Апрель сарин 21 өдр.

Экн ирснәс нааран, эндр өрүн һурвдад хөөнд һарлһм эн. Урдк хойр һарлһнд йир дулан өдрмүд болла. Шин ноһан әрә бултаһад һарчала, болв хөөнд идхәс эрт, тер бийнь генн адусн терүгән медлго, энд-тенд арлшң көкрсн хотхрмудын зүсинь үзчкәд, өрвҗ идшллго, тарвалдад йовҗ одна. Ода эн сүл долан хонгт ноһан зөвәр көкрәд һарчксн — хөөнд өлг болна. Тедн доран тогтнад, нам гирлгәр цокад көөвчн, ормасн көндрхш. Үвлин дуусн ховр хотта бәәсн адусн, миңһн хәәчәр хәәчлсн мет, һазриг халцхалад, ноһана бүчринь кирһәд йовна.

Өрүн намаг хөөһән тууҗ һарһхд үүлн бархлзад, теңгр атхр бәәдл һарч одла.

— Ода хур кергтә! — гиҗ Бор Цәвдирович өрүнә һарад йовҗаһад келв. — Чи, Нимгр, хотан авн хәрәд ир, зуг удан бичә йов. Эс гиҗ эн күүкн хур орхла һанцарн яахв? — гиҗ, Бор тергн деер һарад сууҗаһад, немв.

Бор Цәвдирович эндр Ладовк орад, хургт одхмн. Нимгр —тәвн җирн хойрин хоорнд бәәҗ, эгцләд хәәчлсн шар сахлта, маштг хар өвгн. Цөн үгтә, әмтнлә ээлт уга, эврәннь хүв көдлмшән кечкәд, күүнлә ноосан харһуллго бәәдг күн болҗ медгднә.

Хош деер нег цөөкн гемтә хурһд үлднә. Теднд өгчәсн һуйрин кевг чиләд, Нимгр Соятас кевг авч ирхәр мөрн тергәр йовҗана. Тер төләд, би хош деер һанцхарн үлдсн деерән, кеер йовх хөөдиг хәләх зөвтә болвв.

— Сән идгәс хөд холд одхн уга, болв ардаснь хәләһәд бә,— гиҗ Бор Цәвдирович зөвәр ууҗмд йовсн хөөдүр заачкад, нанд дәкн нег давтҗ келв. Тедниг йовад нег час болснас авн хур үсәрәд орв, үдин алднд тер нигтрәд, улм гүдв. Тарваһад идшлҗ йовсн хөд баглрад, ормасн көндрх бәәдл һархла, адһҗ шаһаһан цокдг ут болн намаг хойр эргүләд цуглҗ болм у, эцкиннь нашар плащ деерән көдрҗ авад, гүүһәд һарвв. Намаг нааран йовҗахд, авшгоһар седсн бийнь, күчәр гишң экм өгч тәвлә. Медәтә күүнә ухаг минь эндр ирҗ медвв. Кемрҗән плащ уга бәәсн болхла, би, цутхсн зурмн мет, норад гемнх биләв.

Хөөдиг хоңшарарнь гирлгәр цоксн бийнь сальк урудад йовхларн, күч өгхш. Тиигҗ норад, муурад, өлсәд үкҗ йовтлм, Нимгр мөрн тергәрн намаг темцәд аашна.

— Мана фермд парторг ирсн чамаг дуудҗана. Эн мөрн тергәр йов. Гертән хонад өрүндән ирхч,— гиҗ тер келчкәд, мини һарт бәрҗәсн гирлг шүүрчәнә.

— Нанар ю кехәр бәәхмб?— гиҗ би алң болув.

— Медҗәхшв. Комсомолын хург болхм кевтә.— Нимгр нанд иигҗ хәрү өгчкәд, хөөһән залв. «Комсомольск хург минь одахн болла, дәкәд цаг биш цагла, юн адһмта хург болҗахмб? Ямаран бачм үүл учрсмб? деерәс парткомин сегләтр бийәрн ирнә гисн, бас нег аҗгта йовдл»,— гиһәд, нам хурт икәр норлго хәрсндән, байрлҗ бәәхшв. «Юн бачм керг болхв?» — гиһәд зова йовҗ, фермин конюшнә өөр күрч ирүв.

Хувцан сольчкад, хургт одхар герән темцҗ йовхинь, өмнәсм Босха зөвәр үүмсн бәәдлтәһәр тосад, һарч ирв.

— Бичә бийәсм үг сур. Эврән даран-даранднь чамд келҗ өгнәв. Терүг тиим йовдл һарһх гиҗ кен медлә? Дәрке, дәрке! — гиһәд, номһн болн цөн үгтә, Босха зөвәр адһҗ келв.

— Юн болҗ одв, келхнчн? — гиһәд намаг зогсхла, үр күүкм мини һарас шүүрч авн:

— Чи Арлтаниг ямаран көвүн болһҗанач? Сәний аль муй? — Босха мини киитн альхиг эврәннь бүлән һарарн чаңһар атхв.

— Чи, Босха, эрүл күмбчи, аль адта күмбчи? Кергән эрт келхнчн! Арлтанчн чамас холд одхн уга. Мел хойр үгин хоорнд саакл Арлтан! Әмтнәс үлү юн бәәнә терүндчнь! Нә, кергән кел! — гиҗәнәв.

— Түрүләд мини сурсн үгд хәрү өгхнчн? — Босха намаг шахҗана.

— Чамд сәнчн болх. Нанд болхла, оңдан көвүдәс деер биш, гергнәннь башмг дор бәәдг, келсн үгәснь һарч чадшго күн. Комсомольск даалһвр күцәлго гергнәннь үгд орад йовҗ одсн күүг яһҗ сән гихв. Кергән кел шулуһар!— гиҗ адһаҗанав.

— Арлтан гергән гүвдҗ гихлә иткхийчи? — гиһәд Босха генткн чочаһад сурҗана.

— Йоста залу бәәҗ терчн, әвртә! Гергнәннь башмг дорас һарна гидг тер. Би йөрәҗәнәв терүгичн! Өвкнриннь авц алдад уга күн гидг тер!—гиһәд би инәҗәнәв.

— Чи бичә нааднд хүврүләд бә. Мини келҗәх үнн. Тегәд эндр шишлң тер төрәр хург болҗана. Наадад Уташ Гахаевич эврән ирв болһҗанчи,— гиһәд Босха арһул келҗәнә.

— Үнәрий? Би иткҗәхшв, — болад, үр күүкнәннь чирәһинь хәләхнь — худл эс келҗәхнь ил. Мана советин күн, дәкн комсомолец — гергндән һар күрнә гисн күчр үүл. Нам гергндән биш, ноха цоксн күүг бидн гемшәх зөвтәвдн. Тииклә Арлтан комсомолин зергләнд бәәх зөв уга. Би әмтин түрүн болҗ, терүг бурушахар һаран өргхв. Чи яах биләч?

— Би яахан медҗәхшв. Арлтаниг тиим аврлт уга йовдл һарһҗ чадх күн биш гиҗ тоолҗанав. Иткҗәхшв, — Босха тагчг болв.

— Бийнь юн гинә? —Үр күүкндән өр өвдәд, җөөлнәр сурув.

— Уташ Гахаевич күүндҗ. Бийнь «цоксм үнн, кесән кетн» — гиҗ келчкәд, нань үг келҗ өгсмн уга.

Хург асхн зурһан часла эклв. Намаг хургин ахлачд суңһв. Хургт тәвгдҗәх төрин тускар совхозин парткомин сегләтр Уташ Гахаевич манд иигҗ соңсхв.

«Харһатин совхозин парткомин сегләтр үр Улановд. Соят селәнән эклц школын багш Мергнә Нүүдләһәс.

Эрлһн.

Апрель сарин 18-өдр мини залу, комсомолец Мергнә Арлтан, согту ирчкәд, намаг гүвдснь баһ болад, эким түлкҗ уңһачкад, һартнь бәәсн көвүһән булаһад авчкад, алн алдв. Тиим күн комсомолин зергләнд бәәҗ чадхмб аль угай? Мергнә Нүүдлә». Иим эрлһн мана парткомд орҗ ирв. Тегәд тадн, комсомольцнр, сәәнәр тоолад, эн күүнә зөвтә бурутаһинь йилһәд, чик шиидвр авх зөвтәт. Арлтан совхозин сән гисн тракторист, урднь гем һарһад уга. Болв Арлтаниг иим күнд үүл һарһх гиҗ санҗасн угав. Арлтан һарһсн гемән нууҗахш. Эрлһнд бичсн тоот үнн гиҗ келв. Хәрнь, эврән йилһтн, — гиһәд сегләтр ормдан суув.

— Арлтан, эврән босад кел. Яһад иим бүзр нер бийдән зүүвчи? — гиҗ би сурҗанав. Арлтан ормасн босад, һазр хәләҗәһәд эклв:

— Уташ Гахаевичин келсн деер нанд немдг үг уга. Эрлһнд бәәсн тоот цуһар чик. Мини гем,— Арлтана хойр урлнь, халун һал күргсн мет, чичрәд одв. Гергән цокад, модьрун чидл үзүлнә гисн — тәвҗ өгч болшго һундл, болв хамдан бәәхәр седсн гергн, эврәннь залуһан әмтнә наад кеһәд, иигәд зогсана гисн сән йовдл биш. Тер тоотиг Арлтан санхлань, зүркинь мааҗад гүн шав авсн мет, болв дәкн мөшкәд сурад бәәхлә, тер шавинь дәкнәс мааҗад цус авсн мет энүнд болҗахмн. Тер бийнь ямаран учрар ноолда һарһсинь медхин кергт, дәкәд нег цөөкн үг сурв. Сурсн сурврт хәрү уга. Терүнә дару, комсомольцнр босҗ үг келцхәв.

Тавдгч болҗ Нохашкин Эрднь босв:

— Үүрмүд, эндр бидн өдгә цагин мещанин күүнә ту­скар күүндвр кеҗәнәвдн. Тиим, өдгә цагин мещанин гиҗ темдглх кергтә! Юңгад тиигҗ нерәдҗәхмб? — гиһәд чигн сурхт. Юңгад гихлә, урдк мана алдр бичәчнрин үүлдврт бичгдсн әмтнә яһснь керг уга, — гиһәд дала буг хурасн гертән кевтдг мещанин биш. Өдгә цагин мещанин шунмһа, олнд үзмҗ болсн бәәдл һарһад, сурһульта болн культурн бәәдл һазаһан үзүлчкәд, дотрк ухаһарн мана диилврлә буцлдг күн. Арлтаниг авад хәләй. Коммунистическ бригадын член, — гиһәд Эрднь келҗәнә.

— Чи терүг бичә көндә! Коммунистическ бригадын член болдг арһ чамд уга! — гиһәд Арлтан, чирәнь цәәчкәд, Эрднүр хәләҗәһәд келв.

— Үзҗәнт, би келҗәнү танд! Теднтн ямаранчн нернә һатц бийән хальчлх әмтс. Дәкәд Арлтаниг эндр өдр күртл шунмһа комсомолец, сән көдләч, гер-бүлдән ээлтә, дәкәд әмтнәс ард хоцрлго заочн техникумд сурҗах, эндән келхд, үлгүр авч болх күн гиҗ санҗалавдн.

— Би, чамла әдл, институтас көөгдсн угав!

— Үзҗәнт, хургин ахлач, күүнд үг келүлҗәхш?

— Арлтан, бичә харшлад бә, цааранднь, Эрднь, кел, — гиһәд би хөрҗәнәв.

— Һарһсн үүлинь эндр авад хәләхлә, йоста азд, мана комсомолин зергләнд бәәҗ чадшго күн. Бүкл мана ком­сомольск организацд бузр нер өгчәнә. Хәләһит йир, гергн эк хойран гүвдснь баһдад, һунта бичкн көвүһәр зог кеҗәхмн болҗана. Миниһәр болхла, энүгитн комсомолас һарһснь баһ, зарһд өгх кергтә, — гиһәд Эрднь ормдан суув.

Нәәмн күүнәс тавнь босад үг келчкв. Ода Босха, би болн цуһараһаснь баһ наста, комсомолд орад хойр сар болсн күүкн — Баснга Хаалһ һурвн үлдвдн. Арлтана гергн комсомолк биш, тер бийнь хургт дуудлавдн. Ирсн уга. Арлтан һарһсн гемән нууҗахн уга, тииклә Нүүдлә угаһарчн хурган секх зөв Уташ Гахаевич өглә. «Ямаран шиидвр һарһхмн болхв. Келсн улс цуһар комсомоласнь һарһхмн гилдцхәв. Эрднь болхла, нам зарһд өгхмн гиҗ келв. Терньчн чик. Мел нег учр угаһар кү цоксн болхий? Юн гиҗ келслч. Босха йирин үг келхн уга. Хаалһ бас үг келхн уга. Болв йосни төлә сурх кергтә», — гиҗ санад, — Хаалһ, үг келнчи? — гиһәд нүдән өргхинь, энчнь босад зогсчкҗ, хойр халхнь, балм кевтә, улаҗ. «Көөрк, урднь чирәцҗ үг келҗ үзәд угадан ичҗәнә», — гиһәд санчкад: — Нә, кел, кел, — гиҗәнәв.

— Би, би келнәв...— болад Хаалһ, цааранднь уг келҗ чадлго бәәв. — Арлтан гем уга. Комсомолас һарһҗ болшго. Комсомолас һарһхла, үкснлә әдл, — гиһәд келхләнь, эндәснь Эрднь хәәкрв:

— Ха-ха, Хаалһ, чи ода бийнь пионертән бәәхмн биләч. Энүнд юн күүндвр болҗахинь медҗәнчи? Намаг бийичнь цоксн болхла, яах биләч? — Эрднь наад бәрх бәәдлтәһәр инәҗәнә.

Хаалһин улаҗасн чирәнь цәәһәд, хойр нүдәрн Эрдниг зөрлцҗ хәләв.

— Комсомолд урднь бәәсн үг келтхә, шин орснь бичә келтхә гисн йосн уставд уга. Тииклә би, танла әдл, бас эврәннь ухаһан келх зөвтәв. Арлтан яһад тер болсн йовдлиг нууҗахинь медҗәхшв. Мини ухаһар болхла, комсомолец күн чик болв, хаҗһр болв, үнинь келх зөвтә. Тегәд би эврәннь медсән танд келхәр бәәнәв.

Тер эрлһнд бичәтә бәәсн апрель сарин 18-н үдлә би хотан уучкад, көдлмштән одхар седхлә, экм гертән уга бәәҗ. Үүдән оньслчкад, түлкүрән өгхәр, экән хәәһәд Арлтанад ирхлә, экм теднәд бәәҗ. Дәкәд теднәд бө Зодв бас бәәлә. Асхн гертән ирхләм, экм иигҗ келв:

— Арлтана һунта көвүнь оньдинд гемтәд бәәнә. Эн хавр эклснәс нааран элкнь көдлә. Тегәд эмчд одлго, Зодвд үзүлхәр авч ирҗ. Намаг һарсн дару Арлтан мөрн тергән һаза зогсачкад, көвүһән Харһатин эмчд авч одхар седсн бәәҗ. Гертән орҗ ирхләнь, орн деер суусн хадм экнь көвүһинь теврчксн, хаҗуднь Зодв, күзүнднь алг деес боочкад, тәрндәд бәәдгҗ. Арлтан орҗ ирәд, деесинь шүүрч авад, терзәр шивчкәд, хадм экәсн көвүһән булаҗ авад һархар седхләнь, Нүүдлә гүүҗ ирәд, үүд тулҗ зогсчкад, һазаран тәвдгочн. Тегәд гергән түлкчкәд, көвүһән тергн деерән суулһҗ авад Харһат орҗ. Болснь тер! Дәкәд тер «хар кел утлсн» дееснә тасрхань мана чуланд кевтнә, худл гихлә, одад хәләтн,— гиһәд Хаалһ ормдан сууҗ одв.

— О, о, юуна келмб тернь? Харий аль цаһаний?— гилдәд әмтн шууглдад одв.

Мана Соятд көгшн өвгд хая-хая «Зул», «Цаһан» болхла, мөрглдхәс биш, тиигҗ хуучна авъяс авч сүзглдг улс ховр. Баһчуд дотр болхла, мел түрүн болҗ соңсҗасмдн эн. Тегәд Арлтаниг комсомолд үлдәх, уган туск төр тәвҗәхлә, тер үгән мартчкад, «хар келн» гиснь эдниг соньмсулҗ шуугулҗана.

— Арлтан, эн күүкнә келсн чикий? Чик болхла, яһад эврән нуувчи? Эн үүрмүдтән келҗ өг, — гиҗ Уташ Гахаевич келв.

Арлтан босад, бәрҗәсн бор картузан барун һарарн атхад авчкад, хоолан ясад эклв: —Хаалһин келсн цуһар чик. Таднд йосн үнн седклән эс келсн мини гем. Тәвәд өгхләтн байрлхв, эс тәвхлә тана дурн, би өөлшгов, юңгад гихлә, мини эврәнм гем. Би көвүндән йир дуртав. Тегәд эврәннь бүлдән һазаһас кир дусхалго цеврәр хадһлхар седләв. Тер төләд гер-бүл дотр болсн цүүгән болһниг оңдан улст медәд керг уга гиҗ сандг биләв. Тер учрас би негчн күүнд келсн угав, эн хургдчн келхәр седсн угав. Арһ уга. Хаалһ эклсн хөөн, би цааранднь келх зөвтәв.

Мана көвүн ик үвләс нааран халу дүрәд, элкнь көндрәд бәәв. Тегәд би эврән нег дәкҗ Харһатд эмчд авч одлав. Хөөннь күчәр Нүүдләг йовуллав. Асхн көдлмшәс гертән ирчкәд хәләхнь, көвүнд эм өгхш. Шиләс нег киртә болсн ус өгнә, дәкәд хотын ормд буслһсн ус өгнә. Хойр һурв дәкҗ Зодв манад бәәсинь би оньһчкад, дигтә энүнд үзүлдг болх гиҗ бодув. Нүүдләлә күүндхәр седхлә, иигҗ келнә: би чамас баһар зовҗахшв. Көвүг эртәр эдгәх седкл бас бәәнә. Зуг яһҗ, кенәр эмнүлснь чини керг уга. Экин келсн үгәр эс болхла, хойраһимдн алх гинә. Тегәд уурм күрәд, мөрн терг зүүҗ ирәд, эмчд авч одсм тер. Кенигчн цоксн угав. Зуг Нүүдләг үүднәс түлкәд һарһчкад, көвүһән теврҗ авад һарлав, — Арлтан тиигҗ келчкәд, ормдан суув.

— Өрк-бүл гисн мана орн-нутгин бичкн ячейк. Тииклә өрк-бүл болһна гер дотрк улс ямаран ухата бәәх, юунд шүтдгнь, кениг иткдгнь, юунд шүлтдгнь манд йилһл уга биш. Тер дотр коммунистнрин болн комсомольцнрин гер дотр бурхнд иткәд, бөөд зальврад бәәхлә, бидн тагчг бәәх зөв угавдн. Арлтан, чини нег эндүчн, гертән болсн йовдлиг нуухларн, һазаһас орх кир халхлҗанав гиҗ бичә сан. Һурвн-дөрвн сардан гемтә көвүг эмчд үзүллго, бөөһәр хәләлһәд бәәдви? Кемрҗән му йовдл учрҗ одхла яахмби? Хойрдгч фермд бәәдг Хулхачин Церн «Торһн киилг» ирсн һанцхн күүкән эмчд үзүллго, Зодвар эмнүләд, алдчквш. Гергән эс цоксн болвчн, эртәр эмчд эс авч одсн чини гем. Һанцхн эн йовдл биш, хөөннь чигн иим йовдл Соятд һархла, тадн нүдән аньчкад, хаҗуһарнь һарх зөв угат. Хурл-ховргт, бөөд шүтлһнә, аля-азд йовдлин өмнәс тадн йоста дәврлһ кеҗ, тер хорта өвсдиг, әрә үзгдм бийәрнь, уңгарнь сөңглх кергтәт. Арлтана тускар эврән хәләһәд медтн. Гергнь комсомолк биш, тер төләднь сельсоветүр дуудулнавдн. Бурхнд иткдг, бөөд үзүлдг улс мана күүкдт ямаран сурһмҗ өгхмби? Бидн күүндх зөвтәвдн,— гиҗ Уташ Гахаевич үгән чиләв.

— Нә, юн гиҗ санҗанат? Эрдни, урдк келсн үгән үлдәнчи? — гиҗ би сурув.

— Уга. Би урднь келсн үгән хәрү авчанав. Миниһәр болхла, Арлтан түрүн авгтан нуулго, үнинь келхмн билә. Тегәд, үниг нуухар седсн болн эврәннь гертк улс эндү йовдлмуд һарһад бәәсиг үзсн бийнь тагчг бәәснднь, Мергнә Арлтанд догшн шоодвр өгхмн гиҗ санҗанав,— болҗ Эрдни келв.— Нань кен үг келхәр бәәнә? Угай?

Тиигәд цуһар нег дууһар Эрднин сүүл өгсн үглә зөвшлцхәв. Тиигҗ мана эн йовдл хаһлгдв.

Босха бидн хойр хамдан хәрҗ ирвдн.

— Би Арлтана төлә икәр байрлҗанав. Яһвчн теднәннь аалинь медн, эврән зөрнә гисн сән йовдл,— гиҗ Босха зууран келв.

— Миниһәр болхинь, дала ик баатр йовдл һарһад оркҗ уга, тер Арлтанчн, — гиһәд би зөрц Босхаг хордхавув.

***

— Нә, Кузя, чамла Делә Босха хойр күүндлү? — гиһәд Сергей фермин залачин стол һатцас босад, терүнә өөр диван деер ирҗ сувв.

— Кен, Деләй? — гиһәд, юм эс медсн бәәдлтәһәр, Кузя «Казбек» папирос хавтхасн һарһад, һал өгв.

— Э, Делә Босха хойрин келснә тускар ю ухалҗанач? Зуг хальтруллго, һооднь кел, — гиһәд Сергей төвшүнәр арһул келв.

— Ха, ха! Делә кү эс сурһҗ, эврәннь нусан арчад авчкг. Делә гисн кемби? Босха болхла — оңдан учрта. Босхала күүндәд бәәҗ болҗана. Ода мел дигтә насн «Хөвтә көвүнд — хөртә күүкн» гидг үлгүр меддвчи? — гиһәд амнасн һарсн утаһан Сергейүр үләҗәнә. Сергей терүгинь эс медсн болад:

— Чи, Кузя, икәр бичә өздңн! Би чамла, залу күн гиһәд, күүндхәр бәәнәв. Хөөннь нанд күүкдин тускар тиим үг бичә соңсх! эс гиҗ... гиһәд Сергей зогсв.

— Эс гиҗ, яахвчи? Нанд статья хавчулхвчи? Тиим арһ чамд уга. Тегәд яахмчи? — гиһәд өмнәснь сөрсәҗәнә.

— Чамаг күн засгла харһулхар бәәхш. Зуг баһ наста, гем-зовлң уга хара бәәчкәд, кесг баахн көвүд үрәһәд бәәдви? Ода кедү наставчи? — гиһәд Сергей дәкн тогтунар сурв.

— Х-хм. Мини насн сельсоветд бичәтә.

— Нә, сән. Сельсоветәс медхвдн. Альдас хот эдләд, хувц өмсәд бәәнәчи?

— Деерк бурхдин өгсәр.

— Уга, бурхн чамд нохан арсчн өгшго. Хәләлчн, деерчн өмсҗ йовх хувцан? Шеемг костюм, ут хоңшарта импортн башмг, болони плащ. Кен хувцичн өгвә? Эцкчнь зурһан күүкдән асрчкад, деернь чамаг һал астл кеерүлҗәнә. Терүнә тускар юн гиҗ меднәчи, а? — гиһәд Сергей терүнүр шилтв.

— Арһта болхла, чи чигн иим хувц өмс. Нанд үлү үзҗәнчи? — гиһәд, Кузя босхар седв.

— Арһулдҗа. Яһсндчн, чамд үлү үзхмби? Зуг, бийичнь хармнад, келҗәнәв. Цааранднь иигҗ бәәхләрн, үрәд бәәснчн тер. Чини эцкчнь Төрскнә дәәнә инвалид, өдртнь көдлчкәд, тана төлә, дәкәд асхнднь манач болна. Терүнд санан зовдг ухан чамд угай? — Би чамд уха сурһхар бәәхшв. Зуг хөр һарсн залу эврән эс көдлсн деерән, әмт амраҗахн угач. Тиигҗ цааранднь бәәҗ болдмн биш, — гиҗ Сергей келв.

— Экән көк, цааран! Намаг сурһх юмбчи? — гиһәд Кузя һаран сегсрәд, босхар седв.

Болв Сергей болд мет альхарн баһлцгинь атхв.

— Ях, ях! Ноолдхар бәәнчи? Һарим тәв! — болад Кузян чирәнь цәәһәд одв.

— Хәәмнь, чамла ю булалдҗ ноолдх биләв? Зуг чи, сөрсәһәд бәәхәс биш, —гиһәд Сергей көвүнә баһлцгинь тәвн инәв.

— Әмт амраҗахмн уга гиҗ кен чамд келв? Дәкәдчн кен гидг күмбчи? — гиһәд Кузя, диванас цааран цухрад, һаран бийүрн татад авчкв.

— Би совхозин ах зоотехникв, — болҗана.

— Зоотехник болхла, малан хәлә. Нанла юн өрн чамд бәәнә.

— Дәкн би совхозин комсомолин сегләтрв.

— Ха, ха! Зөвәр ик «шишк» бәәҗч! мини меддг «шишкс» үзсн болхла, чини нүдн бүлтрх билә! Комсо­мол, комсомол! — гиһәд юн көөрәд бәәнәчи? Нуста кесг көвүд, бичкн күүкд цуглулад авчкад! — гиһәд Кузя наад бәрх саната.

— Чи, ю келҗәхән медҗәнчи? Алтн һасн гидг од меддвчи? Комсомол, терүнлә әдл нег ормдан мөңкинд гилвкәд бәәх зөвтә юмн! Кемрҗән комсомолин тускар дәкәд нег тиим үг келхләчн, күзүһичн такан күзү мошксн кевтә, мошкхв.

— Чи мини күзү мошкхар седҗәнчи! Кен кенә күзү мошкдгинь хәлә! Нааран һар! — гиһәд Кузя диванас босн, ханцан шамлад, үүдн тал һарв.

