozef Artur de Gobino hám t.b.), kosmoslıq processler hám quyashtıń nurlanıwınıń ritmleri (Aleksandr Chijevskiy, Lev Gumilev) menen anıqlanadı. Solay etip, naturalizm bolmıstıń joqarı formaların tómengilerine, al adamdı – tek tábiyiy janzat dárejesine shekem alıp keledi. Bul koncepciyanıń baslı kemshiligi - adamnıń sapalıq ózine tanligin itibarǵa almawda, insanıy belsendilikti kemsitiwde, insan erkinligin biykarlawda.

Naturalistlik koncepciyadan parıqlı túrde idealistlik model` adamdı tábiyattan izolyaciyalaydı, jámiyettiń mánawiy tarawın óz-ózine jetkilikli substanciyaǵa aynaldıradı. Tariyxtı bunday idealistlik túsiniw insan bolmısındaǵı mánawiy faktorlardı absolyutlestiriwden kelip shıǵadı hám «Ideyalar dúnyanı basqaradı» degen pricipte óz sáwleleniwin tabadı.

Jámiyetti túsiniwdiń obyektiv idealistlik modeliniń shıńı Gegeldiń kóz-qarasları bolıp tabıladı. Ol jámiyettiń rawajlanıwınıń nızamlıqları tuwralı bir qatar dana pikirlerdi bildirgen. Gegeldiń pikirinshe, tariyx alǵa qaray stixiyalı process sıpatında háreketlenbeydi. Ol jeke adamlardıń háreketlerinen ibarat bolıp, olardıń hár biri ózleriniń qabiletleri hám egoitlik maqsetlerin ámelge asırıwǵa umtıladı. Biraq óz mápleri tuwralı ǵamxorlıq qılatuǵın adamlardıń háreketleri nátiyjesinde qanday da bir jańa, adamlardıń dáslepki oylarınan parıqlanıwshı nárse payda boladı. Áyne usında, deydi Gegel «tariyxıy aqıldıń hiylekerligi» orın aladı. Áyne onıń ózinózi rawajlandırıwı hám ózin-ózi tanıwı tariyxıy processtiń ózin quraydı.

Solay etip, eger naturalizmnin kóz-qarasınan jámiyettiń rawajlanıwı tábiyat nızamlarınıń tásiri astında keshetuǵın bolsa, onda idealizmde dóretiwshilik baslama funkciyasın dúnyalıq aqıl (obyektiv idealizm), hesh nárse menen sheklenbegen insanıy belsendilik, birinshi náwbette mánawiy-erklik ( subyektiv idealizm) quraydı.

Naturalistlik hám idealistlik modellerden jıraqlaspaǵan halda jámiyettiń rawajlanıw deregin dialektikalıq-materialistlik koncepciya kórsetpekshi boladı. Bul koncepciyanı nemec filosofları, sociologları Karl Marks hám Fridrix Engels islep shıǵadı.

Marksizmnin sociallıq koncepciyasınıń mánis-mazmunı nede? Charlz Darvin, Lyuis Morgannıń miynetlerine tiykarlanǵan marksizmniń kóz-qarasında jámiyettiń qáliplesiw procesiniń baslawısh punkti adamnıń haywanatlar dúnyasınan adamnıń ata-babalarınıń minez-qulqında sociallıq-úndewshi motivlerdiń payda bolıwı esaplanadı. Usınıń tiykarında tábiyiy tańlawdan tısqarı sociallıq tańlaw da kúshke enedi. Bunday eki tańlaw procesinde óz turmıs iskerliklerinde sociallıq áhmiyetke iye bolǵan talaplarǵa (mısalı, awızbirshilikli bolıw, óz-ara jardem, áwlad tuwralı ǵamxorlıq) boysınǵan áyyemgi jámáátler jasap qalǵan hám perspektivalarǵa iye bolǵan. Usılayınsha áste-aqırın tariyxıy rawajlanıw procesinde adam biologiyalıq nızamlıqlardan sociallıq nızamlar rel`sine túsip ketedi.

Adamnıń sociallasıwı procesi birinshi gezekte miynet procesinde ámelge asırılǵan, miynetke bolǵan kónlikpe hám eplilikler udayına jetilisip barǵan hám áwladtan-áwladqa jetkerilip berilip otırǵan. Bul arqalı mádeniy dástúrler kelip shıqqan. Jumıs, adamlardı birgeliktegi iskerlikke stimullastıra otırıp, qarım-qatnastıń hár qıylı túrleriniń payda bolıwın hám rawajlanıwın, tildiń payda bolıwın, óndirislik qatnasıqlardıń júzege keliwin shártlep berdi. Solay etip, miynet hám onıń tiykarında payda bolǵan óndirislik qatnasıqlar jámiyettiń payda bolıwı hám rawajlanıwına alıp kelgen baslı materiallıq kúshler bolıp tabıladı.

K.Marks, qáliplesken jámiyettiń rawajlanıw nızamlıqların analizley otırıp, materializmniń háreket sheńberin keńeytedi hám onı jamiyetlik qatnasıqlar tarawına da alıp kiredi. Bul jantasıwdı keyin ala tariyxtı materialistlik túsiniw dep ataldı. Bul jantasıwǵa muwapıq, óndirislik qatnasıqlar jámiyette birinshi tiykardı – bazisti quraydı, onıń ústinde adamlardıń basqa barlıq qatnasıqları – huqıqıy, siyasiy, ideologiyalıq hám t.b. qáliplesedi.