Сергей тиим күүндвр энүнлә кехәр седсн уга билә. Һол зүркнә күүндвр һарч өгсн уга. «Ода яһдг болхмби? Хооран цухрхас ора. Һал үдлә һаза кесг күүнә чирәд ноолдхд ичкевт. Ямаран эндү һарһсмн энв? «Комсо­мольск сегләтр» — гиҗ шарх энүнә зөв. Аль кү сурһдг ухан толһадчн эс күрхлә хар чидләр ноолднчи? Әмтн медхлә, ямаран ик наадн болх? Һардач толһаһарн эс болҗ чадхларн, һарарн ноолдҗ гих! Ичкевт, ичкевт! Болв амнас һарсн үгиг арһмҗар күлҗ болшго, — маңһдур Уташ Гахаевичд келх кергтә. Намаг сулдхтн, сегләтр болдг толһа уга. Деләг эс гиҗ Босхаг орултха, — гиһәд агчмин зуур энүнә толһад кесг ухан орв.

— Нә, яһвчи? Әәҗәнчи? — гиһәд, Кузя үүдн хоорнд алцачксн дәәсән дарсн күүнә бәәдлтә тавлад зогсҗана.

Тер хоорнд, эднә ду соңсад, соньмсхсн улс конторин үүдәр шаһалдҗана.

— Кузя, ноолдхмн биш. Тиигтлән, һал цаһан өдрәр босад ноолдх бичкн күүкдий бидн?

— Би келә билү? Энүнәнтн сүмснь һарч! Хәрнь тер. Кузяг сурһхар седдг! — гиһәд, тернь омглад йовад бәәнә.

— Кузя, мини чамас сургчм, ноолдхмн биш. Үнәртнь келхд, би кесг зүсн ноолдана эв-дөв меддв. Тер бийнь, һаза һарч ноолдхдан ичҗәнәв. чини һарин баһлцг намаг яһҗ атхсиньчн эврән медвч, — гиһәд, Сергей арһ юундв гиһәд, сүл үгән арһул келв.

— Ха, ха, көвүд, соңсҗант! Энтн ноолдана кесг зүсн эв-дов меддв гиҗәнә. Ха-ха! Әәхләрн ю болвчн келхч, — гиһәд тернь дөөглв.

— Нә, һарий! Арһ уга. Яһҗ ноолддгиг би чамд үзүлсв. Үнәрнь келхд, эн эв-арһар кү сурһҗ болшго юмн, — гиһәд Сергей үүд алхад һарв.

Өмннь Кузя күрдәһәд зогсчкҗ. Кесг улс бүсләд авчкҗ. Йосн сән өдрлә бөк сөрлһ һәәххәр ирсн улс кевтә нирглдәд, шууглдад бәәнә. Кузян чирәһәс инәмсклсн дүрсн хөөһхш:

— Нә, комсомолин сегләтр, хәм бәрлдәд ноолдий? — гиҗ сурҗана.

— Чини дурн, — гиһәд Сергей негндән тохрчкв.

Тернь өөрдҗ ирәд, бүсәснь авад, сегсрхәр седв. Сер­гей барун һаран терүнә зүн һар деер тәвсн болла, генткн Кузя, нисҗ йовх мет, хойр көлнь деегшән өсрәд, гедргән тусв.

— Уга, тиигҗ болшго! Дегә цокхмн биш! —гиһәд. Ку­зя һазрас босҗ ирн дәкн дәврв.

— Юн дегә? Нам көл биш, бийән чамд күргсн угалмн. Худл! Худл! — гилдәд, әмтн шуугад одв.

Чирәнь улаҗ одсн Кузя дәкн дәврхлә. Сергейин саак һарнь күрсн болла, дәкн тернь сарсаһад тусв. Һурв дәкҗ дәврәд, юмн эс болв. Һәәхҗәсн улс нирглдәд, шуугад бәәнә.

— Кузядтн юмн уга бәәҗ! Хуурв! — боллдад улм дөгәҗ өгәд бәәнә.

Тер хоорнд Сергей ичртән тесҗ ядад, герин эрст түшүлһәтә зогсҗасн мотоциклән унҗ авн, Харһат хәләһәд һарв. «Ямаран ичкевт! Келәрн күүнлә эс күүндҗ чадхларн, бичкн күүкд мет, һаза һарад ноолдх», — гиһәд Сер­гей бийләрн керлдәд, ууртан бүтәд йовна.

Диилгдәд, әмтнә наадн, зог болад һарсн. Кузя бас ууртан бүтәд, хаһрад һарн алдад йовна.

...Кузя эк-эцкиннь ууһн көвүн. Ардан зурһан дүүтә. Эцкнь — Манҗин Чооку әмн уга көдлдг күн гиҗ әмтн келнә. Тиигҗ келдг учрнь — күнд шавта дәәнәс ирсн бийнь, өдр-сө уга, амрхан медлго көдлдг күн. Мөңкинд сул бәәдго төләдән, сәәнәр үрән сурһҗ чадсмн уга. Кузя бийнь — хуурмг, удан, билг уга болҗ өслә. Зурһан класс чиләһәд, цааранднь сурһуль сурлго, нег җил гертән бәәв. Дарук җилднь балһс орад, шоферин курст одла. Курсан күцц чиләһәд уга бәәҗ, согтуһар күүнлә ноолдад, һурвн җилә засгла харһв. Хойр җил сууһад, болзгаснь өмн, баахн күн ясрх гиһәд сулдхсм. Болв гертән ирчкәд, көдлмш келго, хара бәәв. Бийиннь үр көвүд цергт одад, тендәсн специальность авад, цуһар көдлҗәнә. «Ю кехмби? Цаг яһҗ өңгрүлхмби? Әмтнлә әдл, дассн эрдм уга. Яһад уга болҗахмби? Көзр нааддг дассн. Нанла әдл нааддг күн Соятд уга болх. Хәрнь би танд ааль үзүлҗ өгсв.

«Көдлх цаг ирх, гисн ухан энүнд бас орв. — Кенлә, көзр наадхмби? Өвгд наадшго. Залуснь кеер көдлмшт. Э, школьникүд яахмби?» — гиһәд байрлад одв.

Соятын һолын көвәд чачр татчксн, хаҗудан хөрәд шаху баахн көвүд цуглулчксн, Кузя илв һарһҗана. Хойр хар, нег улан көзр әмтнд үзүлҗәһәд, арһул хаяд оркхла, харин ормд улан одад тусна, эс гиҗ улана ормд хар тусна. дәкәд хәләлго пачкта көзрин тал дундаснь татад, ямаран көзр йовхинь медчкнә.

— Кузя, дәкәд үзүл! дәкәд нег! — гилдәд энд-тендәс бичкдүд нирглдәд бәәнә.

— Болҗана. Чи ода бийнь бичкнч. Ода бийнь көзр наадх биш, тәмк татҗ чадхшч, — гиһәд әмтин бичкн көвүг дөөглв.

— Тәмк яһҗ татдгим, худл гихлә, хәлә,— гиһәд бичкн көвүн ханян, цахн бәәҗ татна.

— Тиигҗ тәмк бас татдви, һәрг? Нааран хәлә, — гиһәд, Кузя көвүнә татҗасн папирос булаҗ авад, кииләд оркв, нааһаснь хаҗудан бәәсн кружкта ус уучкад, утаһан хәрү һарһҗана. Иигәд татдг дасхмн болҗана! — гиҗ тедндән икрхҗәнә.

Дәкәд Кузя эднд олн зүсн ноолдана эв дасхв. Арвтаһас авн арвн зурһа, арвн дола күрсн көвүд Кузян ард шарглдад дахдг болв. Кузяһас оңдан кен эдниг өдрин дуусн һардх. Бөдүн улс көдлмшт. Энүнә олн зүсн ааль эрдмнь йир сән болҗ бичкдүдт таасгдв. Болв, һанцхн тер биш. Нег болсн йовдл деерәс авн Кузян нерн Соят селәнд туурв. «Кузя толһалад, бичкн көвүдиг кеер авч һарад, тәмк, әркд орулҗадгчн», — гисн зәңг селәнд тарв. Тер зәңг соңссн әмтин бичкн хойр көвүнә эцкнр, эврәннь көвүдән болн Кузяг засглхар нег асхн эдниг ирҗ йовхлань, зуурнь тосҗ ирв. Һартан бурата йовсн хойр залуг үзчкн, бичкдүд тарвалдад үзг-үзгтән тарад гүүлдв. Һанцхн Кузя хаалһасн хаҗилго, теднүр нүүрцәд күрч ирв.

— Чи, Кузя, эврән үрсн деерән, әмтнә үр-сад яһад үрәһәд бәәнәч? — гиҗ негнь келҗәнә.

— Хаалһ һарһҗ өгтн! Танла күүнддг цол нанд уга. Гесм өлсҗәнә. Хәрҗ хотан уунав болад, негн талнь ээмәрн нүрҗәнә. Тернь өмнәснь цокх бәәдл һарһад, бураһан өргхләнь, Кузя нудрмарн сү дораһурнь цоксн бол­ла, тернь көлврәд тусв. Хаҗудк залунь сана автлнь, һартнь бәрҗәсн бураһинь Кузя шүүрч авад, хумха хулсн мет, хойр әңг кеһәд хуһлад, хаалһин хойр тал шивчкв. Бийнь, мел юмн эс болсн мет, дүңгәһәд, ардан хәләлго, һоодан герән темцәд һарв. Тер агчмин зуур болсн йовдлиг, одак тарад зулҗ одсн көвүд кевтнь үзв. Энүнә туск зәңг Соятд йир тодрхаһар, нам зөвәр ик немртәһәр тарв.

Терүнә хөөн, кен Кузяла ноосан хальдахмб? Я, яһлав, хол бәәтн. На, Кузя! Ца, Кузя! — гилдәд әмтн улм дөгәһәд бәәв.

Намр ирәд, зәрмнь школдан одв. Болв Кузян үр болҗ арв шаху көвүд үлдлә. Болв иим мекәр баһчудын көл удан тушҗ болшго. Өдгә цагин культур тедниг диилнә.

Зуг заах, закрх күн кергтә.Тиим улс Соятд олдв. Теднә кесгнь, үвлин түрүһәр Кузян үлмәһәс һарад, Делә Бос­ха хойрин һарт орад, билг-эрдмин кружокт орлцад, нань чигн комсомолин комитетин даалһвр күцәдг болв. Әмтин сүл болҗ Арслң Церн хойр үлдлә. Эн зун тер хойрнь бас үлмәһәснь һарв.

Эндр терүнә ашнь болҗ, зөргтә, чидлтә нер һарад бәәдг Кузя бийәсн бичкн нурһта зоотехникд диилгдв. Ямаран ик ичкевт. Уга. Кузя танд үзүлх! Намаг сән медәд угат!— гиһәд тер араһан зууһад хәрҗ йовхлань, өмнәснь урднь күүнд тоолгддго, Баргин отхн көвүн, әрә арв һарсн наста Марл зөрлцәд харһв. Кузян толһад нег әвр шиидвр орв.

— Марл, мини өөрхн үр болнчи?— гиҗәнә.

— Чи намаг дахулхшлмч. Бичкн гиһәд һолнач.

— Йир сән. Эндрәс авн мини дарук болхмч. Зуг бидн хойр нег ик төр күцәх зөвтәвидн, — гиһәд Кузя әрә арв һарсн Марлиг көтләд йовҗ одв.

***

Баһ Харһатин бөөргүд дунд, темәнә хойр бөкнә хоорндк хотхрла әдл, гүн нүкн бәәнә. Болв эн нүкнд ик хотн багтҗ одх у һазр. Дунднь орчкхла, ямаранчн салькн көдлсн бийнь, медгдхш. Ода намрин цагин бийднь, өвдгцә көк өвстә. Тегәд эн гүн хотхрт нег цөөкн өдрәс нааран һурвдгч фермин хөөдт көг тәвҗәх тохмта тәвн хуцмудыг арвн зурһад — арвн долад күрсн чигә наста хойр көвүн хәрүлҗ йовна. Модьрун, махта, күдр харнь — Арслң, эццн, нәрхн,— хо-цаһань — Церн.

Түрүн өдрмүдт эн эҗго гүн хотхрт ирхдән эдн әәдг билә. Болв цаарандан иҗлдәд, әәдгән уурцхав. Түрүн өдр эдниг аав дахулҗ ирәд, асхн күртл бәәһәд, үдлә хамдан кеер хот уула. Дәкәд эн хотхрин тускар иим тууҗ келв.

— Ик кезәнә эн бөөргүдәр «чонас бишңкинь ундг, чолунас бишңкинь иддг», Сән Чонс арвн гиҗ бәәсмн. Цуг ахнр-дүүнрәрн идтә-чидлтә, аля-азд, ни-негн улс бәәҗ. Тер цагт теегт тиигҗ эс бәәхлә, кеер бәәх нег бичкн хотыг дәәләд-даҗрхчн бәәсмн. Тегәд оңдан хотдудас малынь хулхалад, сән күүкдинь булаһад авад бәәвчн, эн хотнд негчн күн өөрддго бәәсмн. Тедн заагт нисҗ йовсн шовуг саадгар хаһад уңһадг, гүүҗ йовсн гөрәсиг алдлго бәрдг, кениг болвчн мөрн деерәс негх цокад уңһадг, көзр наадхларн сартгин китдәр цокдг, теегин көк чоныг томһлчкад, туула, аратыг тө һарһдго, Начн Шоңхр хойр нохата, Хар Манҗин Балдн гидг күн бәәҗ. Терүнә нерн теегин улст келвр болад, алвтын нойнд зәңг күрдг болна.

«Алвтан эзлсн нойнд уга начн, андн болсн хар күүнд ю кеҗәхмби? Одад нохасинь авч иртн», — гиҗ зәрлг болҗ. Элчнрнь Сән Чонст довтлҗ ирәд, нойна зәрлг келхлә, тернь нохасан эс өгч. Нойн хойрдад элчнр тәвдг болна. Зуг бийинь нохастаһинь авч иртхә гиҗ. Хойрдгч элчин үгәр чигн Балдн болсмн уга: Бийиннь өмнәс эгл хар күн зөрҗ, келсн үгинь эс күцәсиг нойн шиңкән соңсҗана. Түрүн авгтан дегәд уурлчкад, хәәчлә харһулхар седв. Болв хәәчлә харһулхасн урд, тиим зөрмг күүг эврән үзхәр шииднә.

Үүднд багтшго өргн, баатрла әдл цогцта кү үзхәр йовсн нойн, эццн, нәрхн хар залу үзчкәд, һундл төрҗ, зәрлг болна:— Я, яһлав, иим бәәдлтә күн, нанла мейәркәд бәәлчи! Мини келсн һурвн марһа эс күцәхләчн, толһаһичн авхар ирүв».

Һурвн марһань иим болҗ һарна. Негдгчнь — нойна хасн саадгин сумнд хаҗуһаснь хаһад тусхах. Хойрдгчнь — маля, арһмҗ, сумн һурвн угаһар, теегин көк чоныг әмдәр бәрҗ авх. Һурвдгчнь — нойнла көзр наадад шүүх. Эн һурвн марһа эс күцхлә, толһа уга үлдх.

Үкхдән дурта кен бәәдв? Болв марһан бас догшн. Хәрү буцдг арһ уга. Эс марһвчн толһаһинь йилһм уга авх. Тонь негн гиһәд Балдн зөв өгнә. Урднь Балдн нисҗ йовсн шовуг хаҗ алдго бәәсмн, зөвәр ууҗмд тәвчксн шаальгиг хаһад тусхачкдг бәәсмн. Болв нисҗ йовсн сумиг хәврһәснь хаҗ тусхана гисн — күчр мергн күн болх кергтә. Арһ уга. Кеер һарад, нойн саадган хана, зөвәр тедүкнд бәәсн Балдна сумн хәврһәснь түүнә сумнд тусад, хоюрн унҗ ирв.

Негдгч диилвр залуд омг өгв. Урднь эн цалм хаядчн, мөрәр көөҗ күцәдчн, маляһар цокадчн чоныг бәрҗ авдг билә. Ода малячн уга, арһмҗчн угаһар әмд чоныг яһҗ бәрҗ авхмб? Бас күчр күнд төр! Арһ — мөңгн урлта, цаһан шииртә, хурдн хар мөрнд гиҗ келәд, Балдн довтлад һарна. Тедүкнд харулин әмтс йовцхана. Мохлан хотхрин заагас хойр бөөрнь оңһасн, хар чиктә болн көк чон һарад зулна. Балдн хурдн харин җолаһинь сулдхад, хойр өвдгән көндәһәд оркна. Геснь өлн бәәсн чон һарад зулхларн, зөвәр тасрад, холдад одна. Хурдн харин бөөрд хойр өвдг шигдәд одна. Зөвәр удан гүүчкәд, чонын чидл хәрәд, мөрнә гүүдл улм хурддад ирнә. Күцгдхән медсн чон дор ормдан унн, хәрү эргәд, аман аңһаһад, шүдән ирзәлһәд, шуучхдан белн болад кевтнә. Залу кевтсн чон тус довтлҗ ирн, һәрәдәд деернь мордхар седнә. Болв хаҗһр һәрәдәд, барун һуйнь чонын өмн тусна. Белн аман аңһаҗасн аң шүүрәд, һуяснь нег өмк мах таслад авна. Болв залу эмкәһән зууҗаһад, чонын бахлурас атхад авна. Хойрдад хазхар йовсн чон аман хәрү зааглҗ чадад бәәнә. Залуһин арвн ут хурһд чонын бахлурт шигдәд орҗ одна. Чон чидлнь чиләд, нуһрҗ унна. Шавас һооҗсн цусн һосна түрә дүүргәд, деегүрнь деврәд, һазр деер һооҗад бәәнә. Терүг дахҗ бийиннь чидл бас чиләд ирнә. «Удлго һарин чинән алдрхла, цааранднь чоныг бәрҗ болшго. Тиигсн цагт чон босад дәврхлә, бийән харсдг чинән үлдшго! Ода яһдмби? мөрн ууҗмд йовна, юуһар эн чоныг томһлҗ авхмб?» — гиһәд залу зовлң эдлҗәһәд, генткн сана авад, өмсҗ йовсн өлкән суһлҗ авад, чонын амиг кирсләд, амһалн ногтлад авчкна. «Ода уята туһлла әдл болв» гиҗ санамрдад босхла, харулд йовсн мөртә залус ирҗ нөкд болн эмәлин тохмин хурмш керчҗ авад шатаһад, үмсинь цусн асхрҗасн шав деер бәрҗ, кенчрәр таг кеһәд боочкна. Дигтә тер цаглань нойн довтлҗ ирнә.

Урдк хойр марһанд мергн, ид- чидл, хурц-хурдн ухан болн зөрг кергтә бәәсн болхла, ода мек кергтә.

Һурв дәкҗ нойнла көзр наадад, адгтан хойр дәкҗ шүүх кергтә. Терүнәс тату болхла, толһа уга үлдх.

Түрүн наадыг залу шүүв, хойрдгчинь нойн шүүв. Хәм. Һурвдгч наадн марһана негинь олхмн. Нег шүүчксн нойн омг авад хәәкрәд бәәнә, сөөвңгүднь өөрнь дөгәҗ өгәд бәәцхәнә. Залу шүүгдхлә, толһаһан геех, нойнд геедг юмн уга. Тер бийнь залу шүүх саната. Әмтн залуг шүүтхә гиҗ зальврҗацхана. Дигтә эн цаглань залу һарцин тузиг нойна өмн авч одад, сегсрҗәһәд, хәәкрәд хайна:

— Муңхг хар санаг — мергн, зөрг, мек һурвн шүүнә гидг эн!

Нойна уурнь күрәд, алҗ чадх арһта болсн бийнь, әмтнә чирәд өгсн үгән хәрү авдг арһ уга. Тер кевтән хоосн хәрнә. Болв өмнәснь күн үг келснд иҗлдәд уга нойн, невчк бәәҗәһәд, «тер залуг тохмарнь уга кетн»,— гиһәд элчнр илгәҗ. Терүгинь медсн залу эврәннь хотан эн хотхрт нүүлһәд авч ирәд бултулчксн бәәҗ.

Нойна элчнр хәәһәд кесг дәкәд ирсн бийнь, тедниг олҗ чадсмн уга. Тер дарунь дән эклҗ. Тер цагт нойна өмнәс кен үг келх бәәсн? Нойн, хан гисн әмд бурхнд тоолгддг цаг. Нойна өмнәс босхсн минь тер залуһин зөрг кесг күүнд уха орулв. Кемрҗән тер йовдл эс һарсн болхла, экин геснәс һарснас авн лам, нойн, хаанд шүтәд дасчксн улс, теднә өмнәс босх бәәсн болхий? Хә, йир! Мини бийм гражданск дәәнд хаана, нойна өмнәс босхдан, тер йовдл санандм орад, омг өгч, эднәнтн өмнәс эгл хар улс босҗ болхмн гисн шиидвр авсн болдгв...

Аав тиикд йир сәәнәр тер тууҗиг Арслң Церн хойрт келҗ өглә. Өдр яһҗ чилснь медгдсн уга. Ода хоюрн йовхд йир үүдвртә. Өндр һазрт болхла сән. Энд-тендән хара үзнәч. Гүн хотхр дотр мел юмн үзгдхш. Эн хотхрт, өвгнә келсн хотнла әдл. Бултулҗ мал хәрүлҗ йовхш. Энүнә чигә иим сән идгтә һазр эргнд уга, тегәд хөөнд көг тәвх тохмта хуцмудыг энд асрҗана. Эндр үдин алднд эн хойр көвүн үүдәд, хуцмудыннь өөр наадхлань, һартан бичкн бу бәрсн Баргин баһ көвүн Марл эрг деерәс шувтрад бууҗ ирв.

— Марл, альдас ирвчи? Энчнь юн буви?— гиһәд онцрхҗасн хойр көвүн амрад одв,— Сумн бәәнү?— гиҗ тедн сурснд, Марл хавтхасн һарһад, бүкл эвтәкн пачкар негн цаһан хорһлҗн үзүртә, бичкн шар сумд үзүлв. Теднь байрлад одв.

— Марл, энүнд шовуд нисҗ ирнә. Гетҗәһәд хахмн!— гиҗ тер хойрнь бууһин хундг илв.

— Тегәд тана шовун кезә нисҗ ирхинь күләһәд суухви? Харһатин нуурин хулснд орад бултчкад, ирәд суусн нуһсдыг хаһад уңһачкад, одад авхла, ямаран сән. Зуг би һанцхарн йовхдан онцрхад, тадн хойрур ирвв: йовх дурта күн бәәхлә, намаг дахтн, — гиһәд келчкәд, Марл хәрү йовхар седв.

— Би йовнав, чи үлд, дәкәд намаг ирхлә, чи йовхч! — гиҗ Арслң Церндән келв.

— Намаг меклхәр седҗәнәч. Тадн хойр хаһад суминь чиләчкхлә, би ю хәәхв,— гиҗ Церн зөвшәрҗ бәәхш.

— Миниһәр болхла, хоюрн йовтн. Удан боллго күрч ирхт, — гиҗ Марл селвг өгчәнә.

— Хуцмудан яахми?— болад хоюрн ярс гиһәд одв.

— Тана хуцмудыг кен авх билә? Иим халунд, алвчн, ормасн көндршго. Таниг иртл кевтг.

— Тенд одчкад, бууһан манд өгч халһулнчи? Сум өгхвчи? — гиһәд, көвүд йовад уга бәәҗ, батлҗ сурҗана.

— Эн суух нар үзлго одсв! Зуг эртәр бооцад авчкий. Би эзн күн, арвн нәәминь авсв. Тадн хойр арвн зурһадынь автн. Би яһвчн эзн күнлм,— болҗана. Тер хойрнь зөв гиҗәнә.

— Эн пачкд дигтә тәвн сумн бәәнә, — гиһәд Марл тоолад, тер хойрт арвн зурһадыг һартнь атхулчкад, үлдсн арвн нәәминь тоолад хәрү коробкднь кеһәд хавтхлчкв. Һурвулн гүүлдәд хотхрас һарч ирв. Эндәс нег һурвн дууна чигә һазрт Харһатин нур бәәнә. Эн нур — уснд өөмдг шовудын заповедник. Тегәдчн энд шовуд йир элвг. Нуһсн, һалун, цаһан хун күртл бәәнә.

Ода терүнд күрч, урднь бу һартан бәрҗ үзәд уга Арслң Церн хойр тусв эс тусв, хаснь ик олз болҗ йовна. Дәкәд суминь авад хавтхлчксн хойр көвүнд, чилшго зөөр олдсн болад, хавтхдан һаран дүрчкәд, сумдыг шарҗңнулад йовна.

Өмн йовсн Арслң генткн тотхад зогсчкад:

— Марл, Харһатин нур орҗ болшго. Тендчнь заповедниклм. Бидн биш, бөдүн улс әәһәд тиигән өөрдхш, — болҗана.

— Эх, юм меддго күн бәәҗч. Юунасчнь әәшго күн болад, көөрдг билчи! Тенд одак «пш-пш» гиһәд хадг аңһучин буута күн оч болшго. Юңгад гихлә, дотрнь дала сумта, нег хаһад кесг юм алҗ оркхмн болҗана. Нег сумнд кедү бурчг бәәдгинь меддвчи? — гиһәд, Марл йосн аңһуч күүнәһәр цәәлһв. — Адгтан хөрн бурчг бәәдмн. Кемрҗән баг суусн нуһсдыг нег хахла, адгтан арвинь алхмн болҗана. Тегәд тиим бууһар хадгиг зогсачксмн. Дәкәд эн бууһан ямаран бууһинь меддвчи? Хасн бийнь, шилвр тачкнснла әдл дуута. Тииклә мана ду кен соңсхмб? Нам соңсад бәрәд авсн бийнь, юм кешго. Юңгад гихлә, мана бууһар хахла, негнәс үлү алҗ болшго. Наадкснь нисәд йовҗ одх. Дәкҗ шинәс ирҗ суухинь күләхч,— гиҗ тернь одак хойртан цәәлһв.

— Чи өмннь аңһучлҗ үзлчи? — гиҗ Арслң судҗана.

— Би җил болһн аңһучлдв, — гиҗ тернь келв.

— Юн җил болһн? маниг үүрлдг цагт, чи юмнд оддго билчи?— гиҗ Церн бәрҗәнә.

— Ха, ха! Намаг келчкхлә, тадн амр өгшго улслмт.

Дәкәд би йовсн цагтан Кузяг дахулдг биләв,— гиһәд Марл бийән үнтәрүлхәр седхләрн, эднд худлан бәрүлв.

Юңгад гихлә, Манҗин Чоокуһин көвүн Кузя зурһадгч класст орҗаһад, школан хайла. Терүнәс нааран зәрмдән балһс орад, курст одсн болад, тавн-зурһан хонгт бәәҗәһәд ирдмн. Эцкнь, Манҗин Чооку, сарин җирн-далн арслң мөңгнд көдләд, зурһан күүкдән асрдг. Ик көвүнь — эн, Кузя, арвн йис күрсн көвүн, көдлдго, селәнд бәәсн, арвн һурвтаһас өөдән көвүдиг цуглулад, тәмкд, әркд орулад, гертәснь мөңг авхулад, зәрминь баахн хулха кедгт дасхад бәәдмн. Арслң Церн хойр бас терүнә ханьд йовла. Зуг Сергей, Босха, Делә һурвн кесг дәкҗ эднлә күүндә бәәҗ, комсомолд авад, герин өөр көдлмшт орулла. Болв өдртнь көдлҗәсн цагтнь хуучн нәәҗнрнь ирәд, көдлмш келгүллго бәәхләнь, одахн Сергей тохмта хуцмуд хәрүлдгт орулхд нөкд болла. Мөңгнь ик, дәкәд көдлмш сән. Көвүд бийснь бас таасв.

Арслң Церн хойрла Кузя үүрләд, Эднәр дамҗҗ, наадксан һарддг билә. Марл болхла, эднә тоод бәәдг болвчн, бичкн төләднь Кузя энүг керглдго билә. Терүгинь эн хойр меднә. Тер бийнь эдн тагчг бәәв. Юңгад гихлә, эндр эн баатр! Арвн зурһа дәкҗ бу хах залусд нань юн кергтә? Тиигчкәд бу һартан бәрҗ үзәд уга. Арвн зурһан сумар кедү нуһс алҗ болх? Өрәлинь үрәвчн, нәәмн шовун мана. Адгтан күн болһн асхндан тавад нуһс авад хәрхлә, яһсн күчтә нерн болх»,— гиһәд эн хойрин зүркднь цокад, байрлад йовна. Эвтәкн баһ калиберн бууг селәд-селәд үүрлдәд йовна. Кузяг дураһад әрк ууһад, тәмк татад бәәхәр, кезәнә аңһучлсн болхла, ямаран әвртә залус болх билә.

Нуурин амнд ирәд, һурвулн аярхн хувцан тәәлчкәд, өвдгцә уста хулсн заагур орад ирв. Энд-тенд хошад-неҗәдәр усчсн нуһсд үзгднә. Багтан, нег-негн деерән дарцлдад суусн нуһсд үзгдхш. Нег час чигә цагт суучкад, цааранднь тесҗ эс чадад, экләд, үзг-бәәр угаһар халдцхав. Удлго сумнь чилв, зуг хаҗ авсн негчн нуһсн уга. Зөвәр холд усчҗ йовсн нуһсд нам оньһҗ бәәх бәәдл уга. Тиигәд чееҗәрн дала юн дәәлхәр йовсн көвүд хоосн үлдв. Болв йосн сумта, йосн бууһар хана гисн, йосн дәәнд орснла әдл!— иим сән байрта хойр көвүн хуцмудурн, Марл герүрн хәрх болад, хаалһин дундурас авн салв.

Адһм угаһар хойр көвүн бөөрг деер һарч ирәд, дорагшан хәләв. Хуцмуд, урдк кевтән, идшлҗ йовна. Нег цөөкнь тедүкнд кевтнә.

— Би келә биләв, юмнд одхн уга гиҗ. Хәләлч, тогтун идҗ йовна, — гиҗ Арслң келв.

— Хәлә, Арслң, тер нег мөрн тергн аашна, — болад Церн Ладовк ордг хаалһур заав.

Ладовкас Соят ордг хаалһас хаҗиһәд нааран ордг, дәәнә өмн бәәсн хойр төгән хаалһ, ода зөвәр билрәд бәәҗ. Эн хаалһар күн ик ховр йовдмн. Юңгад гихлә, урднь энд бәәсн Сән чонса хотна хоосн ормнь бәәнә. Тер төләд, мал энд бәәсн цагт, хая күн ирдмн. Ода эн эргнд мал уга. Тегәд эн хойр көвүн соньмсҗ хәләв. Эднүр күн ирхлә, оңгдаи үзгәс, Соят талас ирх зөвтә.

— Уга, энчн цааран йовҗ йовна, үзҗәнчи? Холҗҗ одв,— гиҗ Арслң хурһарн заав.

Тиигәд күүндәд йовҗ, эрг деерәс бууҗ ирцхәв. Кевтсн хуцмудан босххар одхла, босхш. Әмтин түрүн тиигән шулун көлтә Церн күрлә.

— Үкҗ одцхаҗ!— гиҗ тер әәмҗ хәәкрв.

Арслң итклго, ирәд, нег хуцин толһа өндәлһҗ үзв. Негн, хойр, һурвн... Хуцмуд үкҗ оч.

Үксн хуцмудыннь өөр, яахан медҗ чадлго, эн хойр кесгтән эргәд, зәрмдән селгәһәр одад, хәрү әмдрҗ ирн гиҗәхмн кевтә, толһаһинь өргәд, нүдинь көндәҗ үзәд бәәнә.

— Ода яахмн болхви, яһад үксн болхви?— гиһәд Церн генткн, деегшән хәләҗәһәд, хәәкрв.

— Маниг алсн гиҗ харлхий? Ода яахмби?— болад эндәснь Арслң арһул шугшв.

Тиигәд күүндә бәәтл, эрг деер нег мөртә күн үзгдв. Кү үзҗ байрлн, зуг Давад йовҗ одх гиһәд, хоюрн хәәкрәд дуудв. Мөртә күн чагчм эргәс һоодан орҗ чадшго болад, зөвәр шүрүһәр бөөрг деегүр хатрулад, одак хаалһд орчкад, көвүдин бәәсн һазрур күрч ирв.

— Нә, ямаран бәәцхәнәт? Мендвт!— гиһәд Сергей зәәдң мөрнәсн һәрәдҗ буув.

— Юңгад эс хәрү өгнәт? Яһад атхр бәәхмт? Аль әәвт?— гиҗ Сергей сурлһнла, Арслңгин ард зогсҗасн Церн генткн чаңһур уульв.

Сергей алң болад, учринь суртл, Арслң идшлҗ йовсн хуцмудын хаҗуд, тедүкн кевтх һурвн хуцур заав. Сергей гүүҗ одад, захд кевтсн хуциг көлиннь үзүрәр көндәһәд хәләчкәд, юн болсинь медв. Ил үзгдсн шав уга. Ноосн заагтнчнь үзгдхш. Толһаһинь өргхәр седхлә — сул. Хор­та өвс идсн болхий, аль така кентә, күзүһинь мошкад алсн болхий? Тиим бәәдлтә. йоста ик үүл һарһдг улс болҗана. Юңгад алсн болхв?» гих тоолвр Сергейд орв.

— Сәәнәр, нуулго келцхәтн, юн болв?— гиҗ тер көвүдәс сурв.

Көвүд негчн үг үлүллго, негчн үг нуулго чикднь келҗ өгв.

— Тадниг ирхлә, оңдан күн ирсн бәәдл уга бәәҗий? Юм оньһсн угайта?

— Күн ирснь медгдсн уга. Зуг маниг шин ирҗ йовхд, нег мөрн тергн эндәс йовҗ одсинь үзвдн. Болв альдас һарсинь медсн угавдн. Нань эн эргнд хаалһ уга,— гиҗ көвүдин негнь цәрлһв.

Сергей мөрән көвүдт бәрүлчкәд, адһмтаһар, ода ирсн ормарн цомг күртл күрчкәд, хәрү адһҗ ирв.

— Эндәс тергн һарсн мөр бәәнә. Тер тергн үзгдснәс нааран ямаран цаг болв?— гиҗ сурв.

— Өрәл час давад уга,— болҗ Арслң хәрү өгв.

— Эн хаалһ альдаран оддг хаалһв?

— Ладовк ордг хаалһ.

— Ладовк эндәс һучн дууна һазр болх. Нег часин дунд арвн дуунаһас холд одсн уга болх. Цааранднь адһхн уга. Холд һарсн улс болад, санамрдх. Би нег часин дунд, довтлад йовхларн күцх зөвтәв,— гиһәд, Сергей бийдән келснчнь медгдсн уга, көвүдт келснчнь медгдсн уга.— Та хойр ора болһлго, хуцмудан орултн. Бичә әәцхәтн. Лавта тергтә күн йовсн болхла, би күцх зөвтәв. — Зоотехник зәәдң мөрн деерән мордв.

Сергей ормасн довтлад һарв. Унҗ йовх мөрн сән гүүдг бәәҗ. «Би күцхв тедниг. Күцгдхт, кишго нохас! Тер хара бәәсн хуцмуд чамд ю кев!» — гиһәд көвүн дотран уурлн, көләрн мөрнә хойр хәврһәр өгәд йовна. Зөвәр довтлад орксн цагт, өмннь өрвәд йовсн нег баран үзгдв. Көлин хойр тавг улм мөрнә хәврһд шигдәд йовна. Үзгдҗ йовсн баран, мөрн хойрин хоорндк һазр улм хасгдв. Мөрнә хәврһнь көөсн һарад, хойр чикнә уңгнь чиихлтәд, норад ирв. Баран улм өөрдәд, йоста тергн мөнь йилһгдҗ үзгдв. «Сән. йир сән. Ода күцхв чамаг, элмр!» — гиһәд, Сергей кенд уурлҗ йовханчн медлго, мөрнә хәврһәр селн сәвәд йовна. Хәлә, тергн деер хойр күн үзгдҗ бәәнә. Тедн бас мөрән цокад көөҗ йовхнь үзгдҗ йовна.— «Адһ, улм шулуд, күцгдҗ йовна!— гиһәд, мөрн келсн үгинь медх кевтә, келәд йовна. «Өрвәд йовҗ йовсн бийнь, намаг үзчкәд, эдн мөрән гүүлгҗ йовна. Талдан йовсн улс болхла, юңгад эдн зулв? нег ааль бәәнә. Яһад болвчн күцх кергтә! Хойр күн йовна. Негнь мөрән көөҗ йовна, негнь ардан, нанур хәләҗ йовна. Хәлә, босад зогсчкад, мөрән көөҗ йовна. Юн унв? Тергн деерәснь нег юмн унв. «Шулуһар, шулуһар, күрң аҗрһ!» — гиһәд, Сергей мөрән улм цокв. Мөрн әмсхәд, сүүкнәд, күчңгдсн бәәдл һарад ирв. Өмн йовсн мөрн тергн улм өөрдәд йовна. Нам деернь суусн улсин чирә үзҗ болхмн, зуг тергнә ард бүргсн тооснд юмн үзгдхш. Дәкәд довтлҗ йовх мөрн деедәс юм оньһхд күчр.— Күрң аҗрһ, күчләд орк! Нег бичкн һазр үлдв!— гиһәд, хойр көлиннь өскәһәр чаңһар мөрнә бөөрәр өглһнлә, мөрн ниссн болҗ медгдлә, зуг Сергей бийнь мөрнә дел деегүр нисәд, тедүкнд одад, тоңһрцглад тусв. Теңгр һазр хойр ниилсн болад одв. Босхар седхлә, көл, эм-дал, цуһараһаснь икәр күзүн өвдв. Эмкәһән зуучкад босхар седәд, нүднәннь нег булңгар хәләхнь, тергн зөвәр ууҗад оч. Мөрнь унсн һазртан хәврһәрн, күндәр түңшәд кевтнә. Сергей көл-һаран өвдсн бийнь босҗ ирәд, мөрндән уурлхин ормд:— Бос, бос, ода яахв, хоюрн унвдн!— гиһәд, җолаһинь өргәд босххар седхлә, мөрн күгдлчкәд, барун өмн көлән ишкҗ чадлго, хәврһәрн унв. Сергей ирәд, көлинь хәләчкәд, хуһрҗ одсинь медв. Хәрү эргәд, зөвәр ууҗмд йовҗ одсн терг үзчкәд, генткн зүркнь хорсад, нудрман үзүләд, аралдҗ хәәкрв:

— Эх, экән көкмр! Ашднь чамаг бәрҗ авхв!

Өрүһәр шүрүн салькн босад, хорһлҗн мет күнд үүлиг таслад, чиг орх бәәдл һарчала. Үд өөрдәд ирхлә, салькн невчк тогтнад, тасрсн үүлн хоорндаһур нарн шаһачкад, бултдг наачах күүкд кевтә, уга болҗ одад бәәнә. Соят селәнә гермүд үвлд белдчкҗ гиҗ келҗ болхмн. Хаҗуднь бәәсн малын хаша-хаац күртлән шалдгдсн, яг-таг болад одцхаҗ.

— Хүрм ирчкв! Бадһан күүкнә хүрм ирв!— гилдәд бичкн көвүд хотн дундаһур хәәкрлдәд, гүүлдәд бәәцхәнә.

Нәәмнә Очр гертәсн һарад, һурвн гер бәәсн герүр орҗ йовна. Герин һаза дөрвн гиигн машин, нег аца ачдг машин, арв һар мотоциклмүд зогсҗана. Негчн эмәлтә, эс гиҗ тергнд зүүсн мөрн үзгдхш.

«Урднь хүрм болхла, кедү мөрд сөөлһәтә бәәдг билә. Цаг иигҗ хүврх юмнҗ»,— гиҗ Нәәмнә Очр дотран ухалҗ өврв.

— Очр ирчкв, өөдән һартн!— болҗ нег күүкд күн үүдн хоорндас келв.

Бадһан зөвәр у гер дотр «П» гидг үзгин бәәдлтәһәр столмуд тәвчкҗ, терүгинь бүсләд, зә угаһар әмтн суучксн, хойр чикн харһад, нирглдәд бәәнә.

— Тер деед бийдк стол тал һартн,— гиҗ герин эзн Очрт келхлә, әмтн зә һарһҗ өгв.

Очр тайган түшн өөдән һарад, арвасн ик буурл сахлта өвгнә өөр, сулдхҗ өгснь зәәднь суув.

— Кезә ирләч, Очр? Нам бийчнь ясрад бәәҗ кевтәмч,— гиҗ өвгн сурв.

— Өцклдүр ирләв. Йисн сард эмнүлхлә, ясрлго яах билә. Мини көлин шавин тускд теңкән уга сән болв. Эн мини эрүл саната көлдм хамхрсн ясн бәәһәд, бийим зоваһад бәәҗ. Ода тер ясинь авч хаяд, цаадк орминь цеврлҗ уйсн, мел шин көл урһснла әдл болв. Үзҗәнт, урднь хойр мод сүүвдән түшәд йовдг бәәсн болхла, ода негхн тайгар йовдг болув. Яһвчн эмчлә әдл юмн уга. Манахс һәргләд, бө-удһнд эмнүләд, чиләд бәәдгнь эн. Мини бийм эртәр эмчд үзүлсн болхла, чидх бәәҗв,— гиҗ Очр цәәлһв.

— Арһул кел. Цаачнь Зодв сууна, соңсчкх,— гиҗ буурл өвгн Очриг шимлдҗ хөрв.

— Худл үг келҗәхш, соңстха. Ханядн гемтә Харадан Каруг хар ус буслһҗ өгә бәәҗ, алчксн бәәнәлм энтн. Кемрҗән хотан ясад, эмчин эм ууһад бәәсн болхла, Кару ода чигн әмд бәәх билә,— болҗ Нәәмнә Очр уурлв.

— Эрнҗәнә Нохан күүкиг эмч яһад эс эдгәчквә?— гиһәд, һурвн күн һатцас, нег бәкрсн мет, далһа ик, халцха толһата күн җиигсн нәрхн дууһар сурв.

— А, Зодв, та энд билти? Туулад үкҗәх күүкиг эмчд одхаснь өмн, һурвн сард та эс эмнлт? Арһнь тасрад, дор орхла эмчд эс авч одлу? Кемр адгтан долан хонг өмн эмчд авч одсн болхла, күүкн әмд үлдхнь лавта билә! Эврәннь гемән оңдан күүнд лашад керг уга,— болҗ Очр инәв.

— Ю, хәәмнь! Бүчр, ховрг күүнә өмнәс ю келҗәхмбч? Килнц!— гиҗ нег эмгн күүндврт орлцв.

— Килнцнь күцәд, көл-һаран өгсн күн,— болҗ саак җиигсн нәрхн дун келв.

— Кемрҗән манла дәәнд йовсн болхла, кень ик килнцтәнь йилһрх билә. мини көләр һарсн болхла, нүл уга тана нүцкн толһаһарчн һарх бәәсн биз.— Очр иигҗ хәрү өгчкәд, бахмҗтаһар тачкнҗ инәв.

— Арһулдтн. Эн гиичин әрк йөрәтн,— гиҗ герин эзн деед бийдк өвгд, эмгдт сөң бәрүлв.

Зодв гелң һучн һурвдгч җил күртл хурлд багш йовла. Хурлин гелңгүд тархин өмн харин ханьд һарад, нег белвсн күүкд күүнлә ханьцад, үртә-садта болад бәәв. Кесг җилдән эн, һолын уснас номһар, һувлин өвснәс дорар бәәлә. Болв сүл арвн җиләс нааран нег халхарнь гелң цергләд, наадк халхарнь эмчлдг болв.

Хальмг кевтән гишң бурхн-шаҗ иткдгән кезәнә уурла, болв ода бийнь энд-тенд хуучн бәрцән хаяд уга әмтс бәәнә, тедниг Зодв меклдгинь Очр меддг билә.

Очрин селгән ирхлә, сөң һардҗасн баахн көвүн, цөгцтә әрк, авч ирҗ бәрүлв.

— Ирсн, ирүлсн уга, амулң эдлҗ, сансн санань күцҗ, седкл ухань негдҗ, нүүртнь нарн тусҗ, хаалһнь сонр болҗ, хәләцнь тиньгр болтха,— гиҗ Очр йөрәһәд, әркинь уучкад, савинь хәрү өгв.

— Очр, э, Очр! Соңслч намаг! Хүрм һурвн хө, арвн яршг әрктә ирҗ,— гиһәд халҗ одсн өвгн Очрин ханцнас татв.— мел кезәңк цага хүрмлә әдл болҗана. Кезәнәк гинү? Би ода далн дөрвтәв. Кезәнә намаг баахн көвүн цагт, терүнәс нааран җир һар җил болҗ йовна. Манахна зәәсңгин күүкнд Баһ-Цоохра зәәсңгин көвүн келсн, хүрмнь ирлә. Тер хүрмд тавн яршг орс әрк, наадкнь хальмг әрктә ирлә. Тер бийнь тег дүүрәд нер һарад бәәлә. Терүнә хөөн тиим хүрм болсиг медхшв. Тедн зәәсң улс болҗана. Угатя улс тиим хүрм кеҗ чадх бәәсмби? Уга. Ода күн болһн тиим хүрм кеҗ чадхмн,— гиһәд өвгнә келнь оралдад ирв.

— Көгшә, тана келсн чик. Әркин юуһинь келхв. Эн әмтнә өмсҗәх хувц хәләлтн. Иим үнтә, ке хувц кен өмсдг билә? Баячудын бийнь өмсдго эс билү? Угатьнрин тускар келәд керг уга.

— Очр, йир чик келвч. манахнд Найнтан көвүдбәәдг билә. Һанцхн цармуднь най күрсмн. Кедү зун хөн бәәсн? Кедү үкр бәәсн? Тер бийнь ик ахнь негхн хар ланк бүшмүдтә болдмн. Тернь ик сән өдрлә кеердг хувцнь. Йирин цагтнь сәрсн шалврта, хурһн зузан киртә, нег мөсн бөс киилгтә бәәдг цаг билә. Ода мал-гернь бәәнә. Хот-хоолнь дала, мөңгән альдаран кехв? Әрк уух,— гиҗ өвгн келҗәнә.

— Көгшә, та хаҗһр келҗәнәт...— гиһәд Очр өвгнә келвриг таслхар седв.

— Би ю хаҗһр келүв? Худлий, кезәнә әмтн тиим түрү бәәснь?

— Хуучна тускар тана келсн мел чик. Зуг би, «мөңгәр ю кехв? Әрк уух» гиҗ келситн хаҗһр гиҗәнәв. Әркәс олзта юн бәәнә? Манҗин көвүн яһад мотоцикләс унад үкв? Дорҗ яһад түүрмд орв? Долан яһад гергнәсн салв? Эн хамг му—әркин гүрм,— болад Очр өвгнә ам боов.

— Арһулдҗалч, нанд терүнәсчн әәһәд керг уга. Салдг күн уга, эмгм өңгрҗ одла. Унн гихлә, мотоцикл уга. Дәкәд юн гивчи? А, түүрмд би оршгов, юңгад гихлә, нанас гүвдүлдг күн уга,— гиһәд өвгиг келхлә, хаҗудк улснь цуг һочкнлдад инәлдв.

— Та тииклә әрк ууҗ чадхмт,— гиҗ Очр, бас инән, зөв өгв.

— Эй, Кузя, яһҗ йовнач!— гисн күүкд күүнә нәрхн дун үүдн талас соңсгдв.

— Юн болва, кемби?— гилдәд әмтн нирглдәд одв.

— Я, одак Кузя. Нег шил әрк шүүрәд авчкв.

— Авч һарч баһчудларн уухар бәәх,— болад күүкд улс орлцв.

— Автха гисн юн үгв! Әрк харм биш. Зөв угаһар күүнә өмнк хот авдг юн ичр уга йовдлв?! — гиһәд нег залу эндәс босад ирв.

Әрк уусн улс ноолда татх гиһәд, күүкд улс хөрлдҗ зогсав. Өвгнлә үг күүндҗ суусн Очр, күүкд күүнә ду соңсн, үүдн тал хәләхлә, хондасн ик нурһта, өргн ээмтә-далта, нимтр хар үсән самлад, нег хәврһднь наалдулчксн, утулң чирәтә, бульңһтрсн болсн ичр уга өңгтә нүдтә көвүн шил әрк авад һарч йовхинь үзгдв.

— Та, көгшә, баһчуд сән, юмн дала, әрк уухмн гиһәд келәд бәәнәт. Әркинтн ааль эн! Кезәнә көгшдин бәәсн һазрт баһчуд сууҗ әрк уудг билү? Уга. Би үртә-садта болад, дөч күрч йовад, әрк эклҗ уулав,— болҗ Очр эндәснь келв.

— Терчнь үнн. Би чигн медәрҗ ирәд әркд орлав. Эдничн гемнәд керг уга. Көдлмшин хөөн эдн ю кехв?

Кедг кергнь эн,— гиҗ өвгн келв, болв зөв өгчәхньчн аль бурушаҗахнчнь медгдхш.

— Кедг керг юңгад эс олдх билә? Балһсн хол биш. Баһчуд нииләд, совхозас маши сурҗ авад, субботла һарад, өдртнь балһс эргәд, асхнднь театр хәләһәд ирх. Кедү сән-сәәхн юм үзх? Машиһәр йовхла, хойрхн часа һазр.

— Тәмтр гиснчн, Очр, юн билә, би мартчквв,— гиҗ өвгн сурҗана.

— «Тәмтр» гисн — наад үзүлдг гер,— болҗ Очр цәәлһв.

— А, медгдҗәнә. Кезәнә би Аһш балһснд үзләв. Терчнь ик сахлта улс эс үзүлнү? Келинь медхлә йир сән баһчуд медәдл бәәхмн,— гиҗ өвгн зөвшәрв.

— Ик сахлтачн, сахл угачн улс үзүлнә. Би зурһан сард Пятигорск балһснд кесг сән-сәәхн наад телевизорар үзүв. Баһчуд терүг үзхнь уха сурхмн.

Әрк уусн улс нирглдәд ирв. Генткн һазаһас баһчуд хәрглдәд орҗ ирв. Тедн бешин өөр нег-негн деернь тәвсн яршгта әркәс хойр яршгиг булаҗ авад, һазаран гүүв.

— Бәртн тедниг, бичә өгтн! Саахндаһа, хүрм ирсн цагт булаҗ авхм билә! Хөөннь өгдмн биш!—гилдәд энд-тендәснь хәәкрлдв.

— Эврәннь хүвән авцхаг! Иим дала әрк кевтнь ууһад, хордхар бәәцхәнт!— гиһәд нег залу босхла, әмтс невчк тогтнв.

Хальмгин хуучн йосар болхла, хүрм ирәд буулһнла, күүкд-көвүд, мордх күүкнә үүрмүд, баахн берәд, хүрмин хотас, арһта болхла, икәр булаҗ авхар седдг бәәсмн. Хүрмд ирсн улс болхла, теднд баһар өгч, ирсн гертән хотан кевтнь орулхар седдг.

Хаҗудк гертнь баһчуд хурсн, нәр кеҗәнә. Тер баһчуд бәәсн герт, ик гертк көгшдүд болн бөдүн улс орх зөв уга. Тегәд баһчуд мордх күүкән болн хүрмин гиичнриг тоох хотан салу бел кех йоста.

Дигтә эн хойр герт, әрк ааһасн цальград, салаһар тосн һооҗад, хөөнә өөктә махн шүднд торлго, хоолар бүклдән орад, хорха боорцгнь хорһта шөлн деер көвәд, балта-кампадяр бичкдүдин гес дүүргәд, харһа пол шууртл хүрмин улс тавшҗатл, Соятин оңдан нег захднь иим күүндвр болв.

Делә эк-эцк хойран хүрмд йовулчксн, эврән һанцхарн гертән билә, һал асад кеерчксн Босха Арлтан хойр һазаһас шууглдад орҗ ирв.

— Менде, Делә! Чи эндр һанцхарн герән манҗавзач!— гиҗ хоюрн мендлн сурв.

— Хойраһинь көөһә бәәҗ хүрмд йовулув. Хойр җиләс нааран аак тиим шууганд шинкән һарчаснь тер. Оньдин орн деерән кевтхәр, тиигәд әмт үзәд ирхлә, седклнь байрлх. Тегәд би ик байрта бәәнәв. Та хойрин өмн генткн инәдм күрв. «Хоюрн хамдан йовтн» гиһәд хувцинь ясхла, аак «өвгнлә хамдан йовхшв! Ичкевт, хамдан яһҗ йовдмб!» — гиһәд хувцан хәрү тәәлчкв. Өвгән йовад зөвәр болсна хөөн, шинәс хувцан өмсәд һарв. Тиим хуучна йос үзлт! Залу күүнлә күүкд күн зерглҗ йовх йосн уга. Тернь, махмудтнь ивтрәд, яснднь шиҗгрҗ өч! — гиһәд Делә инәчкәд, нүдән бүрлзүләд сурв:

— Та хойр кен биләт? Би таньҗ чадлго бәәнәв. Эргәд цааран хәләлт. Нә, нааран эргтн. Сән. Миниһәр болхла, танас деер иньгүд олдшго. Үнн седкләсн йөрәҗәнәв! Арһ нанд бәәсн болхнь, эндр асхн та хойриг ЗАГС угаһар бичх биләв.