Jámiyet rawajlanıw deregi ońıń ózinde bolıp tabılatuǵın sistema ekenligi tuwralı ideya búgingi kúnde ulıwmalıq tán alınǵan bolıp, ayrıqsha argumentaciyanı talap etpeydi. Solay etip,

bul punkte tómendegi máseleler qaraladı: sociallıq sistemanıń obyektiv reallıqtıń basqa sistemalarına salıstırǵandaǵı specifikası neden ibarat; sociallıq sistemanıń strukturası, rawajlanıw nızamları qanday?

Sociallıq sistemanıń tábiyatta háreket etiwshi basqa sistemalardan parqı nede? Bul parıqlar tómendegilerden ibarat:

1)jámiyet tábiyattan parıqlı túrde adamlar ortasında olardıń birgeliktegi iskerligi procesinde payda bolatuǵın tek ǵana materiallıq emes, al mánawiy qatnasıqlar sistemasınan da ibarat;

2)hár qanday sociallıq sistemanıń oraylıq elementi sanaǵa iye, óz qálewlerine muwapıq is kóretuǵın hám qoyılǵan maqsetlerine umtılatuǵın adam bolıp tabıladı, al bul jámiyettiń rawajlanıwına belgili dárejede naanıqlıqtı, bunnan kelip shıǵadı kútilmegenlikti qosadı;

3)adamnıń ózi quramalı sistema hám ol sistema ishindegi sistema sıpatında jasaydı. Jámiyettiń basqa elementleri de sistemalı formalar bolıp, belgili bir avtonomiyalı sistemalardı quraydı ( mámleket, ekonomika, siyasat, huqıq hám t.b.).

4)jámiyettiń rawajlanıwı ulıwmalıq nızamlarǵa da, sonıń menen qatar tek ǵana sociallıq ortalıqta háreket etiwgi specifikalıq nızamlarǵa da boysınadı;

5)sociallıq sistema bir wakıttıń ózinde elementlerdiń kelisimliligin hám kelisimsizligin, ózara tásirlerdin uyǵınlıǵın hám qarama-qarsılıǵın júzege shıǵaradı. Solay etip, jámiyet – bul tiri qarama-qarsılıqlı sistema bolıp, ózin-ózi rawajlandıradı.

Solay etip, obyektiv reallıqtıń podsisteması bolǵan jámiyet, basqa tábiyiy sistemalardan, biologiyalıqlardan da, fizikalıqlardan da bir sezilerli parıq qıladı. Sociallıq sistema obyektiv reallıqtıń quramalı sisteması bolıp, óz ishine bir pútin sociallıq organizmdi qurawshı sociallıq obyektler hám subyektlerdiń jıyıntıǵın, olardıń qásiyetlerin hám qatnasıqların qamtıp aladı. Hár qanday sociallıq obyekt bir pútin organizm sıpatında óz betinshelik, ózin-ózi shólkemlestiriw, ózin-ózi rawajlandırıw kibi belgilerge iye.

Biziń ilgeri súrgen ekinshi mashqalamız sociallıq sistema strukturasın ashıp beriwdi kózde tutadı. Jámiyettiń sociallıq strukturası degen ne? Jámiyettiń sociallıq strukturası - bul jámiyettiń shólkemlesiw forması bolıp, ol tariyxıy túrde qáliplesken hám turaqlı baylanıslardan, hám olardıń tiykarında payda bolǵan qatnasıqlardan, sociallıq toparlardan, institutlardan ibarat.

Jámiyettiń strukturası kóplegen elementlerden quraladı. Olardıń arasındagı eń tiykarǵıları:

1) jámiyet subyektleri (adam, adamlar hám olardıń birlespeleri); 2) adamlar ortasındaǵı baylanıslar hám qatnasıqlar; 3) sociallıq institutlar; 4) iskerlik.

Jámiyettiń subyektin sıpatlay otırıp, sonı aytıw kerek, jámiyettiń hár bir adamı belgili bir hámjámiyet yamasa sociallıq toparǵa (yaki bir neshe toparǵa) jatqarıladı. Adamlardıń birgeliktegi turmıs iskerligi procesinde jámiyette sociallıq birlesiklerdiń turaqlı strukturası qáliplesedi, sonıń qatarında tómendegi toparlar da: shańaraq, ruw, qáwim, millet, klasslar, soslovieler, kastalar hám t.b. Izertlew maqsetlerinen kelip shıǵıp sociallıq toparlar hám hámjámiyetler basqa belgileri boyınsha da differenciallasıwı múmkin. Mısalı, sociallıq demografiyalıq (erkekler, hayallar, balalar, jaslar, ǵarrılar, pensionerler), territoriyalıq (qala turǵınları, awıl turǵınları), kásir-kári boyınsha (jumısshılar, xızmetkerler, oqıwshılar, dóretiwshilik intelligenciya) menshikke qatnasına qaray (isbilermenler, jallanba jumısshılar), sonday-aq darmat dárejesi, maǵlıwmat dárejesi boyınsha hám t.b.

Jámiyettiń mánis-mazmunın onıń strukturasınıń ekinshi elementi – jámiyetlik qatnasıqlar tereń ashıp beredi.