— Ю келҗәхмч? чамаг оңдан үг келхәр седҗәнә болһлав,— гиһәд Босха үр күүкнәннь аминь бәрв. Арлтана чирәнь улаҗ одв.

— Наадлҗанав, бичә ичцхәтн. Тадниг үүлд шахад орулхар бәәҗв. Йос эвдҗ болхий, тер дотр комсомолин һардачнр? Гер авсн болхла, дурлв, эс дурлв, хамдан үк! Эндүрх зөв чамд уга! Тиим эсий, Арлтан?

— Чини келҗәсиг бүклдән чик гиҗ чадшгов,— Арлтана чирәнь улм минчиһәд улав.

— Энүг ю келҗәхинь хәләлч. Терүнлә эс эвцлдхлә, яахан эврән меднәч. Тегәд гертә болхла, нүднәннь булңгар оңдан кү бичә хәлә, дәкәд чамд күн дурлвчн, бичә оньһ. Тиикләрн сән көвүн болхч. Деләг цааранднь үг келх гиҗ адһад, Босха хөрв:

— Нә, болҗ, Делә. Эн келәрн дәкәд келдүр кехмн. Ода шулуһар хувцан өмс, хүрмд одхмн.

— Таднд ад ирви? Кезәнәк йосар кеҗәх хүрмд комсомолин һардачнр одхла, һәәвһәл нерн маңһдур шуугх! Дәкәд Амуляд би эврән кесг дәкҗ, комсомольск хүрм ке гиҗ келләв. Аш сүүлднь, юн болҗахинь эврән үзвт. Терүнә хөөн хүрмд одна гисн юн үгв? Би одхшв!— гиҗ Делә буцв.

— Эх, Делә, Делә! Оньдинд хатсн хар һуйр мет, көрҗиҗ бәәҗ болшго. Зәрмдән невчк җөөлдх кергтә. Әмтиг цуһараһинь бийләһән дүңцүлҗ болхий? Амулян зовлң бас медх зөвтәвдн. Хөөт эцкнь күүкнә келсн үгәр болҗахмн уга. Дәкәд күргнә һазрнь бас хуучнаһар кехмн гиҗ. Ода мана эркн төр, хүрмәс зуллго, дотрнь орад, теднлә нииләд, эврәһәрн эргүлҗ кедгин арһ хәәх!— гиҗ Босха халунар келв.

— Дәкәд согту улс ю болвчн һарһх, ноолда, цүүгә татх. Маниг эс одхла, кен терүг хәләхмби? — болҗ Арлтан дөннв.

— Би зөвтә болув. Үгдән орулвт, шулмс,— гиһәд Делә келн, хойр һаран өргв.

Эн баһчудыг хүрмүр ирхлә, ик герт нәәрлҗәсн көгшдин бийән эс дааҗ чадсн цогцдин машинд, мотоциклд ачад, герүрнь күргүләд бәәнә, Амулян эк күн болһна хавтхд неҗәд-хошад шил әрк дүрәд, терүнләрн дахулад, боорцг, кампадь, балтаһинь цааснд цуглад өгәд һарһад бәәнә.

Хальмг хуучн йосар болхла, күүкнә һазрт ирсн хотыг гер болһнд түгәҗ өгх зөвтә. Көвүнә һазрин йоснь оңдан. Хүрмд ирсн күн болһн шин гер-мал болсн баһчудыг йөрәҗ, эврәннь әрктә, хоттаһан ирх зөвтә. Тер йосан ода бийнь көгшдүд тансглҗ хадһлна.

Негдгч гериннь зальнь сөөни өрәлин алднд номһрад, әрә «улң-улң» гиһәд, герин эрс дахулад тәвсн һурвн орн деер нег-негән дерләд кевтсн, нам олна көлдчн, стол дорчн сарсаһад туссн улсчн бәәнә. Эднә туск хүрмнь чилв, зуг өрүндән күүкнә өлг-эд авч һархла серх улс.

Хойрдгч гериннь һалнь улм падрад, нәәрин гүргү болҗана. Хүрмд ирсн арвн негн күүнә, арвинь цокад биилүләд бәәнә. Сәәнәр биилтхә гиһәд, күүкд гиичин улсиг бүсәр цокдг зөвтә. Өвдкүртәһәрчн, өвдкүр угаһарчн цокдгнь бәәнә. Болв хүрмин улс терүгинь даах йоста. Өвдсән, нам терүнд уурлҗахан медүлх зөв уга. Улм өмнәснь инәһәд, шоглад бәәхлә, тәәлрҗ, засгнь невчк гөңгрх зөвтә. Арвн негдгч күнь — күргн.

Маштг нурһта, мергр хар көвүн хойр өскәһән цокад, эргәд, дуһрад, домбрин өмн бииләд бәәнә. Көвүд күүкд хойр альхан ташхас биш, күргнд негчн күн һар күрчәхш. Күргнд һар күрдг йосн уга. Цуһараһаснь хүрмд күндтә күн — күргн. Цуһараһаснь ик зовлңгта, күн болһна ааль дааһад, бийән му келүлсн бийнь шогт хүврәһәд, тиньгр оньдинд бәәх, дегләҗ мааҗсн үгин өмнәс, дигтә хәрү олҗ өгх, хурц келтә күн — хүрмин ахлач. Болв күүкән гертән күргхләрн, тендән йоста эзн. Энүнә үгиг бурушадг күн һарх зөв уга. Көвүнә эк-эцкд чигн энүнә келсн — бурхна зәрлг мет.

Генткн үүдн хоорнд әмтн үүмәд, күүкд күүнә дун чишкәд одв.

— Кузя, яһҗанчи?

Арлтан Эрднь хойр адһмтаһар әмтн шуугҗасн үүдн тал шурд гиһәд һарад одв.

Өдрә хүрм ирсн дару, әрк булаһад авч одсн ик хар көвүг, Арлтан нег һаринь мошкад арднь бәрв, наадк һаринь Эрднь мошкад авч ирв.

— Ях, ях,— гисн Кузян дун соңсгдв.

— Чини цокснд тер күүнә махмуд өвдхший тегәд!— гиҗ Арлтан түүг шоодв.

— Көвүһим яһҗанат?— болад домбр цокҗасн, дөч һарсн гергн үүдн тал адһв.

— Юн болв? Кемби?— Энд орн деер суусн улс үүмәд одв.

— Кен болх билә? Манҗин Чоокун көвүн — Кузя. Хөр күрсн көвүн сурһульчн уга, көдлмшчн келго, андрад йовх. Әмтнд амр өгчәхмн уга. Сәәнәр сурһх кергтә!— гиҗ күүкд улс хәәкрлдв.

Удлго Арлтан Эрднь хойр орҗ ирв.

— Нә, нәәрән кетн. Кузя дәкҗ ирҗ харш болшго,— гиһәд тедн ормдан ирҗ төвшүнәр сууцхав.

— Кузя ю һарһҗ?— Кузян экин хайчкад һарч одсн домбрт көг орулҗасн бер хойр көвүнәс сурв.

— Гиичин нег көвүг һазаһас орҗ йовхлань цокҗ.

Хүрмд ирсн улсиг сәәнәр биилүлхәр цокдг, өлг-эд авч һархлань, күүкиг дахулҗ һархлань һар күрдг йоста. Оңдан цагт көндәх зөв уга.

Шинәс домбр күңкнәд, көгнь орад ирхин алднд, хүрмин улс: «Альхна эрән үзгдҗәнә»,— гиҗ келәд, орад-һарад бәәцхәв.

Альхна эрән гисн — күүк авч һарх цаг. Һаза һарад харңһуд хәләһәд, альхна эрән үзгдхлә, өр цәәҗ йовх темдг. Кезәнә час уга цагт өр цәәсиг тиигҗ меддг бәәсмн. Ода болхла, час уга күн уга, өр цәәҗ йовхинь күн болһн медҗ чадхмн, болв хуучн авъяс ода бийнь хайгдад уга. Эн цагиг мордх күүкнә үүрмүд хооран саахар седдг. Болв орчлңгин герлтиг ормднь бәрҗ болхий?

Дорд бийд берәд хурҗаһад, һурвн чиркд әрк кеһәд, һурвн баахн бер һарч ирәд, сөң өргцхәв.

Күдрхн күзүтә күрңгнь

Күзүндән бәрм өөктә.

Күрәд ирх һазрт

Күрңгинтн көлсн хармби?

Күүнә ээҗин күңкркә киитн,

Эврә ээҗин элкн җөөлн,

Күүнә һазр күндтә билә,

Көлән чаңһар ишкич!

Дууһан чиләһәд, мордх күүкн, хаҗуднь бәәсн Бос­ха, Делә һурвнд сөңгән бәрүләд өгв. Хәрү ормдан зогсчкад, дәкн дуулцхав.

Дигтә эн цаглань мордх күүкн уульх зөвтә, терүг дахҗ, наадк күүкднь бас уульхмн. Болв күүкд эс уульдг бәәдл һархла, эндәс нег бер ирәд, Амулян чикнд шимлдәд келҗәнә:

— Амуля, адгтан худлахар болвчн уульхнчн!

— Амуля уульшго! — гиҗ Делә хәрү өгв.

Арһ уга, күн уульдг бәәдл эс һархла, берәд дуулдган уурв. Босха Делә хойр әмтнд үзүллго хоорндан хатхлдв.

Гиичин улсин түрүн эркн кергнь — өлг-эд авч һарх. Одак орн деер нег-негән дерләд кевтсн улс,— стол дор, орна көлд кевтсн улс — цуг көл деерән бәәцхәнә. Барун бийд баглад хурачксн өлг-эдиг экләд авч һарцхав. Үүдн хоорнд архалдад, дундан коридор һарһад зогсчксн улсин хоорндаһур толһаһан хальчлад, дер, көнҗл улв, төмр орна мөч, деерән бәрчксн улс нүгдилдәд гүүлдәд һарад бәәнә. Энд-тендәс малян цоксн ә тачкнад бәәнә.

Әмтин сүл цуһараһаснь дашката төр үлдв. Эннь — күүк авч һарлһн. Хүрмд ирсн улс биш, нам күүкнә һазрин улсин бийнь эн йосиг невчк гөңгрүлхәр, эврән нөкд болцхана. Тиигдг учрнь, мордх күүкиг үр күүкднь, көвүднь дундан орулад суулһад авчкна. Һучн -дөчн, зәрмдән терүнәс олн көвүд, күүкд дунд орҗ күүк авч үзлч! Кедү чидл, ид болн мек кергтә! Тер баг дотрас күүк булаҗ авхларн хара биш, хувц-хунринь шуулад, күүкнә көл-һаринь булһлад оркдг йовдл бас бәәнә. Күүкн гертәсн һархасн урд, төрәд, өсәд-боссн гер, асрад өсксн эк-эцкәсн кишг сурҗ, зулд мөргх кергтә.

— Амуля, бичә мөрг! — гиҗ Делә келхлә, күүкн невкч хальтрад, яахан медлго бәәв.

— Мөрглго бәәҗ болшго! Негдвәр, зулд мөргнә гисн һанцхн бурхнд шүтлһнә төр биш, эврәннь өсәд-боссн гер, эк-эцкдән ханлт өргҗәх йовдл. Хойрдвар болхла, халмһа эцкнь ноолда һарһх. Терүнә ормд Амуляг авч һардгиг ноолдан угаһар кехмн,— гиҗ Босха келв.

Амуля зулдан мөргәд, күүкд дундан орхла, суусн күүкд дерс гиһәд босад зогслдад дуулв. Болв элкнәсн һарһад, өскәд кү кесн күүкнә экнь герин эрс түшәд, экрәд ууляд бәәнә, хаҗуднь кесг күүкд улс терүг хөрәд, бүсләд авчкҗ. Деед бийдк орн деер, минь одахн хәәкрәд дууһарн әмт дарҗасн хөөт эцкнь Бадһа хойр нүдндән күч күрч чадлго, бас мегшәд ууляд бәәнә.

— Энчнь, архасн өңгтә болвчн, меекә күн бәәҗл,— гиҗ нег күүкд күн келхлә, эндәснь нег гергн:

— Яах билә тер, көөрк! дөнтәһәснь авн асрсн күн, харм төрлго бәәшголм,— болв.

***

Эндр асхн Делә, шаһаһинь цокдг хар нашар плащ, толһа деерән зузан альчур, көлдән эцкиннь күнд кирз һос өмсчксн, хөөдән эрт, нарн суухас өмн, орулҗ авч ирв. Цәвдрә Борин кашарас хойр дууна шаху һазрт балһснас Харһатар дәврәд һардг шоссейн хаалһ бәәнә. Тер хаалһар һоодан гүүлгҗ йовсн гиигн машин генткн хаҗиһәд, кевтрүрн өөрдҗ йовсн хөд темцәд, бүтү һазрар аашна.

«Ода кен ирҗ йовдг болхв?— гиһәд Делә шилтҗ хәләв.— А, директорин машин бәәҗлмн». Күүкн машиг зөвәр холас таньв. Хөөнә ард йовсн хойр хар барг, авч идх бәәдлтәһәр хуцлдад, маши тосад һарв. Тер хоорнд, хөд үргх гиһәд машиһән зөвәр ууҗмд зогсачкад, Бадма Цебекович һарад ирв.

Хасар, Дукман, зогс!— гиһәд, күүкн хөөнә өөрәс нохасиг хөрв.

— Җили цааран! Оньдинд ирдг маши эс таньдв эдн,— гиһәд Бадма Цебекович нохас хөрн.— Менд, Делә! Яһсн эрт хөөдән кевтртнь орулҗ йовхмбчи?

— Өдрин дуусн хәрүлчкәд, асхнднь манх күн хотан эрт уухмн бишви?— гиҗ күүкн өмнәснь хәрүцв.

— Яһад чи манҗахмчи? Наадктсн яһла? — болҗ директор алңтрв.

— Наадкснь яһсинь та медхговт. Ах хөөч балһс орад хургт одла, хойрдгч хөөчнь өцклдүр гемтәд хәрҗ одла.

— Э, Бор Цәвдирович хургт одсн биший. Тегәд наадк хөөчән гемнсинь залачдан келлчи?— гиҗ дирек­тор соньмсв.

— Залач эврән көлг өгәд, эмчд йовулчксн күн, эс медх билү. Дәкәд оңдан кү тәвх болҗ өцкүлдүр келлә, тер күнь ода чигн уга. Хәрнь ааҗа, мини эцк, өцклдүр ирҗ баран болла, эс гиҗ һанцарн би теегт хоншго биләв. Хей, хамаран!— гиһәд, күүкн тарад талваһад идҗ йовсн хөөдиг баглхар ормасн гүүв.

Бадма Цебекович бас нөкд болад, хөөдиг хамлцҗ өгчкәд, күүкнд келв:

— Ямаран күн болҗахмб, тер Боктаев, һанцхн күүк үлдәчкәд, кү илгәдго? Арсинь авнав, кишго нохаг! Ди­ректор ууртаһар машин талан йовхар седв.

— Арһулдҗалт, Бадма Цебекович, би танас нег цөөкн амн үг сурхар седләв,— Делә хөөдән тогтнулчкад, директориг зогсав_;

— Кел. Ямаран үг сурхар седләч?

— Та ода мана залач үр Боктаевиг оч керлдхәр эс бәәнти?

— Тегәд яахмн билә? Ода йовҗ, нурһнаснь һурвн сур авсв, кишго нохаһас! Бүкл отар хөөнд негхн баахн күүк үлдәчкәд күн бәәһәд бәәдви? — директор улм уурлв.

— Нә, нег халхарн тертн чик. Хойрдвар болхла, Боктаев кү альдас олҗ авхмби? Хөөнд көдлдг улс угаһинь эврән меднәт. Мини танас сурхар бәәх үгм оңдан. Та намаг сәәнәр соңслтн,— гиһәд, күүкн гирлгән түшәд, директорур өөрдҗ зогсв,— Би эн хөөнд орад көдлснәс нааран өрәл җил давҗ йовна. Эн өрәл җилд ах хөөч Цәвдрә Бор адгтан дөчн хонгтнь хөөһән хайчкад, олн зүсн хургт йовсн болх. Арднь нег күн эс гиҗ хойр күн үлднәвдн.

— Әрлһич цааран, тиим олн хург альд бәәх билә,— гиҗ директор Делән келвриг таслв.

— Бадма Цебекович, манд зүткәд керг уга. Дәкәд ирхләтн, эврәннь дневникдән тоолад, ах хөөч кедү хонгт олн зүсн хургт йовсинь би танд келҗ өгсв. Эврән сәәнәр тоолхларн, нанла зөвшәрхт. Цәвдрә Бор хөөч болсн деерән, селәнә болн района депутат, района болн обкомин член. Рабочкомин болн партийн-государственн бүрткәмҗин комитетсин член, дәкәд района селәнә эдл-ахун управленя член. Эн олн зүсн комитетсин көдлмшинь келго, нам һанцхн хургудтнь орсн бийнь, кедү цаг кергтә?— гиҗ күүкн директорас сурв.

— Арһулдҗа, Делә, мини негхн сурврт хәрү өглч. Цәвдрә Бор сән хөөчий аль му хөөчий?

— Йир сән хөөч!

— Нә, тииклә, сән көдлмшчиг олн-әмтн иткәд, тер чини келсн «олн зүсн комитетсчн» эврәннь элчән кеҗәнә. Терүнәс сән юмн бәәдви?— гиҗ директор күүкиг эвлсн бәәдлтәһәр, келв.

— Нанд медгдҗәнә. Сән оньган, ухан-седклән өгч көдлдг улсиг мана олн-әмтн күндләд, депутатд суңһад, партийн комитетст орулна. Тер сән йосн. Нам литературн мөрән комиссии членд бас орулсн бәәнә. Эврән негчн дегтр эс умшсн күн ямаран нөкд болхмби? Дәкәд деернь, адгтан, мана совхозд Цәвдрә Борла эдл кедү хөөч бәәх? Зәрм комитетстнь оңдан улс шиидх бәәсмн. Мел һанцхн күүг альднь болвчн хавчулад йовхла, тер цугтнь барҗ кеҗ чадхий?

Ода хәләлтн. Цәвдрә Бор района күцәгч комитетин хургас шидр ирчкәд, нег хонад ода хөөчнрин хургт одв. Тендәс ирхләнь, бас нег комитетин хургт одх кергтә. Арднь дәкәд нег күн, икәр тәвхлә, хойрхн күн үлднәвдн.

— Нә, чи олн-әмтнә шиидвриг буру гиҗәнчи? Тер хургст болн комитетст сән көдлдг кү тәвлго, захин кү тәвхмн гиҗ селвг өгчәнчи?— болҗ Бадма Цебекович, күүкнә эццн ээм деер һаран тәвәд, келв.— Нә, хәәмнь, Делә минь, чи ман хойриг һарад уга цагт, мартгдшго арвн доладгч җилд мана Ильич: «Йосиг кевтнь Советмүдт!» — гиҗ дуудвр тәвсмн. Октябрьск революцин хөөн Советмүдиг көдлмшчнр, крестьянмуд болн солдатск депутатнр йосиг һартан авсмн. Терүнәс нааран мана советск йосиг нүүрлгч көдлмшчнр болн крестьянмуд эндр өдр күртл һарда юмн. Тегәд чигн мана йосн болд мет бат.— Бадма Цебекович инәмскләд, күүкнә нурһинь илв.

— Та, Бадма Цебекович, намаг бичкн күүкн гиҗ медҗәнәт. Бидн конституц болн тууҗ даславдн. Советмүдт нүүрлгч көдлмшчнр болн крестьянмуд суңһгдхнь лавта. Терүг бурушадг негчн күн уга болх. Болвчн нег күүг альдньчн хавчулад бәәҗ болшго. Хәләлтн, һанцхн мана фермд арвн хойр отар хөн бәәнә. Теднәс Борла әдл хөөчнр олдшгой? Харин Манҗ му хөөчий? «Манҗин бригад сул һурвн җилд хөөдин төлнчнь, бурн-бүтн авч һарлһарнчн тана отарас деер» гиҗ одахн мана тооч келлә. Тернь үнний? — Делә директорур шилтҗ хәләв.

— Үнн. Болв тер хургт одсн күн кесн-күцәсән әмтнд келҗ күргҗ чадх кергтә. Харин Манҗ сән хөөч болвчн, эврәннь кесн күцәсән олн-әмтнд келҗ күргҗ чадшго.

Харин Манҗ дөчн җилин туршарт хөөнә ард дахсн күн. Невчк тетнә — экин геснәс һархара цөн дуута күн, хургт биш, эврәннь гертән үг келхдән дурго күн.

Бадма Цебекович эн совхозд тавн җил көдлҗәнә. Совхозин һурвн фермд тәвн чабанск, хөрн үкрин бригад бәәнә. Эдн дунд Цәвдрә Борас тату биш хөөчнрчн, үкрчнрчн бәәнә, болв әмтн дассн авъясарн гихв, олн зүсн суңһврт Цәвдрә Бориг келчкдмн. Кемрҗән совхозас района советд нег депутат шиидх болхла, саакинл нерн түрүнд. Эн хамгиг эндр өдр күртл төртән авдго билә. Ода санхнь, эн күүкнә келсн үг үнн болх бәәдлтә. Мел нег күүг альднь болвчн хавчулад йовҗ болшго. «Парткомин сегләтрлә күүндх кергтә»,— гиҗ энүг дотран шиидв.

— Би танла зөвцлшгов. Миниһәр болхла, депутатд болвчн, оңданчн комитетст келинь хәләҗ суңһлго, кесн-күцәсн тоотинь хәләх кергтә,— гиҗ күүкн келв.

— Терчнь чик. Терүнәнчн тускар бидн тоолсвдн. Ода ферм орад, тендәс чамаг сольх кү илгәнәв,— болад Бадма Цебекович машиһән темцв.

Баахн күүкн биш, бөдүн күүнлә зүтклдхләрн, Бадма Цебекович эврәннь буруһан медсн бийнь, гүрәһән тасртл гишң метклдәд, кезәдчн тер ормдан зөвцлдмн биш. Зуг хөөннь, удан болад, арһнь тасрхларн, нег зөвшәрдмн. Эндр хаҗуднь күн уга болад, иим түргн зөвцлдв, аль баахн күүкн гиһәд цааранднь оралдшгоһар седв?

Удсн уга, Делә хөөдән кашарин өөр шитмәр кесн хашаднь орулчкад, һазр герт орад, хувцан соляд һарч ирх хоорнднь Соят талас нег мөрн тергн өөрдәд ирҗ йовснь үзгдв.

«Мини хөвәр директор ирснь сән болв. Эс гиҗ маңһдурчн күн ирх угань темдг уга билә. Урднь бас хойр хонгт һанцхарн үлдләв»,— гиҗ күүкн санв.

— Делә, менд! Мана Делә иигәд һанцхарн хөөдән хәләһәд бәәдг күүкн болҗана. Монта, э. Монта, ода цагин арвн класс чиләсн күүкд хөөнд көдлхий? Манла әдл улсла нам үг күндшго. Чини ач күүкн, Боован бийнь, ямаран деер хәләцтә,— гиһәд Нимгр тергнәсн бууһа йовҗ, Деләг магтҗана.

— Терчнь үнн, Нимгр. Делә сән күүкн. Бидн ач көвүндән келхәр седләвдн. Зуг энүнәнчнь эцк Очр йир му заңгта күн. Намаг одахн терүнә тускар күүндхәр седхлә, тайгарн шивәд алн алдв. Нә, гем уга, цагнь ирхлә, альдаран одх билә тер. Мана ач көвүнә чигә күн олдшго. Гем уга,— гиһәд Монта инәмсглв.

Эн хоюрн зөвәр согту. Делә Монтан өмнәс хәрү өгхәр седҗәһәд, «согту күүнлә ю хәәҗ харһхв», — гиһәд, бийән бәрәд, тагчг бәәв.

— Нимгр, таниг больницд кевтүлҗ гиҗәлү? Яһад иим эрт һарч ирвт?— болҗ Делә сурв.

— Я-а, хәәмнь, мини гемчнь махмудла иҗлдҗ одсн гем. Иигәд махан идәд, әркән ууһа йовтл, эврән эдгҗ одна.— Нимгр мишгтә хотан бәрәд, шавр герүр орҗ одв.

Монта мөрнәннь җолаһинь залад, кашарас хол биш бәәсн токур йовҗ одв. Деләг көл-һаран уһах хоорнд, Монта токт күрчксн, мишгтән буудя кеҗ авчана.

Цәвдрә Борин кашарин өөр колхозин ток билә. Энүнд тәрә хадҗахд комбайнас зөөһәд асхсн цаһан һуйрин буудя бәәсмн. Терүнә хөөн цеврләд, государствд зөөһәд, түүнәс үлдсн намрин тәрәнә экнә буудя билә. Өдрин һурвад-дөрвәд тергн ирҗ ачад, оңдан участкд тәрә цацҗ йовсн тракторт күргдг билә. Энүнә маначнь Зулин Хоңһр өвгн, дурта цагтан ирдг, дурго цагтан ирдго билә.

Урднь Монта бас нег дәкҗ ирҗ буудя кеҗ авсинь Делә үзлә. Болв сәәнәр оньһсн уга билә. Ода дигтә күн уга цагт ирҗ ачҗахинь үзчкәд, «яһад эн оньдинд күн уга цагт ирҗ авна» гисн санан орв.

— Монта яһад буудя авчахмби?— гиҗ күүкн герт орҗ ирәд Нимгрәс сурв.

— Хәәмнь, Делә, терүнә авсн угань манд керг уга. Бидн манач бишвдн. дора орсн эццн, турңха хөөдтән өгхәрчн авчах,— гиҗ Нимгр күүкиг хөрв.

— Манд эццн, турңха хөд угай? Тиим болхла, манд юңгад эс өгнә?

— Ода бийнь хөд асрх болад уга. Дәкәд тәрәнә экнә буудя хөөдт өгдви?— болҗ согту Нимгр, минь ода бийиннь келсн үгән мартчкад, оңданар келв.

— Лавта хулхалҗана. Урднь бас күн уга цагт гетҗәһәд ирҗ авла. Ода бас манач уга болхла ачҗана. Хәрү асхтн гиҗ келнәв,— гичкәд, күүкн альчуран боов.

— Делә, ю һарһҗах күмбчи? Чи мини адг үрнлә әдл күнч. Монтан өмнәс күн үг келдви? Энчн чамаг алчкх. Бүкл хотн кевтән эднәсчн әәдмн. Ах-дү дөрвн болчкад, бийән дахсн ачта. Маниг дәәләд-даҗрад дасчксн улс. Бичә хальд,— гиһәд, хувцан тәәлҗәсн Нимгр босад, күүкнә ээмәс бәрв.

— Һал цаһан өдрәр хулха кехдән эс хоргдсн күүг хөрсндән бас әәдви? Уга, би буудя өгч тәвшгов.— Күүкн адһн гертәс һарв.

— Әрлһә цааран, Делә. Эцкчнь хөөннь нанд өөлх. Иим улсла күн хальддви? Чи биш, залач, директор ахта эднләчн хальддмн биш!— гиҗ өвгн сүл үгән келәд, күүкчә ардас хәәкрәд үлдв.

Делә гүүһәд йовҗ одв.

— Делә, нанла хәрхәр йовнчи? Өөрк мишгиннь аминь бәрҗә,— гиһәд Монта суулһан авад, овалһата буудяһур эргҗ одв.

Хойр мишг буудя кеһәд тергн деерән аччкҗ. Һурвдгч мишгән дүүргҗ бәәнә.

— Та тәрәнә экнә буудя күн угад юңгад ачҗахмбт?— гиҗ күүкн чаңһар келв.

Суулһдан буудя дүүргәд авчксн Монта хәрү эргәд, күүкиг алңтрсн бәәдләр хәләв.

— Чи юн гивчи? Кенд үг келҗәнәч?— Монта мусг инәв.

— Танд келҗәнәв. Экнә буудя бичә көндәтн, Хәрү ормднь асхтн!— гиҗ күүкн давтв.

— Чи кембчи? Директор орлчи аль залач боллчи? Кенд үг келҗәснчн энв?— Монта күрдәсн ик цогцта, моһлцг мәчк кевтә толһата, утхар керчәд һарһчксн бәәдлтә хойр уутьхн нүднәннь булңгнь, һахан нүдн мет, уласн, суулһд кеҗ йовсн буудяһан өмнән өргәд, күүкнүр өөрдәд ирҗ йовна:— Чи кембчи?

— Би комсомолкв! Асхтн эн буудяһан!

— Мә, комсомолк!— Монта суулһта буудяһан хүрүлҗәһәд, күүкнә чирәһүр цацв.

Өөрхнәс цацсн буудя багтан күүкнд тусхла, шүрүнднь Делә унҗ одн алдв. Болв зөвәр дәәвләд әрә гиҗ торв. Энүнә хүв болад, хүрүллһнләнь күүкн толһаһан өкәлһәд, нүднләнь харһсн уга.

— Асхтн хәрү! Би танд үквчн буудя ачулшгов! — Делә иигҗ келәд, улм өөрдәд, мишгинь түлкәд уңһачкв.

— А, нохан кичг, нанас базһулхар бәәнчи? — гиһәд Монта суулһан хайчкад, ханцан шамлв.

Дигтә эн цагла Нимгр бүдрн-түгчн гүүҗ ирәд, хоорнднь орв. Болв темән әдл чидлтә Монта, гиигн Делә, әрә көл деерән зогсҗах согту Нимгр хойриг, шүүрч авх болһндан, һариннь үзүрәр авад шивәд бәәв. Ямаран чаңһар авад шивсн бийнь, Делә босҗ ирчкәд, көлгиг йовулхш.

Хойр мишгән ачад, һурвдгчинь кеҗ авлго Монта йовхар седв. Болв саак күүкн мөрнә өмн зогсчкад тәвхш. «чаңһар цокхла, үкҗ одх, ода яһдмби?» — гиҗ санҗаасн Монта уурнь күрв.

— Кишго шивгчн, урднь Корткиг бәрүлсн, ода намаг бәрәд, йосна сәәнд үзгдхәр бәәнчи? Ав, нанас!— Монта угзрад, күүкнә хойр ээмәснь авчаһад, бәәсн чидлән хураһад, хату һазрур түүг авад шивчкв. Делә элкәрн һазр дахад тусв. Теңгр һазр хойр негдәд, чотл хар тамд һәрәдәд, геедрсн болв.

***

Өрүн терз тустнь така хәәкрсн дуунас Нина өсрәд серв. Асхн цунцг болхла, халурхад, терзән сексн кевтән, хәрү хаахан мартчкад, күүкн унтҗ одла. Секәтә терзәр каңкнсн альмна, кедмнә сәәхн үнр Нинан бичкн хораг дүүргв. Нинан негхн бичкн орн, нүр үздг ик гер, эвтәкн стол бәәх хора герин ардк сад тал һарна. Терзән секчкәд, һазаран һарл уга, нүдән аньчкад, һаран суңһхла, темсндән диилгдәд нуһрҗах ацас дурта зер-земшән авад идҗ болхмн. Ик холас хавртнь хәләхлә, Ладовк селәнә неҗәд давхр гермүд көк садмуд һатцас үзгдхш. Ирәд нег цөөкн сар болсн Нина, эн селәнд йир икәр дурлчкв. Нина босад, халатан ээм деерән тәвчкәд, эцкинннь хоран үүдн тал хәләчкәд, арһул босад терзән хаахар седчкәд, хаалго хәрү орндан ирҗ кевтн инәмсклв. «Папа урдк, арвн, арвн тавн җил хооран, цагла әдл, намаг бичкнд санна. Асхнднь иим сәәхн каңкнсн үнрт терзән секчкәд, кевтхд ямаран сән! Болв эцк гертән бәәхләрн, ямаран ора ирвчн, терз хаачкна. «Терз секәтә бәәхлә, мис, ноха орҗ ирәд әәлһх чамаг» гиҗ келнә. Чавас, хөрн хойр күрсиг медҗәхш. Эндр асхн зөвәр ора ирлә, нам үүд секҗ өгхләрн, цаг кедү час болсинь хәләсн угав. Болв, җигтә юмн, намаг теврҗ үмсдгән бас мартчкҗ. Наснь ирсн күүнд көдлмшнь күндрҗәх бәәдлтә, аль мамаг сандг болхий? Эдн хойр хоорндан йир эңкр билә.

Норильскд бәәхд, папаг йовҗ одхлань, кезә ирхинь медә бәәҗ, һаза машин йовхла, босад хәләһәд, асхнднь парткомдан удан болхлань бас, зогсл уга босад, хәләһәд бәәдмн. мамаг гемтә цагт, көөһәд бәәсн бийнь, өөрәснь һарлго, эцкм сөөни дуусн суудмн. Нина иигҗ санад, эк эцк хойриннь хоорндк бәәдл-җирһл ухандан сергәв. «Хоорндан негчн цүүгсинь соңссн угав. Яһснчн улс бәәсн болхв? Дегәд эңкр иньгүд холҗна гидгнь үнн кевтә. «Хүв-кишгән күн эврән хәәҗ, терүнәннь төлә ноолдх зөвтә» гинә. Миниһәр болхла, хәәҗ ноолдҗ болҗана, болв зәрмдән күүнә сансн санан, ицл күцхш. Хөв-кишг эврәннь йоста кевтә. Мини эцк Өлзәт хойр баһ насндан ханьцсн болҗана. Өлзәтин келәр болхла, тер мини эцкд йир дурта бәәҗ. Папа терүнд дурта бәәсн болхий? Ма­ма папан урдк җирһлин тускар келхдән дурго болдг билә. Намаг сурад, бәәсн бийнь, аатрулад, оңдан үг келәд йовҗ оддмн. Яахв, күүнә хөв гисн—хазарта болшго. «Күүнә җирһл, миниһәр болхла, теңгсин учрдг му болн сән йовдлмуд. Зәңдәг тәәлҗ болшго. Зәрм күүнә арһмҗ ут болчкад,кесг зәңдәтә, зәрм күүнәнь ахрхн болчкад, зәңдә уга болна»,— гиҗ Маркс Энгельс хойрин иньг Фридрих Лесснерин бичсн үг Нинан сананд орв. «Мини арһмҗ ямаран болхв, кесг зәңдәтә ут болхий, аль ахрхн, негчн зәңдә уга, охтр болхий?» — гиһәд күүкн санчкад, инәв. «Ю ухалҗасм энв? Күнд көдлмштән даргдад, цагасн урд көгшрҗәх һанцхн эцкиннь тускар ухаллго, бийән үздг, эгоист бәәҗв. Көөркүн зүркинь, нанас оңдан, кен девтәхв? Энүг яһҗ байрлулснь сән болх? Сиврин бөргт йир дурта билә. Мана мама бөрг йир сән кедг билә гиҗ одахн генткн келв. Тер бийнь, мини зүүлг толһад бөрг кеҗ өгх ухан орсн уга. Ода бөрг кех кергтә. Мамала әдл кеҗ чадшгов, болв хамдан кесг дәкҗ келцләв. Дигтә эндр котлет кехәр, өцклдүр ишкчсн махн холодильникд бәәнә. Бослһнлань халун, уурнь һарсн бөрг өмннь тәвәд, өгхлә, яһҗ байрлх?» — гиһәд Нина санчкад, халатан өмсәд, көлдән туфлян өлгв. Эцкән серүлшгоһар, үүдән арһул хааһад һарч ирв.

— Нина, яһсн эрт босҗахмчи? Ода бийнь эрт, эндр сән өдрлә амрад кевт,— гиҗ эцкнь орн деерәсн келҗәнә.

— Сән хонвчи, папа? Чи амрад кевт, би хотан кесв. мини нөр күрчәхш,— гиҗ күүкнь хәрү өгв.

— Иим эрт серәд, нөр эс күрхлә, нег тоолврта болҗанач,— гичкәд, эцкнь тагчг болҗ одв.— Үнәрнь келхд, толһад тоолвр бәәхлә сән. Күн гисн юмн бүкл җирһлиннь туршарт санад, тоолад, ухалад йовх зөвтә. Тиим тоолвр уга болхла, һазр деер бәәһәд керг уга. Тиим күн, деерәснь булгин усн орҗ цеврдүлдго, замгта хуучрсн нуурин усн мет, болх зөвтә.—Дава кевтн кевтҗ, хаҗудк стол деерәсн өцклдүр ирсн җурнал авад, секәд хәләв. Күүкнь нег чигн үг келлго, халхаснь одад үмсчкәд, хот кедг хораһурн орҗ одв. Эцкнь күүкнәннь үмссн халхдан, үнрнь орсн бүлән чиигиг бийдән шиңгәснлә әдл, альхан наачкв.

Газ шатаһад кесн хот дарунь болна. Газ олҗ авад, эдлнә гисн — һазр деерк әмтсин бас нег кишг. Эн районд газ ода деерән ирәд уга, дарук җилд орх зурата. Болв баллонар балһснас авч ирәд, селәнә өрәлнь олзлна.

— Күүндтә Дава Басангович, хот белн, хувцан өмсхитн эрҗәнәв!— гиһәд Нина һазаһас орҗ ирв. Тер стол деер бәәсн шилтә шампанск, хойр бокал болн бичкн улан коробк бәәсиг үзәд, генткн сананднь орв.

— Нина, чамаг би һарсн өдрләчн йөрәҗәнәв. Сурһулян чиләһәд, ода йосн күн болвч. Җирһлинчн хаалһ сонр болтха, ут нас эдл!— гиһәд, эцкнь күүкән теврҗ үмсәд, коробкин бүркәсинь авад, нәрхн цевтә, бичкн зүркнә бәәдлтә медальон һарһад, күүкнәннь күзүнд зүүҗ өгв.

— Ханҗанав, папа. Яһсн сәәхн медальонв энчн. Хәлә, секгддг бәәҗ, энүнднь маман зург хадһлнав. Цевр алтн болхий? Кесг җиләс нааран һарсн өдрән гертән темдгләд угадан мартчкҗв,— гиһәд күүкн эцкән үмсв.

— Би бас чамд нег соньн юм белдвв,— гиһәд күүкн һарч одчкад, хойр тәрлктә, уурнь һарсн бөрг авч ирв.

Эцк күүкн хойр шампанскан уув.

— Папа, эндр бас халун болн гиҗәнә. Одахн нег цөөкн хонгт хур орчкад, эн зуна болад уга халун ода болҗана. Мана Норильскд ода серүн орчксн, — гиҗ күүкнь келв.

— Ода мана хальмг тег гиҗ келх зөвтәч.— Эцкнь инәв.

— Норильск мини һарсн һазр. Кедү киитн, догшн болв чигн, би мартх зөв угав. Нег цөөкн җиләс сулдхвр авад, хоюрн одад хәләхмн. Яһҗ хүврсн болх!

Дава Басангович босад, секәтә терзәр шаһав. Эндр өцклдүркәс халун, цунцг болх бәәдлтә, юңгад гихлә, салькн уга. Иим эрт бийнь, һаза зөвәр халун.

— Чи, Нина, эндр боодгт одад өөмхнчн. Дәкҗ эн җил иим халун болхн уга. Цолта болхла, би бас одх биләв. Зуг маңһдур болх хургт белдҗәнәв. йовад өөмәд ир,— гиҗ эцкнь күүкнүрн эргҗ хәләв.

— Дегәд хол. Одахн одхдан цуцрад үкн алдлав,— гиһәд күүкн арнҗлв.

— Машиһән уһан, уснд өөмнәв гиҗ өцклдүр нанас Петр Петрович сурла.

— Залу күүнлә яһҗ өөмхв! Ичкевт!— гиҗ Нина эцкиннь өмнәс келв.

— Цаадк көвәднь чамаг үлдәчкәд, Петр Петрович наадк үзүртнь өөмтхә. Дәкәд чамаг одад авчкх. Наадк үзүртнь селәнә көвүдчн өөмцхәнә,— гиҗ эцкнь келв.

— Нә, тиим болхла, би йовнав,— гиҗ Нина зөвшәрв.

— Би көдлмштән одхларн, зууран дәврәд, шоферт келчкнәв. Үд болһад, невчк усн халхин алднд йовцхатн. Зуг чи дунднь бичә од. Дундаһурн күүнә көл күрдго гүн уста боодг. Соңсвчи, гиҗгтә күүкн?— гиһәд эцкнь күүкән эңкрләд, ахрхн үсинь гиҗгтнь баглад, хальмгар келн, татв.

Нина эцктәһән күүнә өөр орсаһар күүнддг билә. Болв күн уга цагт хальмгар күүндә бәәҗ, келсн үгиг цуһараһинь гишң меднә. Зуг келнь эв уга төв бишдән эмәһәд, һазаһас күн гертнь бәәхлә, орсаһар күүнддг билә.

— «Күүкн» гиснь медгдҗәнә, «гиҗг» гиснь юмб?

— Гиҗг гисн — күүкн өсәд, арвн нәәм, арвн йис күрәд, хәрд һарх нас күцхләнь, гиҗгтә гиҗ келнә, — болад эцкнь дәкн күүкнәннь толһаһинь илв.

— Намаг институт чиләм цацу хәрд өгәд әрлһхәр бәәнчи. Би хәрд һаршгов, кесгтән чамд ацан болхв. Мөңкинд чамтаһан хоюрн бәәнәв. медгдви, мини эңкр папа?— гиһәд хойр нәрхн һарарн эцкиннь күзү теврв.

— Нә, сән, би көдлмшдән однав.— Дава хойр ишкчкәд, хәрү эргв.— Би мартн алдв. Өцклдүр одак Мутулов, Харһатинск совхозин зоотехник көвүн чамаг сурв. Герүртн җиңнүлхлә, хәрү өгхш. Нинад менд келтн гиҗ келв.

— Сән. Ханҗанав!— гиһәд Нина инәмсклв. — Сергей сән көвүн. Чи Сергейиг бичә сонҗлад бә.

— Нә, болҗ. Чини кесг акад үгмүдчн чилхмн биш. Йовх кергтә. Мини чамас сургчм, усна гүүнәрнь бичә ор. Көвәднь өөм.— Дава Басангович дәкн нег давтад келчкәд, йовҗ одв.

Үдин хөөн Петр Петрович Нина хойр Ладовскас арвн хойр дуунад бәәсн ик боодгт ирцхәв. Эн боодг һучн тавдгч җил бүкл Шорвин района һучн колхоз негдәд, Буйнта гидг бичкн һол деер кегдсмн. Тер дарунь колхозмуд, услдг һазринь хуваҗ авад, боднцг, люцерн, эрдни шишә тәрдг бәәсмн. Тер җилмүдт, нам дән эклтл энд тәрсн боднцг бүкл районд күрдг билә. Хөөннь немшнр орҗ ирхдән, боодгиг таслад, кесн инженерн тосхлтсиг күүчҗ хамхлсмн. Кесг җилд мал услхас биш, нань олзлгдҗасмн биш. Ода сул хойр җиләс нааран боодгиг хәрү босхад, нег баахн һазр олзлдг болҗана.

Петр Петрович машиһәрн боодг деегүр һарад, цаадк көвәднь Нинаг буулһв.

— Хәрх дурнчн күрхлә, альчурарн дайлад докъя өгчк, би тер көвәд бәәхв,— гиҗ тер келчкәд, хәрү йовҗ одв. Машин зөвәр ууҗмд һарч одхлань, Нина хувцан тәәләд, бүләдҗ одсн уснд орв.

Тер хоорнд Сергей һурвн төгәтә мотоциклтә, Даван герин һаза ирәд зогсв. Адһм угаһар машиһән сүүдртнь тәвчкәд, гер тал ирхлә, үүднь оньста. «Ода альдаран одсн болхв?» — гиһәд, Сергей хавтхасн сигарет һарһад һал орулҗ авад, модн кирлцән деер суув? Хаҗуһарнь бичкн көвүн-күүкд инәлдәд, нег-негән түлклдәд, альвлад гүүлдҗ йовна. Генткн цааһаснь таньдг дун соңсгдв:

— Тадн яһад уульнцар альвлад йовнат!— гиһәд келхләнь, Сергей суусн ормасн өндәһәд босв.

Уульнцд йовсн Һәрә зееһән таньв.

— Сергей, эндәс ю хәәҗ йовлач? Аль күүнә гер хәрүлҗәнчи?— гиһәд наһцхнь өврв.

— Би, наһцх, кергтә болад суунав. Зуг та күүкдән альд болвчн сурһдг кевтәт. Класст бичә альвл, гертән бичә альвл, уульнцд бичә альвл, тегәд альд альвлхмб, хама гүүхмб? — болад Сергей инәһәд, наһцхиннь һар чаңһар атхҗ мендлв.

— Менде, менде! Ямаран бәәнәч? Герүрн однчи аль угай? Өлзәт бийнь ямаран? — Һәрә даранднь кесг сурврмуд өгв.

— Му биш бәәнәв, наһцх. Мама удлго нааран Харһатур нүүҗ ирхмн. Тер совхозин больницин ах эмч орх болҗ. Ода мана орх гериг ясад, ширдҗәнә,— гиҗ Сергей хәрү өгхлә, тернь өмнәснь сурв:

— Тер Элст деерк герән яһҗанат? Тиим сән гер күн хайдви? Мөңкинд даң Харһат деер бәәх санатавт? Өлзәт тиим генн йовдл һарһлго бәәхмн биш. Наснь тәәкүрч йовна, кезә ухан орхм терүнд? Тиим сән садта, дотран уста, салу гер балһснд кен өгхмб? Нә Өлзәт, бүкл җирһлиннь туршарт тиигәд, бийдән туста юм кеҗ чадлго бәәһә мөн. Тер экчнь тус уга күн. Чи, чи болхла, наснчнь баахн көвүн, эврәннь хөөткән тоолхла яһна? Удлго гер авхч. Тииклә Харһатин үкр саадг, эс гиҗ хө хәрүлдг күүк авнчи?— Наһцх зеедән уха зааҗах бәәдлтәһәр келв.

— Тана селвг хаҗһр, наһцх. Эндчн, манас тату улс көдлҗәхш. дәкәд Харһат яһад му болҗахмб? Удлго Иҗләс канал ирх. Тер цагт ямаран болх? Тер канал кегдәд дуусхла, ирәд хәләтн.

— Тадн лавта нааран ирхәр шиидсн болхла, тер герән нанд өгчктн. Би нерн деерән бичүләд авчкнав. дәкәд дурта цагтан, тадн ирәд орҗ чадҗанат. Элгн-садн улс эвинь олхвдн,— болҗана.

— Үнәртнь келхлә, тер геринтн тускар би медҗәхшв. Мама эврән медх. Та яһҗанат, эндәсн һархар бәәнт?— гиҗ Сергей келхлә, Һәрә хурһан урлдан наачкад, арһул чикнднь шимлдв:

— Тиим үг чаңһар келдмн биш. Ода деерән би эндәс һархар бәәхшв. Болв удан энд бәәх санан уга. Күүкд өсҗ йовцхана, тенд институтд, техникумд орцхах. Дәкәд удлго университет секгдх зәңг бәәнә. Тииклә улм сән болхмн, кемрҗән тадн лавта нааран ирхлә, би наһц бергичн йовулчкнав. Тана герин дегтрт бичүлгдчкх. Тиигхлә маниг күн көөҗ һарһшго, медгдҗәнү? — гиҗ Һәрә сурв.

— Дала эс медгдх юмн уга. Болв нүүһәд, тооһас һарчах күүнә гериг балһсна совет эврән медх йоста. Мамала эврән күүндтн, тернь деер болх.

— Чини эк, мини дү күүкн. Эк-эцкәсн һазр деер хойрулхн үлдвдн. Би терүнд му кехәр седҗәхшв. Болв мини өгсн селвг соңсхш. Чамаг нааран йовх өдр намаг гертәсн көөһәд һарһчкв. Ю һарһсндм көөв? Цаһан санаһарн селвг өгхләм. Әрә хөр һарсн наста бийнь, һанцхн чамаг сәкәд, эврәннь җирһлән хәәсн уга. Нә, тернчнь болтха! Одахн ю һарһсинь соңсвч?— гиһәд Һәрә нүдән цәәлһәд келхләнь, Сергей әәв.

— Ю һарһҗ?

— Тиим кү би үзәд угав. Өлзәт невчк эрт һарсан медҗәхш. Ода нег һучн-тәвн җил болад, коммунизм тосхчксн цагт, һархмн билә.

— Нә, ю һарһҗ?— гиһәд Сергей дәкн давтҗ сурв.

— Арһулдҗа, бичә адһ. Одак «тетклиг эврәннь сурсар авх, көдлмшиг эврәннь кирцәһәр кех» — гиҗ коммунизмин зокалыгчн меднәч. Өлзәт дигтә тер цагт бәәх күн бәәҗ. Ода мана цагт, таньдго, оңдан һазрин күүг хувцлад һарһдг күн олдхий? Одахн Элстд оңдан һазрас ирсн күүг аля-азд һурвн көвүн үктлнь гүвдәд, хувцинь тәәлҗ авад йовҗ оч. Терүгинь әрә әмтә больницд авч ирхлә, дигтә Өлзәт харһад, операц кеһәд әминь авч һарсн деерән, больницәс эдгәд һархлань костюм, картуз, башмг күртл хулдҗ авч өгч. Дәкәд Элст деер элгн-садн уга холас ирсн улс больницд кевтхлә, эврәннь мөңгәр хот авч өгдгҗ. Тиим күн ода альд бәәнә? Оңдан һазрас ирсн таньдго күүнд хувц авч өгхәр, һанцхн ахдан авад өгхинь яһна? Маңһдур терүг гемтхлә, кен хот орулҗ өгх? Чи бидн хойр! Терүгән бийнь медхш. Ода тер гертән мини гергиг бичүлх болһнчи? Нохан цох! Элстд ода бийнь гер уга улс дала бәәнә, тедниг орулхмн гиҗ келхнь лавта.— Наһцхнь зогсдг бәәдл уга болхла, Сергей хөрв:

— Та мамиг бичә гемнхәр седтн. Цуг әмт иҗләр кемҗәлҗ болшго. Кемрҗән маман тускар келх болхла, цааранднь соңсхшв. Мамаг цаһан седклтә, күүнәс ю болвчн хармншго чик күүһинь эврән меднәв.— Эн үгәс Һәрә невчк тогтнв.

— Нә, чини зөвчн. Энүнд ю кеҗ суунач, манаһур одад цә у. Эн герчнь Дава Басанговичин гер эсий? Кениг күләҗәнәч? Арһулдҗалч, чамд кен келв? Өлзәтий?— Наһцхнь ормаһад Сергейүр хәләв.

«Нүднәннь хәләцәр болхла, юм эс медсн бәәдлтә. Тегәд ю кеҗ суухмб? Нинала хамдан Москваһас ирлә,— гиҗ Роберт келсн биший. Эн күүкнд саната ирсн болхий? Тиигҗ болшго!»

— Чи Нинаг күләҗәнч, аль эцкинь күләҗәнч? Дава Басанговичиг күләҗәхлә, райкомдан сууна, би минь ода өөгүрнь һарад күрч ирвв. Манаһур одий, би чамд нег үг келсв,— гиһәд Һәрә бийән дахулхар седв.

— Би оңдан кү күләҗәнәв. Хамдан хәрхвдн,— гиһәд Сергей наһцхиннь үгд уурнь күрәд, терүг дахҗ йовшгоһар седв.

— Не, тииклә дурнчн. Зуг элгн-садан мартх керг уга. Хәрнь манаһур күрәд ир,— Һәрә йовҗ одв.

Терүнә хөөн зөвәр удан боллго, Сергей райком орхар шиидв. «Дава Басангович нанд дурго, тер бийнь, намаг көөҗ һарһхий? Нинаг альдаран одсинь сурчкад, көөхләнь һарч ирхв»,— гиһәд партин райкомин герин хойрдгч давхртнь һарч ирәд, кергтә үүдән цокв.

— Ортн, ортн!— гиһәд Дава Басангович өмнәснь босҗ мендләд, хаҗудан суулһв.

Тернь совхозин көдлмшин тускар сурв. Үгин хоорнд нег зөвтә цагинь гетҗәһәд сурв;

— Нина альдаран одла? Эндр — һарсн өдринь эс мөний, тегәд йөрәхәр ирләв.— Сергей зөвәр башрдсн бәәдл һарв.

Эн көвүнә тәвҗ өглго наалдлһн Дава Басанговичд таасгдхш, болв һанцхн күүкнәннь һарсн өдртнь йөрәхәр ирсн күүнд яһҗ дурго болхв гиҗ санад, Нина Буйнта һолын боодг орад, уснд өөмхәр одла, зуг халу тогтнулҗаһад ирх зөвтә,— гиҗәнә.

— Нә, тииклә би нааһаснь йовнав, менд бәәтн.— Сергей адһад һарч одв.