Jámiyetlik qatnasıqlar – bul jámiyetti qurawshı subyektler ortasındaǵı belgili bir baylanıs, ǵárezlilik. Qatnasıqlar adamlardı jámiyetke birlestiriwshi, onıń elementlerin monolitke aylandırıwshı cementlewshi material. Sociallıq qatnasıqlar qanshelli reń-báreń bolǵan sayın, jámiyet te sonshelli joqarı rawajlanǵan boladı.

Jámiyettiń turmıs iskerliginen ǵárezli túrde ekonomikalıq, siyasiy, huqıqıy, sociallıq, diniy hám t.b. qatnasıqlardı ajıratamız. Ortalarında qatnasıqlar kelip shıǵatuǵın subyektlerden ǵárezli túrde shańaraqlıq (shańaraqlıq-turmıslıq), ruwlıq, qáwimlik, klasslıq, milliy, mámleketleraralıq hám t.b. qatnasıqlardı ajıratamız. Sonday-aq jámiyet turmıs iskerligi tarawları ortasındaǵı hám tarawlar ishindegi qatnasıqlar da qaralıwı múmkin.

Jámiyet strukturasınıń úshinshi elementi – sociallıq institutlar. Sociallıq institut jámiyetlik turmıstı shólkemlestiriw hám tartipke salıwdıń tariyxıy qáliplesken belgili bir formaları.

Sociallıq institutlar járdeminde adamlar ortasındaǵı qatnasıqlar, olardıń iskerligi hám jámiyettegi minez-qulqı tártipke salınadı, jámiyettiń turaqlılıǵı támiyinlenedi. Sociallıq institutlar zamanagóy sociallıq filosofiyada jámiyettiń sociallıq strukturasına sáykes keliwshi hár qıylı shólkemler, mákemeler sıpatında; ociallıq minez-qulıq hám háreketlerdiń turaqlı formaların anıqlap beriwshi sociallıq normalar hám úlgiler jıyıntıǵı sıpatında; usı normalarǵa sáykes keletuǵın minez-qulıq sisteması sıpatında qaraladı.

Jámiyetlik qatnasıqlardıń tarawınan ǵárezli túrde sociallıq institutlardıń tómendegi toparların ajıratamız: 1) ekonomikalıq (materiallıq iygiliklerdi óndiriw; miynettiń bólistiriliwi, jeke menshik hám t.b.); 2) siyasiy (mámleket, partiyalar, policiya, armiya); 3) huqıqıy (nızam shıǵarıwshı hám sud organları, huqıq qollanıw, huqıqıy tárbiya institutları hám t.b.); 4) mádeniy (ilimiy, kórkem birlespeler); 5) diniy; 6) stratifikaciya institutları (poziciyalar hám insan resursların bólistiriw); 7) tuwısqanshılıq, neke hám shańaraq institutları hám t.b.

Iskerlik jámiyettiń sociallıq strukturasınıń tórtinshi elementin quraydı.

Iskerlik mashqalası kóplegen oyshıllar hám filosoflardıń dıqqat orayında bolıp kelgen. Sociallıq iskerlikti izertlewge I.Kant, G.V.F.Gegel, I.-G.Fixte, K.Marks, M.Veber kibi filosoflar úles qosqan. Olardıń juwmaǵı boyınsha, sociallıq iskerlik óziniń barlıq kórinislerinde jámiyetlik turmıstıń reń-báreń formalarınıń qosındısı bolıp tabıladı. Maks Veber sociallıq iskerlikte jámiyettiń jasawınıń negizin kóredi hám onı adamnıń basqa adamǵa baǵdarlanǵan minez-qulkı sıpatında anıqlaydı. Onıń ideyaların rawajlandırǵan halda, Tolkott Parsons barlıq sociallıq ámeliyat haslında «óz minnetlerin atqarıwshı adamlar ortasındaǵı qatnasıqlar» jıyıntıǵı bolıp tabıladı dep tastıyıqlaydı. Karl Marks bolsa jámiyet «adamlardıń óz-ara tásiriniń ónimi» degen juwmaqka keledi.

Usı dástúrlerge tayanǵan halda zamanagóy sociallıq filosoflar sociallıq iskerlikte putkil sociallıqtıń, jámiyetlik qatnasıqlardıń dáslepkipunktiniń substanciyasın, sonday-aq sociallıq sistemanıń hám onıń barlıq komponentleriniń integraciyasınıń quralın kóredi.

Filosofiyalıq ádebiyatta iskerlik sociallıq-filosofiyalık kategoriya sıpatında jámiyetlik turmıs shárayatların jaratatuǵın sociallıq iskerliktiń anaw yaki mınaw kórinisin ańlatıw ushın qollanıladı. Haywanatlardıń beyimlesiwshi iskerliginen parıqlı túrde insan iskerligi materiallıq hám ideallıqtıń birligin quraydı. Sociallıq iskerlik sırtqı tábiyattı «ekinshi tábiyatqa», yaǵnıy mádeniyatqa aynaldıradı. Solay etip, iskerlikti qorshaǵan dúnyaǵa onı adamlardıń máplerinen kelip shıǵıp maqsetke muwapıq ózgertiwge baǵdarlanǵan belsendi qatnasıqtıń taza insanıy forması sıpatında anıqlaw múmkin.