Сергей партин райкомин «Волга» зогсҗахиг ик холас үзәд, хаалһас хаҗиһәд, бүтүһәр мотоциклән тер тустнь залв.

Тер хоорнд Нина хойр дәкҗ өөмчкәд, көвәднь һарад, өөмдг костюмтаһан, элсн деер көлврәд кевтнә. Нарнд бичә халтха гиһәд, толһа деерән газет тәвҗ. Тендк көвәднь Петр Петровичин өөр арв шаху бичкн көвүд өөмҗәнә. Шофер эврән уснд өөмчкәд, машиһән уһаһад тедүкнд зогсҗаһад, дорнь орад ясҗах бәәдлтә. Гедргән кевтсн Нина хәврһәрн эргәд, нүднәннь булңгар машин тал хәләхлә. Урдк кевтән, дәкәд нарна тольд цоонад нөөрнь күрч эвшәһәд залхуһар нүднә хәләцнь усн тал тусв.

Хойр көвүн нег-негән көөлдәд усчад аашна. Тиигҗәһәд негнь хәрү эргәд йовҗ одв. Өмннь йовсн көвүн тер кевтән, нам ардан эргҗ хәләлго, нааран усчҗ йовна. Көвүн усна дундураснь давад, эн көвәд өөрдәд ирв. Тиигҗ йовад, хойр һаран деегшән өргчкәд булхҗ одв.

«Сән өөмдг көвүн болад терүгән басҗ йовх бәәдлтә»,— гиһәд Нина хәләлһнлә, толһань дәкн нег шоваһад һарч ирв. Тер көвәһүр хәләхлә, негчн күн көндрхш, саак шофер машинәннь өөр кевтчкәд, эрәсинь чаңһасн болҗ харгдна. Көвүднь тогтун усна көвәд өөмлдәд бәәнә, негчн күн оньһҗахш. Зуг щоссейн ик хаалһас нег мотоцикл хаҗиһәд нааран һарснь үзгдв, ода бийнь зөвәр хол. Күләдг арһ уга. Көвүнә булхҗ йовх һазр зөвәр хол. Нина кевтсн ормасн босн, һәрәдәд, усна көвәһәс авн булхад орв. Тер көвәһәс көвүн хәәкрлдәд, һаран дайлснь үзгдв. Нинан ухан седкл, күцл цуг — тер уснд чивсн көвүнд. «Адһ, адһ! — гиһәд Нина дотран келәд йовна. — Акад юмби, иим холд усчҗ үзәд уга биләв. Амрар усчҗ болхш. Зуг адһх кергтә! Әмндән күрсн күн чидлтә гидгнь үнн кевтә» гиһәд санад йовтлнь, генткн ик хол бийәс көвүнә толһа һарч ирчкәд, дарунь хәрү булхҗ одв.

— Нааран, нааран!— гиһәд Нина адһн тер һазрурнь булхад орв. Удлго көвүг нимтр шар үснәснь татад һарһад авад ирв. Усн деер һарч ирсн көвүн, генткн Нинан хойр һаринь атхад теврв.

— Һарим тәв, һарим тәв!— гиһәд Нина чишкәд хәәкрәд одв.

Көвүн Нина хойр уснд булхад, үзгддгән уурв. Тер көвәд бәәсн улс цуһар бослдад хәәкрлдв, зуг машинә өөр бәәсн шофер босҗ ирәд, адһҗ хувцан тәәлхәр седв. Дигтә тер цаглань мотоциклтә көвүн ирәд зогсв. Хойр, һурвн ик көвүн тиигән усчлдад һарв. Болсн йовдлин захинь әрә үзсн Сергей, деерк пиджак туфель хойран йовн йовҗ тәәләд шивчкәд, наадк хувцан тәәллго, уснд һәрәдәд орв.

Сергейиг усна захд орлһнла, одак хойр теврлдчксн дәкн нег агчмин зуур һарч ирчкәд, уга болҗ одв.

Хойр һаран алд-алдар дайлад усчҗ йовх Сергейиг көвәд бәәснь чигн, уснд өөмҗ йовснь чигн үзҗ байрлв. Нег һаран дайлад оркхла, нег алд һазр арднь үлднә.

— Нә, эн маһд уга, татҗ һарһх! Шулуһар күрхнь сән бәәҗ. Әвртә! йосн заһсн кевтә, шулуһар усчҗ йовна,— гилдәд әмтн бийсиннь әәсн зүрк аатрулхар, хәәкрлдәд бәәнә. Тер көвүн уснд булхснд бийсән бас гемтәд тоолҗана.

Сергей тер хойрин сүл һарч ирҗ үзгдсн ормин алднд булхад орв. Зөвәр бәәҗәһәд, хоосар һарч ирв. Көвүд цуһар баглрад көвәднь зогсҗана. Сергей дәкн булхад орв. Урдкасн удан бәәҗәһәд һарч ирв, бас хоосн.

Һурвдад булхад, зөвәр удан бәәҗәһәд, усн деер татад авад ирв. Нина көвүн хойр нег-негән теврлдчкҗ, хойраһинь усна көвәд һарһҗ авад салһад кевтүлв. Петр Петрович Сергей хойр зүркнднь чикән тәвәд чиңннә, һариннь судц бәрҗ үзнә — әмд бәәдл уга. Сергей шофер хойр усинь һарһхар тедниг кевтсн ормднь көлврүлв, һар көлинчнь көндәһәд, ки орулхар седв, болв ки уга цогц салдиһәд унад бәәнә.

— Ода яахув, яһна гидгм энв! Юңгад Һәрәлә бүкл часдан, аман цуцртл күүндәд зогсв гихв! Адгтан тавн минут эрт ирсн болхм яһна? Ях, ях!— гиһәд Сергей түншәд, дәкн Нинан толһаг өргәд, арһул өвдг деерән тәвб.

Цунцг халу өгәд, һазр өгрәҗәсн делкән герлтиг делтрин чигә хар үүлн халхлад, әрә үләсн, әм авргч салькнд туугдад ирсн баахн көк үүлд нег-негн деерән овалгдад, һал цәкләд, оһтрһун дун күңкнәд, хур, суулһар асхсн мет, орв. Терүг Сергей медҗәх бәәдл уга. деерәс орсн хур, ковшгар кесн усн мет, Сергейин толһа деерәс һооҗад, Нинан чирәг уһаһад, өвдгинь дахад һазрт дусад бәәнә. Нина урлнь хөмгдәд, хойр хар күмсгнь негдҗ оч.

«Намаг бичә энд үлдә, бийләрн дахул»,— гиҗ келсн болҗ Сергейд медгднә.

Хойр газик, улан кирстә машин, кесг таньдго улс хаҗуднь ирәд зогссн бийнь, Сергей медсн уга. «Нина минь, яһна гидгчн энв!»— гиһәд Дава Басанговичин һаньдглҗ түңшәд келсн дун энүнд сана орулв. Арһ уга, өвдг деерәсн Нинан әмн уга толһаг буулһад, эцк талнь һашутаһар хәләв.

Деер һал цәклв.

***

Селәнә әмтс эрт сернә. Болв Сергейиг босхд, негчн күн Соятд серәд уга билә. Гер болһна һаза хошад-һурвад малмуд, кевәсән кевәд, инцгләд кевтцхәнә. Тергн деерәс көвүн босад, деерән хучата бәәсн плащан сүүвдҗ авчкад, һарад йовв. Өмнәснь нарн һарч йовна. Эврән үзгдәд уга йовҗ, алтн толян өмнән цацад, терүнәннь герлд өвснә бүчрт унсн чиигиг гилвкүләд, сувсн мет, цегән өңг һарһна. Энд-тенд шовуд җирглдҗ серлдәд, серүн өргн теегиг цегән дууһар байрлулна. Һәрд ут җиврәрн сарҗңнулҗ деләд, өрүн хотан хәәхәр, би теегин эзньв гисн бәәдлтәһәр, адһм угаһар нисҗ йовна.

Сергей эн һурвдгч фермд хойр хонад, һурвдгч өдрнь эклснь эн. Тер шуугата хургин маңһдур өрүнднь нааран ирлә. Сергей совхозд ирәд, шин көдлмшләрн сән таньлдад уга бәәтлнь, Шорвин района селәнә эдл-ахун управлень дуудулад, һурвдгч фермин ах хөөч Цәвдрә Бортаг, бас оңдан улс дахулад, Сарпуль орулла.

Тенд хойр җил дараһар хө давхр хурһлулҗах хөөчин хошт тавн хонгт дамшлтинь дасцхав. Тер дамшлтиг әмтин түрүн болҗ Харһатин совхозин һурвдгч фермин Цәвдрә Борин хөөнд тәвҗ хәләхәр, района һардачнр шиидсмн. Болв һацан гемтә Мохлаев тер заавриг хәрү цокад, мана совхозд тиим дамшлт олзлхас эрт. Дәкәд Цәвдрә Борин хөд үвләс турңха, эццн һарла. Эццн хөөдт эрт көг тәвҗ болшго. Тиим учрар заавритн күцәҗ чадшгов,— гиһәд района ахлачнрт келсмн бәәҗ.

Урҗин цаад өдр болсн партийн хургт партин райкомин негдгч сегләтр Арвн Викторович бас орлцв. Тер хург деер шин бәрц хәрү цоксн директор Мохлаевд догшн шоодвр өгәд, хөөнд зунар көг тәвлһиг болн хойрдад хурһлулхд белдвр кех төриг ах зоотехникд даалһв. Тер төләд, Сергей энд ирәд, хойр хонснь эн. Өцкүлдүр фер­мин залачта хоюрн оңдан хошмудт одад, асхн ора ферм деер хонад, эндр эрт Цәвдрә Борин хөөнә хошт одхар адһҗ йовснь эн.

Давхрлулҗ хурһлуллһна йоста улнь — зуни көг тәвлһиг сәәнәр кех. Көг тәвх хөөдиг өдрин халунд һарһлго болн киитн һазрт бәрх кергтә. Тер төләд, Цәвдрә Борин кашарин өмн үзгин терзмүдиг хар цаасар наачкв. Дорд болн деед үзгин үүд, терзинь секчкәд, деернь сальк татдг һурвн трубас тәвгдв. дәкәд ар үзгтнь һурвн терз хаһлад һарһчкв. Тер кевтән Сергей һоодан кашарт орад хәләхләнь, серүн салькн хойр таласнь сүүгәд бәәнә. «Сән. Шүвтр үнрнь һарх!— гиһәд байрлв. Дигтә энүг кашарас һарч ирлһнлә, хойрдгч хөөч хөөдән тууһад авч аашна.

Нимгр, хөөдән өөрән бәрәд зогсҗатн. Оданас авн ямаран халун болҗахинь үзҗәнә эсийт? Эднитн уһахмн. Василий, усан нааран авч ир,— гихлә, шавр герин һаза зогсҗасн ус зөөдг машин, хөөдин өөр ирәд зогсв.

Шофер кесг резин, һолһа зүүһәд, түүмрин улан насосас һолһаг хөд тал хәләлһәд, хур орснла әдл, нигтәр цацв. Хөд, негл терүгинь күләҗәсн мет, толһаһан өкәлһәд зогсцхав. Тер уснь чилхлә, хойрдгч машинь ирәд зогсв. Хөд орулхас өмн нег машинь кашар дотр орад, ораднь киитн ус цацв. Хөөдиг дәкн нег уһаһад, нооснаснь усн һооҗсн бийнь, кашартнь ээрәд орулв.

— Делә, өцклдүр мини авч ирсн хойр термометриг авч ирәд, негинь кашарин һаза, негинь дотрнь тәвчк,— гиҗ Сергей закв.

— Хотан ирҗ уутн,— болҗ Бор Цәвдирович гертәс һарч ирв.

Нимгр, Сергей, дәкәд һурвдгч хөөч болҗ ирсн баахн көвүн эдн бочкин өөр ирв. Делә термометрән кашарт тәвчкәд, эднүр ирәд, бочкас ковшгар ус утхад, күн болһна һартнь кеҗ өгв. Тергнә төгә деер бәәсн кенчрәр һаран арчцхав.

— Нә, герт орцхатн. Зуг цә өндгн хойрас талдан юмн уга,— гиһәд Бор Цәвдирович, бийән гемшәсн бәәдлтәһәр, ик цаһан хала ааһар дүүрң болһчксн өндг стол эргәд суусн улсин өмн тәвҗ өгв.

О, гем уга. Өндгн, цә, өдмг һурвн бәәхлә, нань юн кергтәв?— гиҗ Сергей стол цокад нег өндг хамхлн бәәҗ келв.

— Мах кесгәс нааран үзәд угавдн. Зуг хөөнд көг тәвҗәх улст мах эндр өгүлнәв гиҗ залач келлә.

— Иим халунла мах идхлә, ундасҗ үкх. Өцклдүр церд давс хойр авч ирви?— гиҗ зоотехник сурв.

— Давс авч ирлә, цердинь эндр авч ирх болла. Һуйрин кевг арва хойр ода деерән керг уга. Ода бийнь невчкн үлдсн бәәнә,— гиҗ ах хөөч келв.

— Та маниг көг тәвәд чиләтл энд бәәхвт?— гиҗ цә кеҗ өгчәсн Делә сурв.

— Яһна? Аль би танд харшлҗану?— болад Сергей зөвәр соньмсҗ сурв.

— Уга. Дурнтн күрхлә, энд манла хамдан үвлзтн. Зуг мини ухаһар болхла, күн болһн эврәннь ормдан бәәҗ, даасн даалһвран күцәх зөвтә,— гиҗ Делә инәмсклҗ келв.

— Тегәд намаг эврәннь ормд бәәҗ чадҗахш гиҗ санҗант? — Сергей терүнүр хәләв.

— Та совхозин ах зоотехник болҗ көдлдгәр келләт. Мана хошт ирәд һурвдгч хонгнь, дәкәд бас бәәх бәәдлтәт. Хойр хонгчн болг. Тегәд негхн хошт тав хонхла, наадкснь яахмб? Мана совхозд хөөнә җирн хош бәәдг болх. Тииклә, җирдгч хоштнь җил болад күрх эс болҗант? дәкәд үкрин, такан, һахан фермс бәәнә. Тегәд кедү сар болад наадкстнь күрхмт?— гиҗәнә.

— Э, Делә, чи эндүрҗәнәч! Совхозин зоотехник, нам альк специалист болвчн гастролер кевтә, реактивн са­молет деерәс, эс гиҗ «Волга» машиһәр, нег өдр хөөдиг цуг эргәд һарч одсар олз уга. Мини ухаһар болхла, нег хошт ирәд, адһм угаһар, тогтунар эврән-хәләһәд, дуту-дундынь зааһад, хаҗһринь чиклчкәд йовхла, тегәд йосн тус болх. Чини селвгчн кергтә үг биш,— гиһәд көвүн инәв.

— Нә, сән. Би хаҗһр келснчн болсв. Та энд ирәд юн дала юм кечквт? Таниг эс ирхлә Бор Цәвдирович кашарин терз, үүдиг келгүлҗ чадшго бәәсмб? Таниг угаһар өцклдүр кечкв. Эндр өрүн ирәд ю кевт? Нимгр таниг угаһар хөөһән кашарт орулҗ чадх билә. Дәкәд эврәннь көдлҗәх улст эс иткснә уршг. Әмт иткх кергтә. Көдлҗәх улс эврән ю кехән, деерәс хурһар заалһн угаһар, медх зөвтә. Иигҗ келхлә, газетин шаңһа үг болҗ һарх, болв келлго бәәҗ болшго.

— Түрд ги, Делә! Намаг тадниг гетҗәнә болһнчи? Эн зунар көг тәвәд, нег җилд хойр дәкҗ хө хүрһлулх шин, төр эклҗәнә, тегәд би энд бәәҗәнәв. медгдви, күүкн? Дегәд икәр бийим бичә мааҗад бә. Нанд бас хумсн бәәнә,— гиһәд Сергей Делән һар деер, мааҗсн болад, эврәннь һаран тәвчкв.

— Хәрнь тер, мини келсәр бола бәәнәлм. Мана фер­мин залач, зоотехник, веттехник эднд эс иткснә йовдл. дәкәд Бор Цәвдирович ю кехән медхший?— гиһәд күүкн һаран татад авчкв.

— Нә, чиниһәрчн болг. Хурц хумста күүкн бәәҗч. Кен зааҗ өгсм энүнд?— болад Сергей эвцлдх бәәдлтәһәр келв.

— Кен болх билә, арвн җилд школд орлав. Һурвн җилд комсомолин зергләнд бәәләв. Хаҗһр юм үзхләрн, халун чикн деернь, нүүлтә нүдәрнь хатхад кел гиҗ намаг сурһла. Сурсн авъяс болшго,— Делә босв.

— Мә, чамд, Делә! Зоотехникиг бәрәд авчкв! Болв Делә ахлачнриг өңгәр гемшәхәр бәәнәч. Би бүкл җирһлиннь туршарт хө хәрүлҗ йовнав. Болв нег җилд хойр дәкҗ хө хурһлулсн юм соңсад угав. Энчн шин дамшлт болҗана. Энчнь хәәмнь, ик сурһульта порпеср гидг нертә ик улс келсн болҗана. Тииклә манд хәрүцдг арһ уга. Заасинь кеһәдл бәәх кергтә,— гиһәд Бор Цәвдирович эндәс орлцв.

— Порпеср биш болх, профессор гиҗ келхәр бәәхт,— гиһәд, Делә чиклв.

— Э-э, тиим, чини келснлә әдл, порпеср,— болад өвгиг келхләнь, цуһар инәлдв.

— Би газетмүд, җурналмуд бас умшнав. Болв негчн профессорин терүнә тускар бичсн үг умшсн угав. Кен медхв,— гиһәд Делә маһдлв.

— Өөрк радиоһарчн сарпулин хөөчин тускар Москван нег ик ахлач келсиг соңссн угавчи? нег җилд хойр дәкҗ хөөһән хурһлулад, зун хөн болһнас хойр зун һар хурһ авч гиҗ келвә,— гиҗ өвгн герин булңгд бәәсн радиоприемникүр заав.

— Үнәртнь келхд, гүн номта улс эн төрин тускар эврәннь үгән келәд уга. Болв ном альдас ирдв? Әмтнә дамшлтиг шинҗләд, бийснь үлгүр тәвәд кедг йоста. Ода болхла, гүн номтнрас урд, мана хөөчнр эврәннь үгән келчксн бәәнә. Тииклә бидн мел шин, һазр деер уга юм кеҗәхшвдн. Мана һарт әмтнә дамшлт бәәнә,— гиҗ Сергей келв.

Тер хоорнд һарч одсн Делә орҗ ирв.

— Кашарин һаза хөрн зурһан градус болҗ, дотрнь арвн дөрвн,— гиҗ күүкн келв.

— Нә, йир сән. Тер хөөдән асхндан зурһан часла һарһтн. Кемрҗән эн кевтән халун болад бәәхлә, дәкн норһад, искусственн хур орулад, һарһтн. Асхн арвн негн часла кеер амраһад, нег част кевтүлтн. Өрүндән һурвн часла идшлҗ йовсн һазраснь һучн хө йилһҗ авад, көг тәвхмн. дәкәд, өрүндән би Бор Цәвдировичлә хамдан ирҗ, көг тәвх хөд йилһҗ авхвдн. Зуг эндр асхн хәрүлсн улс, көг тәвҗ болх хөөдиг темдгләд йовтн,— гиһәд Сергей заавр өгв.

— Делә, соңслч, чи манд иткҗәхн уга гиһәд эдниг гемнхәр седнәч. Би, үнәртнь келхлә, альк часла босхх, кевтүлхинь медшгов. Келснь сән болв. Зааврин тускар би нег үг келсв. Терүг би үктлән мартшгов. Нег дәкҗ мана совхозд обкомин сегләтр ирв. «Не, нег сән хөөчүр нама авч од, хәләй» — гиҗ тер мана директорт келҗ. Тернь нааран, мини хошур авч ирв. Би гертән суулав. Орҗ ирәд, нанд һаран өгәд, инәдтә үг келәд, шоглҗ йовла, генткн тер үүдн хоорнд, һазр деер, тохминь дорагшан хәләлһәд хайчксн эмәл үзчкәд, чирәнь хүврәд одв.

— Үр директор, энчн сән хөөч эс гинчи?— Тер һоснаннь хоңшарар эмәл хатхҗана.

— Э, э. Әмтин сән гисн хөөч,— гиҗ директор адһв.

— Эмәлиг тохмарнь һазрт хайсн күн ямаран сән эзн болхви?— гиһәд келчкәд, эргәд һарч одв.

Мана директор арднь сүмсн уга дахҗ йовна. Тернь үг келлго, машин деерән сууһад, йовҗ одв. Тиигәд негчн үг эс келсн үктлм харал тәвснәс дор болв.

Тер эзән зальгсн эмәлиг өөрк Нимгрчн, хөөһән хашад орулхар адһхларн, авч ирәд хайчксн бәәҗ. Хальмг күүнә өөрхн иньгнь — мөрн. Кезәнә-кезәнәһәс нааран мөрнәс дота мал уга юмн. Тегәд мөрнә нурһн деер тәвдг тохмиг ил һазр деер шора тоормла негдүлҗ хайлго, эмәлин көвцг деернь гедргән хагсаһад тәвдг йоста юмн. Терүг үздго бәәдг, мини көгшн нүднд бәәнә. Санхд дәкн-дәкн әрвго. Мел терүгәр күүнә сән мууг медҗ болхмн. Көдлмштән күч-күрч чаддго, сасвг улс кезәнәчн бәәсмн. Минь тиигҗ сансн гиһәд ухалхинь эндр күртл чееҗәсм һархш.

Терүнә хөөн орҗ ирх болһндан эн зүн булңгур хәләчкдг болв. Тер ахлачас әәснә уршг биш, болв толһанчнь үсн тарг болад цәәсн бийнь, тиим әрвҗго юм эс меднә гисн ичкевттә йовдл. «Иим күүнд олна мал даалһҗ болхий аль угай?» — гиһәд ахлач толһадан санчксн болҗана. Нә, һарцхай, би тер хурһдт, хот бел кехв,— гиһәд өвгн ормасн босв, хаҗудкснь бас дерс гиһәд, дахлдад һарцхав.

***

— Сергей Анджаевич, түрд гилтн, би мөритн тәәлчксв. Цаатн тана эк нүүҗ ирсн бәәнә,— гиһәд, шиидм буурл сахлта, эццн хар өвгн мөрн тергән тәәлҗәсн зоотехникүр өөрдҗ ирн, келв.

Күцц мөрән тәәләд уга көвүн, эргәд өвгнүр хәләхләнь, галгр хойр нүднь һал өгсн мет герлтчкәд, агчмин зуур зальнь буурад, байрчн, бахмҗчн уга бәәдләр унтрҗ, әрә толһаһан гекҗ өвгнлә мендлчкәд, тер йовҗ одв.

— Җигтә юмби? мел оньдинд манна тиньгр, байрта, шогч, шулун-шудрмг көвүн билә. Гемтсн күүнлә эдл, чирәнь хүврәд, герлтә хойр нүднь гейүрсн өңг һарч. Эн көвүн юунла харһсн болхви?— гиҗ мөрч өвгн, көвүнә ар­дас соньмсҗ келв.

Өвгнә авч ирсн зәңг Сергейиг невчк соньмсулсн бол­ла, зуг Нинан көшҗ одсн дүрсн энүнә уханднь орад, чееҗинь чаңһар хавчад орксн болҗ медгдв. Нәәмн хонг... Нәәмн хонгин туршарт Сергей эрүл бийнь, согту күүнә бәәдлтәһәр, ю кеҗәх, ю келҗәхән медҗ чадлго бәәһәнь эн. Кесн көдлмшән, күцәсн төрән яһҗ кегдҗәхинь чигн меддг арһ уга. Саак тоолврнь толһаһинь эргүләд, эн түрүн авгтан альдаран одхан мартчкад, патьрт бәәсн гер талан темцәд йовҗ йовад, школас хол биш, онц зогсҗасн герин һазак әмтс үзҗ. «Эн мана орхар бәәх гер. Юн әмтс болхви? А, мама ирлә гиҗәлә...— гиһәд энүнә сананд генткн өвгнә келсн үг орв.

Сергей үүд секәд герт орҗ ирхлә, цааран хәләһәд, диван бүрксн кевс тинилһҗ йовсн Өлзәт көвүһән үзсн уга.

— Мама, кезә нүүҗ ирхән яһад нанд эс зәңглвчи? Би эврән маши олҗ авад ирх биләв,— гиһәд көвүн келлһнлә, экнь хәрү эргәд, көвүнәннь семәҗ одсн чирәһинь үзв.

— Сережа, яһвчи?— гиһәд, экнь өөрдҗ ирсн көвүнәннь толһа теврәд, өрчдән шахв.

— Мама, соңслчи? Нина...— гиһәд Сергей үгән күцц келҗ чадлго түңшәд, бичкн цагларн әдл, чирәһән экиннь чееҗд дерлхлә, көвүнә хойр ээмнь чичрв.

Экиннь нүцкн өрчәр бүлән чиг дусал дорагшан, бүшмүдинь норһҗ, һооҗв.

— О, сәәхн иньг минь!— гиһәд Өлзәт келхәс биш, цааранднь негчн үг келҗ чадсн уга.

Харһатин совхозд ирснәс авн Сергей экән нүүлһҗ авхар шиидлә. Зуг сул гер уга болад, невчк торвр болҗала.

Институт чиләсн көвүн селәнүр көдлмшт һарһхинь Өлзәт лавта медлә. Тегәд эн хойр төр таслх зөвтә бәәсмн: арһинь хәәһәд, көвүһән. Элст деер көдлмшт үлдәҗ үзх, эс гиҗ көвүһән дахад, селәнүр нүүх.