Jámiyet tómendegi kishi sistemalardan ibarat:

1.Ekonomikalıq (materiallıq) taraw – materiallıq óndiris, materiallıq iygiliklerdi bólistiriw, almasıw hám tutınıw processlerin, sonday-aq jámiyettiń óndiriwshi kúshlerin hám óndiris qatnasıqların ilimiy-texnikalıq progressti hám texnologiyalıq revolyuciyanı qamtıp aladı.

Sociallıq iskerlik sistemasında materiallıq óndiiske jetekshi rol tiyisli. Materiallıq óndiris. Birinshi gezekte, adamlardıń materiallıq talapların qanaatlandırıwǵa baǵdarlanǵan: azıq-awqatqa, turaq jayǵa, kiyimge hám t.b. bolǵan talaplardı. Materiallıq talaplardı qanaatlandırıw basqa talaplardı qanaatlandırıwdıń tiykarǵı shárti bolıp tabıladı.

2.Mánawiy taraw – bul mánawiy óndiris ámelge asırılatuǵın taraw, onıń procesinde zatlar hám predmetler emes, al ideyalar, obrazlar, ilimiy hám kórkem qádiriyatlar adamnıń mánawiy talapların qanaatlandırıw maqsetinde jaratıladı. Bul qadiriyatlar da usı mánawiy qádiriyatlardı tasıwshı fizikalıq nárselerde (kitaplar, kartinalar, skulpturalar hám t.b.) materiallasadı. Biraq bul predmetlerdegi áhmiyetli nárse – materiallıq bolmaǵan, mánawiy qádiriyat, olarda ańlatılǵan ideyalar, obrazlar hám sezimler.

Mánawiy óndiris ulıwma óndiristin minnetli quram bólegi bolıp tabıladı, onıń járdeminde insan manawiyatınıń ósiwi ushın shárayatlar jaratıladı, al insan manawiyatınsız insaniyat jasay almaydı.

3.Siyasiy (basqarıw) tarawı – bul hár qıylı administratorlar, basshılar, siyasatshılar ikerligi tarawı. Onıń tiykarǵı wazıypası adamlar ortasındaǵı baylanıslardı qollap-quwatlaw, olardıń iskerligin hám jámiyetlik qatnasıqlardı tártipke salıw. Bunday iskerlik jámiyet turmısınıń hár qıylı tarawlarınıń óz-ara tártipliligin, kelisimliligin támiyinlewge baǵdarlanǵan. Jámiyet materiallıq hám mánawiy ónlirissiz jasay almaǵanlıǵı kibi, siyasiy tarawsız da jasay almaydı.

Basqarıw iskerliginiń dúzilisi óz ishine tómendegilerdi aladı: hár qıylı usıllardı, sonıń qatarında májbúrlewdi qollanǵan halda adamlardı basqarıwdı hám zatlardı basqarıwdı (jeke menshik, jer haqqında nızamshılıq funkciyası).

Basqarıw hár qıylı darejede ámelge asırıladı: mámleketten tartıp kárxanaǵa, shańaraqka shekem. Bul iskerlik jámiyettiń rawajlanıwında, onıń táǵdirinde úlken rol oynaydı, biraq ol jiyi hár qıylı keselliklerge shalınadı: majbúrlew, zorlaw usıllarınan artıqmash paydalanıw, chinovniklik apparattıń artıqmash ósip ketiwi. Basqarıw iskerliginiń joqarı forması siyasiy iskerlik bolıp tabıladı. Áyne usı darejede millionlap adamlardıń táǵdiri sheshiledi. Áyne sonlıqtan da basqarıw tarawındaǵı qátelikler bahası oǵada joqarı bolıwı múmkin.

4.Sociallıq (gumanitar) taraw – adamlardıń ómiri, belsendiligi ushın alǵı shártlerdiń jaratılıwın tamiyinleydi. Oǵan vrach, yurist, oqıtıwshı, artist, xızmet kórsetiw tarawı xızmetkerleriniń iskerligi jatadı. Álbette, adamlardıń ózleri de ózin-ózi emlew, ózin-ózi oqıtıw, óziniń kewlin ózi kóteriw menen shuǵıllana aladı. Biraq ómirdiń qayta óndiriliwiy, saqlanıwı, belsendiliktiń xoshametleniwi, adamǵa tikkeley xızmet kórsetiliwi oǵada áhmiyetli jamiyetlik is, sonlıqtan jamiyet bul processke mektep, JOO, den sawlıqtı saqlaw hám huqıq qorǵaw sistemaların jaratıw arqalı kirisedi.

Jámiyetlik turmıstıń tiykarǵı kishi sistemaları yamasa tarawları usılardan ibarat bolıp, olardıń tiykarında jámiyetlik struktura payda boladı.

Sociallıq turmıstıń barlıq tarawdıń óz-ara baylanıslı, sonlıqtan olardı bir pútinlikte qabıllaw kerek. Jámiyet turmısınıń qanday da bir tarawın absolyutlestiriw jámiyettiń deformaciyalanıwına alıp keledi. Hár bir tarawdıń orayında pútkil jámiyettiń orayında turǵanı kibi insan turadı, ol jámiyettiń barlıq tarawların birden-bir jámiyetlik sistemaǵa birlestiredi.