Хойрдгч зөвнь Өлзәтд таасгдсн уга. Юңгад гихлә, Элст хотл балһсн. Эн Республикин альк нег культурн төвнь бәәх һазр. Бәәх патьр йир сән. Насн ирҗ йовх күүнд бәәршәд бәәхд сән. Дәкәд хамдан көдлҗәх улснь Өлзәтиг йир таасна, күндлнә. Селән һазрт нүүҗ одхла, эмчнр ховр, эврән хирург деерән дотр гемин эмч, нүднә, чикн хол болн хамр, нам садв өвчн күртл негхн эмч хәләх кергтә. Насн баһ цагт алькинь болвчн дааһад оркҗ болдг билә, зуг ода дөч һарчксн наста күүнд тиим күнд даалһвр ээм деерән ачхд дегәд хату. Тииклә яһад болвчн көвүг үгдән орулад, балһсн деер үлдәдгин арһ хәәх кергтә,— гисн седкл экин чееҗиг дүүргдг билә. Болв Өлзәт бүкл наснаннь туршарт гиигн көдлмш, гөңгн җирһл, амр-тавар бәәдл хәәҗ йовсмн биш. Адг ядхдан, дөчн негдгч җилд Өлзәтиг дәәнд одтха гиҗ кенчн келҗ чадшго билә. Дөрвн нас күрәд уга көвүтә Өлзәтиг кен дәәнд йовулҗ чадх бәәсмб? Зуг Өлзәт өдр болһн гишң эрлһ өгәд, гүүһә бәәҗ, сән дурар дәәнд мордла. Ах эмч асхн көдлмшәс сулдх зөвтә. Болв Өлзәт ардан бичкн күүкдтә эмчнрин ормд эврән үлддмн. Эн хамгинь тоолхла, нам чилш уга олн.

Ор һанцхн көвүһән Өлзәт бас тиигҗ сурһхар седдг билә. Тегәд Сергей сурһулясн ирәд, совхозур һарх болхлань, түрүн шиидсн шиидврән экнь соляд, көвүнәннь үлмәд орад, зөрсн омгинь хәрү цоксн уга. Зуг көвүһән дахҗ нүүхәсн невчк арнҗлад, хооран саахар седлә. Болв Нинан һашута үкл соңсчкад, көвүнәннь седкл меддг Өлзәт цааранднь хооран сааҗ чадшго болв. Тегәд больницин машинд өлг-эдән ачад, көвүндән зәңг өглго, нүүһәд күрч ирснь эн.

Нинаг нүдәрн үзәд, нег цөөкн хонгт болвчн хамдан бәәсн Өлзәтд, эврәннь көвүнә элдү сәәхн седкл, кир уга цевр килмҗ дегд сән медгдҗәнә.

Кемрҗән Нина Даван күүкн эс болсн болхла, терүнәс талдан кениг Өлзәт көвүндән буулһх бәәсмб? Тиим күн уга. Нинан нәрн ухан, тевчңһү седкл, күнд толһа, цегән хар нүднләрнь әдл цевр зүркнь Өлзәтиг авлсмн. Тиим күүкнд дурлсн көвүн хөвтә! Тиим дурта бәәсинь медәд, көвүһән зовлң эдлҗәхинь санад, терүгинь хувалцхар Өлзәт адһмтаһар нүүҗ ирсмн. Болв көвүһән кедү зовлңшвчн, иим икәр санархх гиҗ Өлзәт ухалсн уга. Көвүнәннь орҗ ирсн өңг-зүсинь, ода эгзңнҗ уульҗах бәәдлнь экин седклиг сүрдәв.

Сергей ик бичкнәсн авн зөргтә, эврәннь туск төрән хаҗуһас кү орлцуллго, бийнь таслдг болҗ өслә. Үүрмүдләрн гүвдлдәд, нүдән көкрүләд, энд-тендән монцхр авад хамрасн цус шольгулад ирсн бийнь, экдән зарһ бәрҗ, нүдндән нульмс һарһсан медүлдмн биш. Ода хөр зөвәр һарчксн насндан бийән бәрҗ чадлго, иигҗ гейүрҗ зовдг учрнь — экин седклд ил. «Тегәд ямаран үг келҗ энүг хөрхвч? Тиим цагт оңдан үг келсн тус болхий? Уга. Үг келәд тус уга! Цагнь ирхлә, баһ наснь дииләд, мартх»,— гиҗ Өлзәт шиидәд, көвүһән улм чаңһур бийдән шахҗ, маңнаһаснь үмсв.

***

Деләг конторт орҗ ирхлә, комсомольцнр цуглрчксн бәәҗ. Фермин залачин стол һатц Босха Сергей хойр сууна, герин эрс дахулад тәвчксн стулмудт наадкснь сууна. Комсомольцнрас онц, Лавгин ах-дү дөрвнә әмтин бичкнь — Кортк сууна. Кортк — өндр нурһта, нәрхн, хо-цаһан чирәтә, кевлг хамрта, нам сәәхндчнь орад бәәх, хөр һарсн наста көвүн. Һурвн ахнрнь гертә, малта салу бәәцхәнә. Эн бичкн дүнь, баһ ахиндән — Монтанд бәәнә.

Бийәсн дор чидл угаһан даҗрад, дәәлдг цаг кезәнә өңгрлә. Терүнәс нааран удлго тәвн җил болн гиҗ йовна. Хальмг тег бамб цецгәһәр кеерҗ, үнн седклтә, чик ухата, күч-көлсәрн бәәдг улсин зөвнь Делгрҗ, тедниг йосн би­шәр һундадг улсиг буурулҗ, көдлмшч күүнә хаацнь — советин йосн болла. Болв советин йосна нилчәр көл ишкәд күн болчкад, хуучн авц бәрхәр седдг улс бас бәәнә.

— Нә, цуһар ирчкв. Аав, энд ирәд суутн,— гиһәд Босха, һазаһас орҗ ирәд, үүднә өөрк стул деер суусн өвгиг үзәд, бийиннь өөр бәәсн стулур заав.— Таниг нааран эс һархла, бидн өөртн столан тәвҗ суунавдн.

— Арһ уга, тадниг көндәҗәхәр, эврән босхм кевтә. Зуг би деед бийд суухдан дурта бишв,— гиһәд өвгн, зөвүртәһәр нурһан тинилһәд, улан тәвлх бураһар түшг авад босв. «Аав көгшрәд бәәҗ. Күүнә насн иигәд дииләд авхмн болҗана. Энүнә келсн негхн селвг ямаран чинртә? Энүг угаһар яһҗ бәәхмб?— гисн тоолвр Делән седклд орв.— Ода яахв? Җирлин зокал тиим. Хуучнь өгрәд, дорас шин өвсн һарх. Босха дорас өсҗ йовна. Хәләһич, энүг түрүн комсоргин сегләтр суңһхд, дегәд номһн, мана баһчудыг һартан авч чадну, угай,— гиҗ тоолҗалав. Хаврин эклцәр зөвәртән хур орлго бәәҗәһәд, генткн өдрин дуусн хур орад, маңһдур өрүнднь, эрт босад хәләхлә, урднь шарлад нуһрҗ одсн ноһан, туулан чикн мет, деегшән шовалдад, һарчах нарна герлд гилвкәд, байрлад одцхана. Тер мет, Босхаг көдлхин өмн мел кегдлго, өгрҗәсн өвсн мет чидлән геечксн, көдлмш шинәс эрвәһәд күч авад ирв. Босха урднь номһн бәәсн болхла, ода йоста баһчудын көтлврч, һардач болв.

Одахн Харһатд совхозин сунһврин комсомольск хург болв. Тер хургт баахн наста коммунист Муутла Сергей, парткомин сегләтр Уташ Гахаевичин өгсн селвгәр, нег дууһар, совхозин комсомольск комитетин сегләтрт шиидгдлә. Мана совхозин комсомолин комитетин сегләтр шишлң, оңдан көдлмшәс сулдхгдсн күн бәәхш. Тиим штатн, җалв авдг күн уга. Эн көдлмшиг багшнрчн, агрономчн, экономистнрчн дааҗ көдлҗәлә, Делә сана бәәтлнь, Босха хурган секв.

— Мана эндрк хургт Лавгин Корткин аля-азд йовдлин туск төр тәвгдҗәнә,— гиһәд Босха эклхлә, Делә алң болв.

— Түрд гилч, Босха! Комсомолин зергләнд уга күүнә туск төр бас мана хургт тәвгддви?— гиһәд эндәс Делә сурҗана.

— Хәрнь гиһич! Намаг член бәәсн болхла, иләрнь тәвхлә, комсомолас көөһәд һарһчкх билә. Ода тадн комсомолд орулҗ авхмн биш гиҗ шиидвр һарһхт. Би тана комсомолд орхар чигн бәәхшв,— гиһәд Кортк шүдән ирзәлһәд инәв.

— Босха, нанд үг өглч? Я, ях, ях!— гиһәд аав зүн сүвәһән бәрәд, ормасн босхар седв.

— Гем уга, сууҗаһад келтн.— гиҗ Сергей зөв өгв.

— Сууһад ормасн келтн,— гиһәд эндәснь баһчуд дөңнв.

Цевр цаһан цаасн мет, цәәсн үстә, һолын ацл салас кевтә, гүн хурняста чирәтә, һариннь хурнясд көкрҗ һолиһәд, цегән хойр хар нүднь цевр үннәр герлтҗ, аав эклв:

— Күүкд минь, членд эс бәәх күүнә тускар комсомолин хургт тәвҗ болхмб, угав гиҗ Делә маһдлв. Мини санаһар — болхмн. Дөч һар җил хооран партин членд кү орулҗ авчахла, хотна улс, партьд бәәснчнь, эс бәәснчнь — цуг ирәд, одак партьд авчах күүг орулҗ авч болх, угаһинь, хаҗһр күн, чик күүһинь босад келдг билә. Юңгад тиигдг бәәсмб гиҗ сурхт? Юңгад гихлә, олн-әмтн тер цагин бийднь, партьдан иткдг ицдг билә. Тегәд партин зергләнд бузр, киртә, му ухата кү орулшгоһар седдг бәәсмн. Тиигхлә тадн, комсомольцнр, партин ицг, селгән, аля-азд йовдл һарһад бәәдг баһчудын тускар эс күүндхлә, кен күүндхмб? Чи, чигчән дүңгә, баһ болн то­ман бичкн көвүн комсомолин тускар ю меддвчи?!. «Та­на комсомол» гиһәд наад бәрх бәәдлтәһәр үг келәд бәәнәч, чи бийчн кембч? Парть, советин йосн уга бәәсн болхла, альд бәәх бәәсмбч? деерк өмсҗ йовсн костюмчн кедү мөңгнәв? Тадн ах-дү дөрвн кедү малтавт? Кезәнә дунд хурла ах байн тиим мал уга билә. Аль мис кевтә, кен хот өгсинь меддго улсвт?— гиһәд аав келәд ирв.

— Та, кү бичә андрулад бәәтн. Эн келсн үгитн мартхн угав. Көгшн гиҗ хәләхн угав! Тана сурһмҗ соңссм болх, хәрнәв,— болад Кортк босад һархар седв.

— Чи, Кортк, намаг әәлһхәр бичә сед. Нааран сууһад соңс, чамд олз болх,— гиҗ өвгн келхлә, Корткин хаҗуд суусн Арлтан түүнә уутьхн ээмәснь дарад суулһв.

— Чини эцк Лавг, сәәнь орнд төрг, өнчн көвүн, революцин өмн Яңхл балһсна, мини заргдҗасн байнд һурвн җил көдләд, невчк мөңг цуглулад, эврәннь һазртан ирәд, нег му һунҗ хулдҗ авад, түүгәрн аадмг-боз кеһәд, әрә һолдан торад, таниг асрдг билә. Колхоз бүрдсн хөөн невчк көлд орҗахлань — дән эклв. Эцктн негчн герлтә өдр үзсн уга билә. Ода тадн, ах-дү дөрвн, өөкндән бүтәд, әрк ууһад, аля-азд йовдл һарһад, тошурхҗанат! Тер бичкн күүк яһад гүвдвчи? Тана һарһад бәәсн тоотиг дарад бәәһәд бәәдг цаг уурла, яһад цоквчи?— гиҗ өвгн көвүг шахв.

— Эврән күүнүр бичә хальдтха!—гиҗ Кортк бийән харсв.

Өвгиг үгән чиләһәд, ормдан суухинь күләҗәһәд, Бо­сха сурв:

— Хаалһ, босад кел, кен түрүн экллә?

Хаалһ босад, хойр халхнь, түүмр өгчксн мет, улаһад, келәрн деерк урлан долаһад, эклв:

— Би тер асхн өвс хураҗ-шахдг машинә кесн көдлмш кемҗәләд, кеер йовлав. (Хаалһ тракторн бригадын учетчик көдлнә). Кортк хойр мөр татсн тергәр ирәд, тер шахчксн өвснәс ачад авчана. Намаг одад «бичә ачтн» гихлә, эс соңссн бәәдлтәһәр ачад бәәнә. Тегәд хойр, һурв давтад келхләм, гүүҗ ирәд цокхар седв. «Ду һарлго, әрл!»— гиһәд эн хәәкрв. Намаг йовдг бәәдл эс һархла, дәкн өөрдҗ ирәд, цокад уңһачкад, бийим кесг дәкҗ девсв. Тер ормнь ода бийнь көк,— гиһәд күүкн шугшх бәәдл һарһад, бүшмүдиннь ханц шамлад үзүлхәр седв.

— Худл! Би өвс авсн угав. Эс иткхлә, хәәһәд, олҗ автн!— гиһәд Кортк ормасн босхар седв.

— Хаалһ чик келҗәнә. Авч ирсн хойр багла өвснчн, чини ик ах Баргин хаша дотр бәәнә,— гиҗ Сергей келхлә, тер өсрҗ босв.

— А, тадн йовад әмтнә гер негҗдг улсвт! Бидн бас йос меднәвдн. Кү негҗх зөв кен өгв? — гиһәд Кортк һаньдглад одв.

— Чамд хулха кедг зөв кен өглә? Көндрлго дор ормдан су! Нам, йос меддг!—Аав эндәс шоодв.— Комсомолин зергләнд эс бәәх баһчудыг баһчудын хургт тәвәд соңсвчн гем уга,— гиҗ аав келв.— Болв мини санаһар болхла, Лавгин Корткин сүл һарһсн үүл, урднь һарһад бәәсн энүнә, теңгс мет, аля-азд йовдлмудт немүр, нег дусал болҗана. Эн үүл йилһхәр седхлә, хойр хәләц тәвгдх зөв уга. Энүнә урднь һарһад йовсн тоот нег савд кегдҗ, үнн чик засгллһна чиңнүр деер хайгдх йоста. Һанцхн Корткин биш, цуг Лавгин ах-дү дөрвнә хаңһу йовдлмуд Анҗга Балтгин һашута йовдлас авн мана чик советин йосн йилһх зөвтә! Эднә дурндан өлкәдснь болх!— гиҗ Делә халурхҗ келв.

Кесг җил хооран Барг Монта хойр Анҗга Балтгиг демнҗ гүвдәд, хойр хавсинь хуһлсмн. Хөөннь Балтг зарһд өгәд, Монтаг һурвн җиләр суулһсмн. Тиикд ах-дүүнр Балтгас өшәһән авх болҗ аралдсмн. Хөөннь нег өрәл җил болад, әмтн терүгинь мартад ирхин алднд, кеер бәәсн хошасн хәрҗ одсн Балтгиг, мөрнәннь дөрәд чиргдәд үксиг әмтн олҗ авла. Негнь согту бәәҗ гинә, хойрдгчнь Лавгин көвүдин үүл гинә. Яһҗ медхв? Герч уга. Милиц, сурлһа авсн бийнь, олҗ чадсн уга. Тернь мартгдад йрхин алднд, һурвдгч ах Манҗлань керлдсн нег белвсн күүкд күүнә һанцхн үкрнь кеер көлән хуһлчкад ирнә. Эн хамгиг әмтн олн зүсәр тәәлҗ, теднә ик зунь эднлә хальдшго шиидвр авч. Тер зәңгс, әмтнә өгҗәләд келсн үгмүд, цуг Деләд соңсгдла. Болв эн цааранднь келв:

— Кортк, чи советин йосна цагт һарсн, ода бийнь баһ наста көвүн, юңгад тер ахнриннь үг дахнач? Теднә үгәр болсн деерән, нам авъясинь бәрҗч! Эн өвгнә цәәсн толһа хәләһич! Энүнә толһад бәәсн ор һанцхн килһснә бийнь, чи ма хойрин бүкл җирһлиннь туршарт үзснәс даву юм үзсн. Дал һарсн көгшн өвгн әрә көндрҗ йовсн бийнь, ю хәәҗ эн хургт ирв болһнач? Мана хург энүнд бийднь туста юм үзүлхий? Уга! Толһадчн экн бәәхлә ухал, мед, маниг сән бәәтхә, ни-негн бәәтхә, әмтнәс бичә ард үлдтхә гиһәд, эн өвгн эврәннь цаһан санаһарн ирҗ йовна! Эндрк сәәхн җирһл, эн бәәх бәәдлмдн эднә нилч угаһар альдас ирх бәәсмб? Келнчн яһҗ көндрҗ, тиим үг келнәч? «Усна экн — булг» гидг үлгүр кесг дәкҗ соңслав. мана баһчудын экн, эндрк мана җирһлин көрң юмб? Эн өөрчн суусн өвгн, коммунистнр! Юунтн дуту болад, тадн ах-дүүһәрн, әмтнәс оңданар бәәхәр седәд бәәнәт? Юунтн үлү болад әмтнд деерлкхәр седәд бәәнәт? Эн хургт, маниг үүрмүд гиҗ санҗахла, хәрүһинь нуулго келҗ өг. Ах-дү олн болхла, урдкла әдл, өгтмндг цагиг кезәнә оршачклавдн. Кемрҗән тадн терүг мартсн болхла, олна күчн дала, медүләд оркҗ болхмн! Мини келх үгм тер.— Делә ормдан суув.

— Делән келсн чик. Һанцхн өвс хулхалсн, Хаалһиг цоксн үүлиг негдүлхлә, Корткиг зарһд өгч болхмн. Кемрҗән энүг зарһин тулгчд күргәд, цааҗла харһулхла, манд юн олз ирх? Совхоз нег көдлмшчән геех, комсомольцнр нег баһ наста көвүнә иткл геех. Тер уршгар, кемрҗән хөөннь тиим юм һарһшго үгән өгәд, Хаалһас гемән сурад, өвсән хәрү авч ирхләнь, бидн, комсомольцнр, эврәннь даалһврт Корткиг авх шиидвр хургтан һарһсн болхла, сән болхмн. Тер учрар хургт эн төр тәвхәр шиидләвдн. Ямаран шиидвр авх болнат, тана дурн,— гиһәд Сергейиг үгән чиләм цацу, энд-тендәс эк-зах угаһар шуугад, баһчуд эврәннь ухаһан келцхәв.

Делә, Эрднь, Арлтан эдн «геминь тәвхмн биш, зарһч эврән медтхә» —гиҗ келцхәв. Наадкснь, нам гүвдүлсн Хаалһин бийнь «тәвҗ өгхмн, зуг гемән суртха» гиҗ цуһар келцхәв.

Түрүн авгтан әмтнә келсн үгәр невчк наад бәрх бәәдлтәһәр хая-хаяднь теднә келсн үгиг сөрәд, хаҗһр үг келәд суусн Кортк, Делә Сергей хойр келснә хөөн дор ормдан нүүхлзәд, кеһәд бәәсн йовдлмудынь утхнь толһаннь экнднь хадгдв: «Кемрҗән йосар зарһд өгхлә, намаг суулһчкхмн». Кортк иигҗ санад, ормасн босад келв:

— Хаалһ, гемим тәвҗ ас? Таднд болхла, хөөннь тиим йовдл һарһш угав, намаг итктн гиҗ әрҗәнәв.— Кортк һартан бәәсн картузан үмгәд зогсв.

— Кортк гемән медүв гиҗәнә. Урднь эн йос меддго бәәсмб? Дегәд сәәхн медх, болв, урдкла әдл, гемим эс тәвхм биш гиһәд амшдад бәәсмн. Тииклә, хөөннь эн бәәдлән давтхлань улм икәр цааҗлхмн гиҗ санҗанав. Терүг эн эврән сәәнәр медҗ автха,— болҗ Босха келәд, әмтнә келсн үгмүдәс алькинь шиидврт авхан йилһхәр, һаринь өргүлв.

***

Асхн йисн час эклчксн цагт, Сергей көлән әрә чирсн гостиницд ирв. «Эврәннь хорадан күрч кевтхнь болх»,— гиҗ санад, үүдән тәәләд орв. Деерк пиджакан тәәләд, шифоньерт өлгәд, галстукан тәәлҗ йовхлань, генткн күн арһул үүд цокв. Сергей адһҗ галстукан хәрү зүүчкәд, энд көдлдг улс ирҗ йовна гиҗ медн, орсар келв:—Ортн, ортн!

— Орҗ болхий?— гиһәд Кермн, ормасн бәәдлтәһәр цемшәд орҗ ирн, нүднәннь булңгар хора дотркиг эргүләд шинҗлв.— мендвт!

— Менде, Кермн! Иим ора болсн цагла альдас һарч ирвчи? Һанцхарн йовнчи?— гиҗ Сергей алң болв.

— Һурвн часас нааран таниг күләһәв,— гиҗ күүкн хәрү өгв.

— Кермн, нааран су! Үүмхләрн нам чамаг, су гихән мартчкҗв,— болад Сергей улан килңгәр бүрсн хар модн кресдог нурһнаснь авад, күүкнүр өөрдхв.

— Эн хоратн хаана өргән дотркла әдл бәәҗ. Би иим сән хорад эгл күн бәәдг гиҗ меддго биләв. Яһсн сәәнәр яссмб?— гиһәд күүкн босад, нег булңгд бәәсн маштг модн орн, нег эрстнь бәәсн диван, тал дундк төгрг стол, эрс дахсн дөрвлҗн стол деерк телефон, булңгднь бәәх һурвн ик тольта чирә үздг гер, пол деернь делгсн үрглҗ ик үстә кевс болн нань чигн мебельмүд, телевизор нәрхн хурһнаннь үзүрәр илҗ, бәрҗ хәләв. Кермн эн хора дотрк өлг-эдәр соньмсв. Юңгад гихлә, урднь эврәннь селәнәс оңдан һазрт одад уга. Хая балһснд ирхләрн, гостиницд зогслго, күүнә герт бәәдг билә.

— Ха, ха, ю келҗәхмчи, Кермн? Эн дала кимд мебель тәвсн хораг хаана өргәлә дүңцүлҗ болдви? Хаана өргә дотрчнь алтн сувсн хойр шавшлдад, гилвкәд бәәдмн,— гиһәд Сергей күүкиг дамбрлв.

Сергей эн балһснд ирснәс нааран эндр тавдгч хонгнь. Зу һар бод мал, хойр миңһн хө эн балһсна махна комбинатд өгхәр ирцхәлә. Комбинат дүүрң малмуд, эврәннь областяс ирсн малмуд түрүн авхас биш, оңдан һазрин малыг селгән ирхлә авх болцхала. Болв селгәнь өдр ирвәс улм холдад йовна. Тегәд Сергей өцклдүр эн областин селәнә эдл-ахун управленьд зарһ бәрҗ одла. Ик ахлачнрнь уга болв. Баахн ахлачнрнь тер кергиг бийсәсн таслҗ чадшго болв. Тегәд нег ахлачас дарукднь ора йовтлнь, тавн-зурһан күн суудг нег кабинетд, суудг столарнь хәләхнь, дала ик ям уга, эвтәкн стол һатц, Москвад хамдан селәнә эдл-ахун академд сурчасн Петр Трошин сууна. Хойр үр байртаһар харһҗ, әмт соньмсулв. Петя Сергейәс хойр курс өмн йовла, тер бийнь эн хойриг өөрдхснь — боксин секц. Хоюрн эврәннь академин нерн деерәс балһсна болн республиканск чемпионадт орлцдг билә.

Сергейиг кеер малын улсла бәәхинь медчкәд, үүрнь герүрн авхар седв. Болв Петрин эк-эцк хоюрн урднь ик үүлд йовсн, ода пенсьт һарсн улсин Сергей меддг билә. Тегәд көгшн улст үлү ацан болшгон кергт, үүриннь үгд орсн уга.

«Нә, тииклә, гостиницд юңгад эс бәәнәч?» — гиҗ Петр сурв. «Балһсна гостиницс цуг эргсн бийнь, күн бәәдг зә уга», —— гиҗ Сергей цәәлһв.

— «О, о тиим болхла, чамд дөң болҗ чадхв»,— гиһәд, кергтә кү телефоһар дуудад күүндв.

Нег күүкд күүнлә зөвәр серглңгәр наадн-шог күүндә бәәҗ, Сергейиг багтах зөв авб. Бийнь дахҗ эн номер авч өгснь тер. Сергей бийнь кесг җилд ик балһснд бәәһәд, сурһуль сурдг болвчн, эврән иим сән хорад бәәҗ үзәд уга билә. Әмтн ямаран бәәхинь хәләнә гисн, нег төр, эврән эзн болад бәәнә гисн — оңгдан йовдл. Ода деерән эн хораһас һартлан Сергей эзн. Яһҗ бәәх болна — энүнә дурн. Ода ирҗ Сергей «сурһулян чиләһәд, йосн залу болад, аль сансарн кезә бәәхмб» гиҗ кезәнә бичкн цагтан күсл кесн тоолврнь сананднь орв.

Терүнлә әдл, Кермнд, бас, эн герин дотрк бәәдл ик өврмҗ үзүлв.

— Нә, Кермн, яахмб? Иигәд стол, шкаф иләд, хәләһәд бәәһәд бәәхмб? Үдин хот уулчи?— гиҗ Сергей сурв.

— Уга,— гичкәд Кермн, хәрү татҗ келв:— Хот уух дурм күрчәхш.

— Бичә һольшгл. Нууҗ чадшго күн — келәд керг уга. Нүднәнчнь хәләцәр медвв. Би болхла өлн чон мет бәәнәв. Тер кранас одад һаран уһачк. Дорагшан бууһад, хот уухмн, гиҗ Сергей келв.

— Ха, ха, та чонвт? Та өлн чонин нүд үзлт?—гиһәд Кермн, хоңх җиңнүлсн мет, сарул ке сәәхн дууһарн инәв.

— Әмд чон зоопаркд үзләв. Нүднь йир әәмшгтә. Кемрҗән өлн болхларн, улм әәмшгтә болх гиҗ меднәв. Болв әмтн тиигҗ келнә.— гиһәд Сергей үн келв.

Тер хоорнд Кермн һар-нүүрән уһаһад, чирә үздг ге­рин өмн үсән самлв.

— Би ирхдән көлм цуцрсн, махмудм зовсн, орндан күрхнь болх гиҗ санҗ йовлав. Зуг чамаг үзчкәд, сергәд, хот эдлх дурм күрәд одв. Цуцрсн зовлңгим чи ирн, авад хайчксн әдл кевч,— гиһәд Сергей седклдән орсн ухаһан келв.

Йириндән эн күүкн орҗ ирәд, нег цөөкн үг күүндснәс авн, бийднь чидл орсн болад, залхурсн нөөрнь сергәд одв.