Jámiyettiń rawajlanıwı hám onıń tiykarǵı tarawlarınıń háreket etiwi belgili bir nızamlar tiykarında keshedi. Sociallıq nızam – bul jámiyettiń hár qıylı tarawlarındaǵı processler hám qubılıslar ortasındaǵı ulıwmalıq, obyektiv, zárúriy, mańızlı, turaqlı, tákirarlanıwshı baylanıslar bolıp, jámiyettiń rawajlanıwın anıqlap beredi. Sociallıq nızamlar adamlardıń sanalı iskerligi arqalı ámelge asırıladı, biraq bul adamlar óz iskerligi dawamında olardı jarata yaki biykarlay beredi degeni emes. Adamlar tek ǵana nızamnıń háreket etiw shárayatların ózgerte aladı. Sociallıq nızamlardıń bar bolıwı adamlar jasap atırǵan obyektiv shárayatlar menen anıqlanadı. Adamnıń ómir iskerligi procesinde bul shárayatlar ózgeretuǵınlıǵı sebepli jámiyettiń rawajlanıw nızamları da ózgeredi: olardıń birewleri jok bolıp ketedi, ekinshileri ózgergen formalarda payda boladı. Solay etip, sociallıq nızamlar tariyxıy xarakterge iye, olar belgili bir shárayatlarda hám waqıttıń bergili bir dáwirinde óz ańlatılıwın tabatuǵın tendenciyalar sıpatında háreket etedi.

Sociallıq nızamlardı úyreniw olardı klassifikaciyalawdı da kózde tutadı. Nızamlar klassifikaciyası, ádette, bir neshe kriteriyler tiykarında ámelge asırıladı.

Háreket etiw tarawı boyınsha: a) sociologiyalıq nızamlar – bul jámiyettin bir pútinlik sıpatındaǵı mańızlı baylanısları hám qatnasıqların sáwlelendiretuǵın nızamlar. Tómendegi sociologiyalıq nızamlardı ajıratamız: struktura nızamları, háreket etiw nızamları, rawajlanıw nızamları; b) jámiyet turmısınıń jeke tarawlarınıń nızamları - ekonomikalıq, siyasiy, sociallıq hám t.b.

Waqıt belgileri boyınsha: a) ulıwmatariyxıy (ulıwmalıq nızamlar) – bul pútkil tariyxıy dáwirge tarqalatuǵın hám jámiyet turmısınıń barlıq tarawların bir pútinlikke birlestiretuǵın nızamlar;

b) specifikalıq nızamlar – jámiyettiń belgili bir basqıshlarǵa tarqalatuǵın nızamları.

Jámiyet turmısındaǵı ornı boyınsha: a) tiykarǵı – jámiyet turmısında sheshiwshi rol oynawshı nızamlar; b) tiykarǵı bolmaǵan – jámiyetlik rawajlanıwda ekinshi dárejeli áhmiyetke iye nızamlar.

Jámiyetti onıń ózgerisleri hám rawajlanıwı kóz-qarasınan qaraw tómendegi sorawlarǵa juwap tabıwdı kózde tutadı: jámiyettiń rawajlanıwınıń qanday kúshleri yamasa faktorları háreketlendiriwshi bolıp tabıladı; sociallıq rawajlanıwdıń qanday tiykarǵı formaları bar; jámiyet hám sociallıq processler qanday dinamikada rawajlanadı.

Dáslep jámiyette júz berin atırǵan nárselerdin háreketlendiriwshi kúshleri, yamasa derekleri haqqındaǵı sorawǵa toqtap ótemiz.

Sociallıq filosofiyada jámiyettiń rawajlanıwının háreketlendiriwshi kúshleri degende onıń rawajlanıwın tamiyinlewshi mańızlı, zárúriy, uzaq háreket etiwshi faktorlar túsiniledi.

Bul máseleniń sheshimi boyınsha filosoflar bir pikirge kelmegen. Naturalistlik koncepciyalar tárepdarları jámiyettiń rawajlanıwın sociallıq turmıstıń biologiyalıq tiykarlarınıń ózgeriwi menen, klimatlıq, biologiyalıq hám hátteki kosmoslıq faktorlar menen baylanıstırdı (Sharl Lui Monteskyo, Vladimir Vernadskiy, Lev Gumilev). Marksistlik sociologiyalıq teoriyanıń izbasarları hám filosoflar-texnokratlar (Uolt Rostou, Zbignev Bjezinskiy hám t.b.) jámiyetlik rawajlanıwda sheshiwshi roldi materiallıq óndiriske, texnika hám texnologiya progresine beredi. Basqa filosoflar sociallıq rawajlanıw procesin mádeniy turmıstaǵı, manawiy qádiriyatlar sistemasındaǵı ózgerisler menen baylanıstırdı (Ogyust Kont, Pitirim Sorokin hám t.b.).

Al haqıyqat bulardıń ortasında. Kórsetip ótilgen barlıq faktorlar, sózsiz, jámiyettiń rawajlanıwına tásir jasaydı. Onnan qalsa ekonomikalıq, mánawiy hám tábiyiy faktorlar tıǵız baylanıslı bolıp, biri ekinshisinsiz qaralmaydı.

Jámiyetlik rawajlanıw teoriyasında jámiyettiń bir halattan ekinshi halatqa ótiw forması máselesi áhmiyetli orın iyeleydi. Ádette, bul ótiw revolyuciyalıq yamasa evolyuciyalıq jol menen ámelge asırıladı hám jámiyette reformalar járdeminde júzege shıǵarıladı.

Revolyuciya – bul jámiyet hám mámlekettiń bir sapa halatınan ekinshisine, bir jámiyetliksiyasiy dúzimnen ekinshisine sekiriw arqalı ótiwi bolsa, evolyuciya (sózdiń tar mánisinde) jámiyette yaki onıń kishi sistemalarında (ekonomikalıq, siyasiy, sociallıq hám t.b.) muǵdar ózgerisleriniń úzliksiz, izshil toplanıw procesi. Jámiyette hár qıylı revolyuciyalar bolıp turıwı múmkin: óndiris kúshlerinde, ilimde hám texnikada, sanada hám mádeniyatta. Jámiyetlik qatnasıqlardaǵı sapa ózgerisleri sociallıq revolyuciya procesinde ámelge asırıladı. Sociallıq revolyuciya jámiyette pisip jetilisken qarama-qarsılıqlardıń sheshiliw usılı bolıp tabıladı hám, evolyuciyadan parıqlı túrde, sekiriw bolıp, jańa sapanıń payda bolıwına – jańa jámiyetlik qatnasıqlarǵa alıp keledi. Marksizm teoriyasına muwapıq, sociallıq revolyuciyalar jámiyetlik turmıstaǵı tek ǵana nızamlı qubılıs bolıp qalmastan, al sonıń menen birge qálewli qubılıs, óytkeni ol «tariyx lokomotivi» rolin atqaradı.

Lekin barlıq filosoflar da bunday bahalaw menen kelispeydi. Mısalı, Arnold Toynbi sociallıq revolyuciyanı civilizaciya krizisiniń simptomı hám jámiyettiń rawajlanıwındaǵı tormoz dep esaplaydı. Bul kóz-qarastı bólise otırıp, Nikolay Berdyaev hám Vladimir Solovyov revolyuciya sociallıq háreket forması sıpatında nátiyjesiz, paydasız, úlken shıǵınlar menen baylanıslı hám barlıq múnásibetlerde de rawajlanıwdıń evolyuciyalıq formalarına jetpeydi dep tastıyıqlaydı.

Insaniyattıń, ásirese Rossiyanıń rawajlanıw tájiriybesi olardıń pikiriniń durıslıǵın isenimli túrde dálilleydi. Ádette, revolyuciyalıq qayta qurıwlar jámiyette sózsiz ekonomikalıq tártipsizlik, krizis, xalıqtıń kóplegen qatlamlarınıń materiallıq awhalının tómenlep ketiw dáwirlerine alıp keledi. Bunnan tısqarı olar qıyınshılıqlar hám adamlardıń ólimi menen qatar júredi. Sociallıq revolyuciyalar zárúr hám morallıq jaqtan haqılı boladı, eger olar totalitar hám diktatorlıq rejimlerge qarsı, milliy eziwshilikti saplastırıwǵa qaratılǵan hám bundajámiyettiń rawajlanıwınıń evolyuciyalıq jolı qanday da bir sebepler menen múmkin bolmay qalǵan bolsa.

Jámiyettiń rawajlanıwınıń hám sociallıq processlerdiń dinamikası mashqalası Ogyust Konttan baslap kóplegen jetekshi filosoflar hám sociologlardıń dıqqat orayında bolıp kelmekte. Áyne Kont birinshi bolıp sociallıq statika hám sociallıq dinamikanın sociologiyalıq koncepciyasın islep shıqtı. Sociallıq statika, onıń pikirinshe, jámiyetlik sistemanıń háreket etiwiniń (jasawınıń) shárayatların hám nızamların sáwlelendiredi. Al sociallıq dinamika sociallıq sistemalardıń rawajlanıwı hám ózgeriwi nızamların súwretler beredi.

Sociallıq sistemalar dinamikasın izertlewge Tolkott Parsons úlken úles qosqan. Sociallıq ózgerisler mashqalasın úyrene otırıp, ol klassikalıq kibernetika ótkergen sistemalıq analiz principlerine tiykarlanadı. Atap aytkanda, ol jámiyetke sistema sıpatında turaqlılıq, ózin-óz qayta óndiriwge qábiletlilik tán bolıp, bul onın tiykarǵı strukturalıq elementleriniń turaqlılıǵı hám shıdamlılıǵında júzege shıǵadı dep esaplaydı. Eger, belgili bir waqıtta, qanday da bir faktorlardıń nátiyjesinde sistemanıń teń salmaqlılıǵın uslap turıwshı kúshler qatnası buzılsa (qanday da bir topardıń tásiri artsa, mámleketlik organlardıń jańa quramı dúzilse hám t.b.), onda teń salmaqlılıqtıń ózgeriwi júz beredi. Sociallıq sistema, onıń strukturalıq elementleri bunda ózgerissiz qaladı hám buzılǵan teń salmaqlılıqtı tezden tikleydi. Sistemanıń ózgergen shárayatlarǵa beyimlesiwi ishki rezervler esabınan ámelge asırıladı, ol tiykarınan ózgerisiz qala otırıp, ózine jańa dúzilmelerdi qosıp aladı.

Ózgeristiń ekinshi túri, Parsonnıń pikirinshe, strukturanıń ózgerisi bolıp, bunda sistemaǵa sırttan yaki ishten ótkerilgen basımnıń kúshliligi sonshelli bolıp, ol joǵaltqan teń salmaqlılıqtı qayta tikley almaydı. Bul jaǵdayda jámiyettiń bir pútinligin saqlaw, onıń adaptivlik qábiletin arttırıw ushın onıń áhmiyetli strukturalıq elementlerin (sociallıq rollerdi, institutlardı, shólkemlerdi) transformaciyalaw júz beredi. Modifikaciya ekonomikalıq, siyasiy, sociallıq, qádiriyatlık hám t.b. kishi sistemalardı da qamtıp aladı. Solay etip, Parsonnıń pikirinshe, sociallıq sistemalardaǵı ózgerisler tómendegishe bolıwı múmkin: 1) strukturalıq jańalanıwlarǵa, qayta qurıwlarǵa alıp kelmeytuǵın 2) strukturalıq jańalanıwlarǵa, qayta qurıwlarǵa alıp keletuǵın.

Sociallıq sistemalardıń ózin-ózi shólkemlestiriw koncepciyasınıń payda bolıwı modern dáwirinde payda bolǵan, yaǵnıy «klassikalıq» sociallıq-filosofiyalıq oydaǵı geypara jantasıwlardı anıqlastırıwǵa imkaniyat berdi. Atap aytqanda, postmodern wákilleri sociallıq sistema real tariyxıy processte hár qıylı tarawlardıń izden shıǵıwı, óz-ara tásirlerinin hálsirewi menen sıpatlanatuǵın jámiyettiń ótiw halatları arqalı sociallıq keńislik strukturalarınıń tártipke salınıwına, jámiyetlik kúshler, sociallıq institutlar, sociallıq kommunikaciyalar balansına alıp keledi dep esaplaydı. Teń salmaqlılıqqa erisemen degenshe jámiyettiń hár bir kishi sisteması yaki onıń jeke elementi usı wakıt momenti ushın optimal bolǵan iskerligik rejimin tańlay otırıp, strukturalık qayta qurıwdan ótedi. Áyne usındaye processler sociallıq sistemalarǵa tán bolıp, totalitarizmnen sociallıq-siyasiy bolmıstıń basqa formalarına transformaciyalanadı.

Sociallıq sistemalardıń ózin-ózi shólkemlestiriw koncepciyasınıń sociallıq processler dinamikasınıń mánis-mazmunın ashıp beriwshi áhmiyetli kategoriyaları qatarına tómendegiler jatadı: dissipativlik struktura, xaos, turaqsızlıq, attraktorlar, bifurkaciya hám t.b.

Sońǵı waqıtları dinamikalıq sistemalar teoriyasında oraylıq orındı iyeleytuǵın hám sociallıq jáne siyasiy processler analizinde keń qollanılatuǵın kategoriyalar sıpatında attraktor hám bifurkaciya kategoriyaların kórsetiwimiz múmkin.

Attraktor (lat. Attractio - tartıw) degende ózin-ózi shólkemlestiriwshi sistemalarǵa arnalǵan ádebiyatlarda sistemanıń rawajlanıwın belgili bir traektoriya (waqıtlı izbe-izlik) boyınsha baǵdarlaytuǵın kúsh túsiniledi. Bir waqıttıń ózinde attraktorlar klassikalıq mánistegi kúsh emes, óytkeni olardıń tásiri sistemada tarqala otırıp, onıń dinamikalıq sapaların ózgertedi, sonday-aq bul sistemanıń konkret jaǵdayınan sırtqa da tarqaladı. Sistemanıń belgili bir shamalar shegaralarınan sırtqa shıǵıwında ol attraktorlardıń belgili bir toplamınan ekinshisine, yaǵnıy jańa dinamikalıq rejimge ótedi. Sistemanıń bir dinamikalıq redimnen ekinshisine ótiw tochkasınada bifurkaciya (lat. Bifurcatio – ekige ajıralıw, bóliniw) júz beredi.

Bul mashqala boyınsha qánigelerdiń biri, «Bifurkaciya ásiri» kitabınıń avtorı Ervin Laslo bifurkaciya degende basım hám keskinliktiń joqarı dárejesin basınan ótkertuǵın quramalı sistemalar minez-qulqındaǵı qanday da bir fundamental xarakteristikanı kózde tutadı. Bul faktorlardıń tásiri astında sistemalar ádette bir qansha turaqlı hám ápiwayı bolǵan attraktorlardıń bir toplamınıń dinamikalıq rejiminen birqansha quramalı hám «xaoslıq» attraktorlar dinamikalıq rejimine ótedi.

Bifurkaciya procesi, dep atap kórsetedi Ervin Laslo, sonnı kórsetedi, « ... sistema óz turaqlılıq sheginen qısıp shıǵarılǵanda, ol xaos fazasına kiredi – shártli túrde ol ushın fatal bolmaǵan: bul jańa rawajlanıw ushın alǵı shárt te bolıwı múmkin. Jasawǵa qábiletli sistemalarda xaos tártiptiń

aǵartıwshısı Volter (1694-1778) qollandı. Ol tariyxshı tariyxıy waqıyalardı tek súwretler qoymastan, tariyxıy processti filosofiyalıq qayta ańlaw kerekligin tastıyıqlaydı. Keyin ala Gegel hám dialektikalıq materializmniń tiykarın salıwshılar (Karl Marks hám Fridrix Engels) ushın tariyx filosofiyasınıń tiykarǵı predmetin tariyxıy progresstiń ulıwmalıq nızamlıqların hám dialektikasın izlew bolıp tabıldı.

XIX ásirdiń aqırı - XX ásirdiń basında tariyx filosofiyasınıń kóplegen jańa baǵdarları payda boldı. Olardıń hár biri óz gezeginde óziniń izertlew predmetine iye boldı. Mısalı, tariyxıy aylanıs teoriyasınıń wákilleri (Nikolay Danilevskiy, Osvald Shpengler, Arnold Toynbi), olardıń ótmishlesleri kibi tariyxıy processtiń nızamlıqların anıqlaw maqsetin qoyadı. Xristianlıq tariyx filosofiyasınıń kóplegen baǵdarlarınıń wákilleri: neotomizmniń (Mariten, Etyen Anri Jilson i dr.), neoavgustizmniń (Moris Blond, Gabriel Marsel, Jan Lakrua), teyyardizmniń (Teyyar de Sharden), ekzistencializmniń (Karl Yaspers) oraylıq mashqalanı tariyxtıń mazmunı mashqalasında kóredi. Gnoseologiyalıq teoriya hám tariyxıy biliwdiń kritikası tárepdarları (Vilgel`m Diltey, Kroche) istoriografiya menen sheklenip qalmastan keń mánistegi tariyxıy biliwdi de analizleydi. Neokantshılıq tariyx filosofiyası (Vindelband, Genrix Rikkert), tariyxtıń «analitikalıq» filosofiyası (Ernest Nagel, Karl Gempel hám t.b.) da ózlerinin specifikalıq predmetine iye. XX ásirdegi tariyx filosofiyasınıń kóplegen baǵdarlarınıń áhmiyetli ózgesheligi jáhán tariyxınıń, zamanagóy civilizaciyanıń global mashqalaların izertlew hám t.b. bolıp tabıladı.

Solay etip, kórinip turǵanınday, hár qıylı filosofiyalıq-tariyxıy mektepler izertlew predmeti mashqalasına birden-bir jantasıwǵa iye emes, usınnan kelip shıǵıp filosoflar-izertlewshiler tariyxıy processti túrlishe interpretaciyalaǵan. Lekin, barlıq jantasıwlardı ulıwmalastıra otırıp, juwmaqqa keliw múmkin: tariyx filosofiyası – bul filosofiyanıń tariyxıy processtiń mazmunın, nızamlıqların, tiykarǵı baǵdarların túsindiretuǵın, sonday-aq onı biliwdiń metodların tiykarlaytuǵın bólimi.

Tariyx filosofiyasınıń strukturası.

Tariyx filosofiyasınıń strukturasın anıqlawǵa umtılıw sol juwmaqqa alıp keldi, áyne usı komponent te tariyx filosofiyasınıń anaw yaki mınaw baǵdarı izbasarlarınıń metodologiyalıq kórsetpelerinen ǵárezli boladı.

Tómende olardı ulıwmalastıra otırıp, tariyx filosofiyasınıń tiykarǵı quram bóleklerin kórsetemiz:

Tariyx filosofiyasınıń ontologiyası – bul tariyx filosofiyasınıń quram bólegi bolıp, tariyxıy bolmıs mashqalaların úyrenedi, atap aytqanda: tariyxtıń, sociallıq progresstiń, sociallıq determinizmniń mazmunı hám baǵdarları, birden-bir tariyxıy keńisliktiń qáliplesiwi, jáhán tariyxınıń birligi tiykarların anıqlaw, adamnıń dúnyadaǵı ornı, tariyxıy waqıt máselesi hám t.b. Bul bólimde áhmiyetli orındı jámiyettiń rawajlanıw logikasın, onıń hár qıylı tárepleriniń óz-ara baylanısı hám óz-ara ǵázliligin úyreniw iyeleydi.

Tariyx filosofiyasınıń gnoseologiyası tiykarǵı dıqqattı tariyxıy biliw mashqalalarına, atap aytqanda: tariyxıy faktlerdi hám waqıyalardı úyreniw, analizlew hám túsindiriw, tariyxıy bilimler specifikasın anıqlaw, tariyxıy biliwde izleniw hám t.b. quraydı.

Tariyx filosofiyasınıń tariyxı tariyx filosofiyasınıń payda bolıwı hám rawajlanıwı, onıń predmetiniń qáliplesiwi, tariyx filosofiyasınıń ishki differenciaciyası procesin izertleydi. Tariyx filosofiyasınıń bul bóliminiń áhmiyetli mashqalaların tariyxıy processti dáwirlerge bóliw, basqa jámiyetlik pánler arasında tariyx filosofiyasının ornın anıqlaw kibilerdi úyrenedi.

Tariyx filosofiyasınıń antropologiyası tariyxıy processte adamnıń ornın, bul processte tariyx subyektleriniń rolin úyrenedi hám «Tariyxtı kim jaratadı?» degen sorawǵa juwap beredi. Ádette tariyx filosofiyasınıń hár qıylı baǵdarlarınıń wákilleri tariyxıy process subyektlerine xalıqtı, milletti, massanı, alamandı, sociallıq klasslardı hám kórnekli shaxslardı jatkaradı hám qoyılǵan sorawlarǵa túrlishe juwap beredi.

Tariyx filosofiyasınıń funkciyaları.

Tariyx filosofiyasınıń predmeti hám specifikasın onıń funkciyaları tuwralı sorawdı qarap shıqpastan juwap beriw múmkin emes. Tariyx filosofiyasınıń filosofiyanıń quram bolegi ekenligi tuwralı juwmaqqa tiykarlana otırıp, tariyx filosofiyasınıń funkciyaları filosofiyanıń funkciyaları