— Сергей Анджаевич, үнәртнь келхд, тана зүркнд тиим җөөлн, шоглсн үг орх гиҗ медцхәнә. Болв наадлад келсн үгтнчн нанд таасгдҗана. Күүнә җирһлд һанцхн өдмг биш... нань чигн юмн кергтә гиҗ меднәв... Тииклә та өдмг көдлмш хойрас оңдан юм ухалҗ чадхмн бәәҗт,— гиһәд Кермн инәв.

— Нә, Кермн, болҗ, бийән шалһсн күүнд би дурта болдн угав,— болад Сергей терүг дахҗ инәв.

Сергей Кермн хойр гостиницин дөрвдгч давхрас бууһад, ресторанд ирхлә, әмтн дүүрң. Эстрад деер көгҗм татҗана, дорань нег бичкн дөрвлҗн орм деер әмтн биилҗәнә.

— Күн дегәд олн, бәг!— гиҗ Кермн үүдн хоорнд ирчкәд, үргсн бәәдлтәһәр келв.

— Иим олн улс багтсн залд хойрхн күүнә бәәрн олдх, гиһәд Сергей күүкиг көтләд деегшән һарв.

Хойр терзин хоорнд бәәсн столд ирҗ сууцхав. Сергейиг официантд эдлх хотан келҗ бичүлтл, Кермн энд-тендән ормлзҗ хәләһәд, йир икәр өврҗәнә. Кермн күн болснас нааран ресторанд орҗ үзҗәснь тер.

— Сергей Анджаевич, залу улс, дәкәд иим баахн наста көвүд, күүкд күүнә кедг, хот зөөдг көдлмшг бәәдви?— гиһәд күүкн алң болҗана.

— Кермн, йосар болхла, залу күүнә, күүкд күүнә көдлмш гиҗ йилһдмн биш. Дәкәд ик балһсдар нурһлҗ залу улс көдлнә. Энчн һазадын орна туристнр бәәдг гос­тиниц. Теднә йосар болхла, иим көдлмшт нурһлҗ залу улс көдлнә.— гиһәд Сергей күүкн тал хәләв.

— Әрлһтн цааран! Минь иим баахн наста көвүдт ааһта хот әмтнд зөөҗәхәр, һаха хәрүлснь ке болх, минь ода манас заказ авсн көвүн хөр әрә күрсн, гер авад уга көвүн болх бәәдлтә. Кемрҗән тер көвүн маңһдур күүкнлә таньлдад, юунд көдлдвч гиһәд сурхла, әмтнд хот зөөдг официант көдлдв гиҗ хәрү өгхмб? Би тиим күүнд одшго биләв. Дәкәд һазадын йос бидн яһад дураҗахмб? Тедниг толһаһарн көл кехлә, бидн бас дурахмб? Техникәр, наукар, сурһуль эрдмәр тедниг дахий. Наадкинь юңгад бидн авх зөвтәв, медгдхш!— гиҗ Кермн өврҗ келв.

— «Күн һазрин сәәнинь, заһсн усна гүүнинь хәәдг» гидг үлгүр соңслчи?— гиҗ Сергей сурв.

— Хаҗһр, гөңгн тәәлвр! Таниг тиигҗ санна гихлә, иткшгов.— гиҗ күүкн халурхв.

Тер хойриг тиигәд күүндәд бәәтлнь хот авч ирв. Сер­гей хот деер нег шил шампанск авхулв. «Кемрҗән Кермн эс уухла, эврән уухд гөңгн болх» гисн санаһан авхулла. Күүкн түрүн авгтан уулго бәәҗәһәд, Сергейин сурлһн дегд шамдлһта болхлань, уучкв.

— Түрд гилчн, Кермн, чи эврән тер, Деләлә, әдл, хөөнд көдллго, дулан конторт тооч көдлдгчнь ямаран аальв?— гиһәд Сергей наадн үнн хойрин хоорндаһар келчкв.

— Та бас хатханчгта күн бәәҗ кевтәмт. Үнәртнь келхлә, би нәәмхн клас чиләчкәд, тоочин курст одлав. Дәкәд хөөннь энд көдлә бәәҗ, эн көдлмшт йосндан дурлчквв. «Чи йосн тооч болхар һарсн күн бәәҗч, намаг пенст һархла, мини орм эзлхмч» гиҗ мана ах тооч Николай Давыдович келнә. Намаг бийән буульҗана гиҗ бичә сантн, болв тоочин көдлмшиг би сәәнәр дасчквв. Дәкәд энҗл финансово-экономическ техникумд заочн орчкув. Эн көдлмш эс таасгдсн болхла, би, танла әдл, зоотехникчн, эс гиҗ агрономчн болҗ чадхв. Тииклә күн болһн эврәннь седкл дахсн, зүркндән ирлцсн һазран хәәх зөвтә гиҗ санҗанав. Зуг залу күн әмтнд хот зөөнә гисн йир эвго,— гиһәд амнь халсн Кермн невчк наад татхар седв.

Дәкәд эн хойр биилҗәсн әмтслә хутхлдад, бас бииллдв.

— Та намаг өлсҗәхиг яһҗ медвт? Ханҗанав! Болвчн би таниг кесгтән күләвв. Дежурнас түлкүрән ирҗ авхларн үзсн угавт. Аль үзсн бийнь оньһсн угавт. Би тедүкнд суулав,— гиһәд халҗ одсн күүкн кесг олн үг келәд ирв.

«Көөрк әрк ууҗ үзәд уга күүкн халҗана. Һаза һарһад сергәх кергтә»,— гиҗ Сергей санад, хотыннь мөңг өгчкәд, һархар столурн ирв. Тер хоорнд официант ирәд, блокнотас цаас шуулад өгв. Нүднәннь булңгар кедү мөңг өгхинь Кермн үзчкәд, сумкан уудлад, арвн арслң һарһад официантин өмн тәвчкв.

— Кермн, әрлһ цааран! Цаачн әмтс хәләҗәнә, ичкевт! Күүкн күүһәр хотын мөңг өгүлсн му нерн болх. Эн мөңгән авад дүрчк,— гиһәд Сергей арһул хальмгаһар келхлә, тернь өмнәснь зөвәр шүрүһәр орсар хәрүцв:

— Кәзәһәс нааран, хот уусн мөңгән күүкн күн эврән өгхлә ичкевтд тоолгддг болла? Эврән көдлдг, мөңгән шиңгәдг күүкн...— гиһәд Кермнә келсн дууг әмтн соңсад, өөрхн суусн улс эдниг өврҗ, чикән өгцхәв.

— Бидн танла өр хуурвдн,— гиһәд Сергей одак стол деерк арвна цаасиг официантд атхулв.

— Ханҗанав,— гиһәд тернь толһаһан гекчкәд, йовҗ одв.

— Мөңгнә хәрүһинь юңгад эс өгнә?— гиһәд Кермн дәкнәс орсар сурв.

— Әрлһ цааран, терүг ав гиҗ би эврән келүв, йовий, һаза һарч сергхмн, энд цунцг,— гиһәд Сергей, көлнь темртҗәсн күүкнә сүүһәснь авб.

Һаза һарч ирхлә, серүн салькн эн хойриг сергәҗ тосв. Сергей эн балһсиг му бишәр меднә. Тегәд күүктәһән хоюрн йова йовҗ Иҗлин амнд ирв. Иҗл талас серүн салькн үләв. Һол дотр олн кермсин һалмуд энд-тенд цәәһәд герлтв.

Сергей генткн, санан орсн кевтә, һартк часан хәләчкәд, өсрәд одв:

— Кермн, энчн арвн хойр час эклчкҗ. Чамд хонх бәәр олҗ авх кергтә. Орм бәәхнь сән бәәҗ. Хә, йир! Уга болхмн. Ода яахмб, арһ уга, мини ормд хон, би тер дежурна өөрк диван деерчнь кевтсв,— гиҗ келҗәнә.

— Ха, ха, таниг генткн чочхла әәчкв. Бичә икәр әәтн, танд ацан болхн угав. Хонх һазрин төлә тиим икәр әәдви? — гиҗ Кермн невчк ходрсн бәәдлтәһәр келв.

— Ю келҗәнәч, Кермн! Ик балһсна уульнц дунд хонҗ болшго. Гостиницс цуһар дүүрң. Сөөннь өрәллә альдаран одхмби?— гиһәд Сергей эврәннь санаһан келв.

— Санаһан бичә зовтн. Би энд нег күүнә герт бәәнәв. Мини эцкин таньл. Зөвәр хол һазр, болв таниг күргх гиҗ ицҗәнәв,— гиҗ Кермн келәд, Сергейин сүүвәс авв.

Тиигҗ келхләнь, Сергей, йосндан тогтнв. Юңгад гихлә, сөөнь өрәллә энүг хонулх һазр хәәҗ йовхар, хол болвчн, бәәсн гертнь күргсн амр. Цаг ора болад, такси олдл уга, кесгтән эн хойр йовв. Арвн хойр час болҗ йовхла, аш сүүлднь, нег автомаши олҗ авад, Кермнә бәәсн герт күрч ирв.

Машинәсн бууһад, герүр орҗ ирлһнлә өмнәснь һарч йовсн, совхозин директор Бадма Цебекович харһв.

— Геедрсн хойр күүнтн күрч ирв. Өр цәәтл альд йовад йовцханат?— гиһәд Мохлаев зөвәр чаңһур сурв.

— Арһулдҗалт, Бадма Цебекович, яһсндан манд дууһан өөдлүлҗәхмт, аль бидн үүл һарһҗий?— болад Сергей, өмнәснь сурв.

— Альдаран одсан келх кергтә. Кермниг хәәһәд балһсна милицд амр өгсн угавдн. Намаг хәәһәд одхла, чи бас гостиницд уга бәәҗч. Чамаг күүкд дахулад әрк уутха гиҗ нааран тәвлү? Малан ода күртл яһад эс өгвчи?— Мохлаев Сергейүр дәврв.

«Махна комбинатд өгх малан ода күртл өгч чадлго бәәчкәд, тошурхад, күүк дахулад, балһсар йовсн мини хаҗһр болх,— гиҗ Сергей бийән гемшәв.

— Боктаевар мини келүлсн үг юңгад эс күцәвч? Аль тер малыг халцха һазрт арвн хонг бәәлһәд, хоосн арсн ясн хойриг ачҗ хәрхәр бәәнчи?— гиһәд Бадма Цебекович улм догшдад одв.

— Бадма Цебекович, таниг невчк арһул күүндхитн сурҗанав. Дәкәд болхла, би күүнд өглһ өгч чадш угав. Мини эс дассн юмн тер...

Сергей мал туусн әмтслә хамдан ирлә. Махна комбинатд авч ирсн малмуд дегәд олн болад, эдн малан кесг хонгтан өгч чадсн уга. Тегәд урҗ өдр Сергей совхозин директорт суңһуг цокла. Өцклдүр директорин ормд һурвдгч фермин залач Боктаев һурвн зун арслң мөңг авч ирәд, комбинатын кергтә улст хот авч өгтхә гиҗ келлә. Сергей күн болснас нааран күүнд өглһ өгч үзәд уга. Тегәд мөңгинь хәрү өгүлчклә. Тер учрар директор эврән ирснь эн.

— Тегәд мадниг экин геснәс һарснас нааран тиим юм кеһә гиҗ меддвчи? Кемрҗән өглһ өгч чадшго болхла, ресторанд дуудҗ хот өгч чадшго билч?— гиҗ директор келв.

— Таньдго күүг нанла йовҗ хот уутн гиҗ келҗ чадш угав. Тана келснлә әдләр, шаңд мал өгсиг би ик үүл һарһснла әдл гиҗ санҗанав. Тииктлән эврәннь мал хүлдхар йовхш, шаңһа — государственн малыг государственн зура күцәхәр, государственн махна комбинатд өгхәр йовх кергт тиим йовдл һарһх зөв угавдн тана келсәр кехлә, авсн улснчнь, өгсн улснчнь засгла харһх зөвтә,— гиҗ Сергей хәрү өгв.

— А, чи тиигҗ бийән цеврдәхәр бәәнчи? Совхозин кесг миңһн мал халцха һазрт бүкл арвн хонгтан ээрхлә йос эвдлһн биш, арһ-мекәр түлкәд өгхәр седхлә, үүл һарһснд тоолгдҗахмб? Чи оңдан күүнә һарар һалинь атхулчкад, эврән цевр күн болхар седҗәнчи? Тер мал тавн хонгтан кедү килограмм махан геесинь медҗәнчи? Кен терүгинь даахмб? Би үлдәд, авч ирсн малан маңһдур цуһарһинь өгч чадхв. Ода эн машиһәр йовад, тер малмудыг өрүндән эрт махна комбинатд өөрдхҗ авч иртхә гиҗ малчнрт кел. Эврән өрүндән автобусар хәрҗ чадҗанач, тиим нөкднр нанд керг уга!—гиһәд Бадма Цебекович хәрү орхар седв..

— Эврәннь чидләр малын комбинатд өгдгин арһ би хәәвв. Болв мини чидл күрсн уга. Зуг тана заасн арһ-мек бузр деерән, эврәннь чинрән геесн күүнә кедг йовдл. Би тер хаалһар йовҗ үзәдчн угав, кезәдчн тиим хаалһд оршчн угав,— гиҗ Сергей келәд, машин тал һарв.

— Нанд уха заахас ода бийнь баһч. Государственн зура күцәнә гисн нанд болхла, мини һанцхн партийн биш, гражданск эркн төрм. Ямаран эв-арһ олзлсн — ми­ни керг!— гиһәд Мохлаев келлһнлә, эн хойрин күүндвр чиңнәд тагчг зогсҗасн Кермн күүрт орлцв:

— Сергей Анджаевич, арһулдҗатн, би бас таниг дахҗ йовнав,— Кермн нег бичкн чемодаһан шүүрәд авв.

— Кермн, яһҗ йовнач? Эднчнь кеер малур одҗ йовна. Өрүндән мини машин деер хәрхч,— гиһәд Бадма Цебекович күүкнә чемода авхар седв.

— Уга, би бас йовнав. Тер улсур одҗ кеер хонад, өрүндән цааран хәрнәв,— гиһәд күүкн чемодаһан өгсн уга.

— Кермн, бичә һәргл. Уташ Гахаевичд юн гиҗ келхв. Күүким хонуллго көөһәд йовулчкҗ гиҗ келх, мини чамас сургчм, үлд!— Бадма Цебекович күүкиг эвлв.

— Уга, уга. Би йовнав,— гиһәд күүкн чемодаһан бәрәд, гүүһәд һарв.

— А, тадн тиим билтә? Тегәдчн үр Мутуловд государственн керг күцәдг цол уга болҗ медгдҗәнә,— гиҗ Мохлаев келв.

Эндәснь Кермн тосҗ харсв:

— Сергей Мутулович гемтә биш. Би эврән асхна гостиницүр Сергей Мутуловичиг хәәҗ одлав, ода эврән дахад, мал бәәсн һазрт оч хоннав.

«Арһулдҗатн, элмрмүд! Эк-эцкнь намаг тооһад-такад бәәхлә, күүкнь, Сергейиг дахад гүүдг. Аль Сергей эн бичкн күүкнә толһаһинь эргүлҗ йовхмб? Мел дигтә, тернь үнн! Болһаҗа, көвүн, чи бидн хойр харһхвдн,— гиһәд, Мохлаев асхн уусн әркнь һарсн бийнь, дииләд, араһан зуув.

Күүнә бәәдл-җирһлд зәрмдән нег баахн төрәс көлтә хойр күн өөрдәд, иньг-амрг болдг учр харһна, эс гиҗ әрвҗго юмн деерәс хойр иньг холҗад, нам өшәтнчн болад оддг йовдл бәәнә. Түүшлҗ, минь эн дала, эсвго учр уга метклдлһн деерәс авн Мохлаев Мутулов хойрин хоорнд хар ухан учрад, Хальмг төөмдә мет алдршгоһар зәңдрв. Цааранднь бәәһә бәәҗ немгдәд, зәңдә улм чаңһрад одв. Болв тер зәңдән Мохлаевин туск нег үзүрнь чаңһрад бәәв. Сергей болхла, дарунь мартчкад, урдк кевтән бәәхәр седв, болв...

***

Зурһан хонг кеер көдлчкхләнь, доладгч хонгтнь Деләг герүрнь сулдхдг билә. Эндр Деләг кеер хө хәрүлҗ йовхлань, һурвн час болад уга бәәтл, ах хөөч Бор нааһаснь тосҗ ирв:

— Эрт хәрәд, амр. Экдән дөң болхч, би адһм угаһар, хөөһән кевтртнь авч ирсв,— гиҗ ах хөөч хәрх зөв өгв.

Күүкн хошурн орад, хувц-хунран авад, агчмин зуур Соятд күрч ирв. Деерк хувцан чуланд тәәлчкәд, гертән орхар йовтлнь, хойр күүкд улсин зөвәр шүрүн күүндвр әрә секәтә герин үүднә заагар гер дотрас соңсгдв.

— Терүнә хөөнчн, Байчха, күүкән харсхар седнәч! Оданас авн әмт хутххла ямаран күн болхмб? Хәәрхн, тер Зодвиг келәд, альдаран авч одхмб? Кедү үкх әмтсиг Зодв әмд авч һарв? Иигәд килнц һарһад бәәҗ, кесг зовлң эдлсән мартчквта!— гиһәд нег күүг келлһнләнь, невчк тотхад зогсҗасн Делә, үүд секәд орҗ ирв.

Лавгин Баргин эмгн — Делгр күрдәһәд стол һатц сууна. Делән экнь, барун һартан иигән бәрчксн, гем һарһад багшасн шоодулҗах күүкд кевтә, толһаһан өкәлһчксн, хәврһднь зогсҗана. Делә толһа деерк зузан альчуран сүвәдән түшчксн, бәәдләрн барх өңгтәһәр келҗәнә.

— Юн шүрүн күүндвр болҗахмб? Аак танд ю кев?— гиһәд Делә эмгнүр хойр хар нүдәрн шилтҗ хәләв.

— А, чи ирчквчи? Харһснчнь сән болв. «Ямана толһа янзта болвчн дееҗ тәвгддго, ятхр күүкн еңгсг болвчн — төрт ордго» гидг үлгүр меддвчи? Тер мана Корткиг яһад әмтнә чирәд ичәвчи? Бичә март, күүкн, чамас даву күн тоңһрцглад оддмн энчн! — гиһәд эмгн хойр һаран сүвәдән түшчксн, бәәдләрн барх өңгтәһәр келҗәнә.

— Шаңһа өвс хулхалад, хара бәәсн күүк цокх зөв кен терүнд өгсмб? йосар болхла, Кортк зарһла харһх зөвтә. Тана юн керг бәәнә, хәрәд амртн! — гиҗ Делә түрүн авгтан догшар керлдәд, эмгиг түлкәд гертәсн һарһхар седчкәд, дәкәд бийән әрә гиҗ бәрәд, арһулхан келв.

— «Һавш ноха һаза үзгдсн болһнднь» гидг йовдл бичә һарһ! Намас кен әәхмби? Дәкәд «эргү күн эр-эм хойрин хоорнд» гиһәд, тер Арлтан Нүүдлә хойрин хоорнд бас хов цацад, хәәрхн, Зодвин эмнәд эдгәчксн көвүг эмчәр эдгәсн нер һарһдгтн юмби? Болһа, күүкн! — Делгр иигҗ келчкәд, үүдән чаңһар цокҗ хаачкад, һарч одв.

— Буйн болх, Делә, әмтнә хоорнд бичә орлцич, хәәмнь! Эврәннь керг уга юмнд яһад орлцнач,— гиһәд экнь күүкән җөөлн нүдәр хәләҗ, келв.

— Яһад керг уга болҗахмби? Бидн, комсомольцнр, эс орлцхла, тегәд кен орлцхмби? — гиҗ Делә хәрү өгв.

— Босха тан хойрин тускар эс келх күн уга. «Хаһрха болһнд халасн болхар седнә» гиҗ әмтн келцхәнә. Залач бәәһә бәәтл, әмтнә хулхалсн буудя, өвснд тана юн кергв? Бийән эс көндәхлә, тагчг бәәх кергтә,— гиҗ экнь күүкән хөрҗәнә.

— Аак, ю келҗәхмт? Бидн, баһчуд, эс ноолдхла, кен ноолдхмб? Әмтн ода деерән дассн авъясарн бәәхәр седҗәнә. Тегәд мана седкл медҗәхш. Икәр тәвхлә, хойр, һурвн җил болад, күн нег чигн өвснә бут көндәдго болх, медрл уга, харңһу бө-гелң иткдгән уурх. Тер цагла мана кесн тоотыг чик бәәсинь медцхәх.

— Делә, хәәмнь, чи эцкән дурасн сүзг угач. Наарлчн, энүг ирәд хәләлчн,— гиһәд экнь берзиннь дотрк хавтхас хәәһә бәәҗ, нег моһлцг юм үзүлҗәнә.— Үзҗәнч энүг? чамаг һарсна дару, эцкәсчнь нууһад, цергәс түүнә авч ирсн нег цаһан киилгиг Зодвд бәрләв, эн бурх тәвчкәд мөргләв. Тегәдчн арвн үрнәсчн үлдсн болхч! мини чамас сургчм, Делә, Зодвла бичә хальдич, буйн болх!— гиҗ экнь күүкнәсн сурв.

Күүкнь, экиннь һартк юм авад хәләчкәд, келв:

— Аак, юн бурхн болх билә, энчн йоста яңһг бәәҗлм.

Күүкнь инәхләнь, экнь хәрү терүгинь авад, хавтхдан дүрчкәд, хойр һаран намчлҗ зальврв.

— Хәәрхн, олн бурхд минь, һәргтә күүкнә килнцинь тәвҗ өгит. Ю келҗәхмбчи, хәәмнь, яңһгд биш нохан ара­нд зальврхла, буйн хурдмн,— гиҗ экнь келв.

Деләг гертән ирх өдриг Босха меднә. Бүрүлин гегән тасрхин алднд, Делә үкрән сааһад, гертән орҗ ирв. Босха үүд секәд, деегшән һарн йовҗ мендлв. Оньдинд инәдтә-наадта, тиньгр бәәдг күүкн тагчг суув. Үр күүкнәннь бәәдл үзчкәд, Делә сурв:

— Босха, маңсиһәд яһвчи? Бийчн эвго болвза?

— Юн гихв чамд. Эврән гемтсн угав. Болв зәрмдән күн гемтхәр эврән гемтсн деер болна,— гичкәд Босха саналдв.

— Тегәд, аакчнь гемтви?— гиҗ тернь сурв.

— Чееҗ зовлңгта болхла, нег мөч өвдснәс дор болдг цаг бәәнә. Мини экигчн меднәч. Күүнә келсн үгәс һаршго номһн, эцкин нүднә хәләцәр бәәнә. Өцклдүр школас ора хәрҗ ирләв. Гертән орҗ ирхләм, дотркнь идән-будан аак кевтнә. «Яһвчи, гемтвчи?» гихлә, «гемтүв» гиһәд кевтнә. Намаг герән ахулҗатл: «Босха, эн комсомолин көдлмшән хайич! Делә та хойриг әмтн му келҗәнә»,— гичкәд нань үг келҗ өгхш.

Тиигҗәтл дигтә согту мини эцкиг Монта сүүвдсн авч ирв.

— «Одак әмтнә гергд залусурнь тукрад, нүл уга улсиг гемшәхәр седдг күүкнтн эн! Мини күүкн бәәсн болхла, би нурһнаснь һурвн сур авх биләв. Эцкиннь нер һутаһад, хотна улс үүмүләд»,— гиҗ Монта келҗәнә. Эцк тер үгинь соңсчкад, нудрман атхад, шүдән хәврв.

— Чи, Монта, Норниг әркәр услад, нанур тукрснчн баһдад, эцк күүкн хойриг ноолдулхар бәәнчи? Һар гертәсм!— гиһәд номһрҗасн аак орн деерәс босв.

— А, чи мини авч ирсн гиичиг көөдг!— болад эцкм эндәс экүрм дәврҗ йовна.

— Бичә һар күртн!— гиһәд би хоорнднь орчкүв.— Аак бийнь эвго болад көндрҗ чадҗахш,— гиҗәнәв.

— Арһ уга, эзн гергн көөхлә, һарх кергтә. Норн, йовий, манаһур одий,— гиһәд Монта эцкиг дәкн дахулад авч одв.

Тиигн гихнь, өрүн хөөнәс ирсн эцкиг тер Монта тосҗаһад, гертән авч одад, әрк өгчкәд, мана хургт күүндсн үгмүд, нань чигн юм келсн бәәдлтә. Тернь ирәд тарадгнь тер...— Босха иигҗ келәд дууслһнла, эццн хар, дөч һарсн наста, гергн һазаһас үүд түлкәд орҗ ирәд, бәәгәд уульҗана:

— Яһлав, яһлав! Яһдм болхв? Хәәрн Хаалһм!— Гергн дәкн үг келҗ чадлго уульв.

— Хаалһ яһв?— гилдәд хойр күүкн үүмлдәд одв.

Күүкд күн экләд келв:

— Хаалһ өрүнәһә бөөрм өвднә гиһәд боссн уга билә. Невчк кевтхләнь уурх гиҗәсн, нег час болад улм давад бәәв. Тиикләнь Зодвиг авч ирләв. Хәләһәд, тәрндсн ус өгәд, шаххмн гиҗәнә. Мана өөрк герт дигтә хө алсн бәәҗ. Тегәд хойр көл мах авч ирәд, хойр дәкҗ шөл кеһәд өгчкләв. Үдин алднд, геснь өрч күртлән цуһар өвдәд, көлрәд бәәҗ чадхш. Дәкн гүүҗ одад, асхн шидр Зодвиг авч ирләв. Ирәд хәләчкәд, «мини чидл күршго» гинә...

Күүкд күн дәкн усн-цасн уульв. Хойр күүкн хоорндан хәләлдчкәд сурҗана:

— Урднь бөөрнь өвддг билү?

— Урднь хойр дәкҗ тер барун бөөрнь икәр өвдлә. «Бөөрин ки босҗана» гиҗ Зодв келхлә, тос хәәлҗ өгәд, шөләр шаххла, уурч оддг билә. Ода хойр көл махар шөл өгәд, өрәл шил тос хәәлҗ өгсн бийнь тус болсн уга...

— Би һоодан Хаалһур однав, чи, Делә, Арлтанур од, мотоцикләрн шулун болдгар Харһат орг. Одахн Сергей Анджаевич экән Элстәс нүүлһҗ авч ирүв гиҗәлә. Дәәнлә хирург йовсмн билә. Эн келсәрнь болхла, аппендицит болх бәәдлтә. Шулун болдгар йовтха,— гиһәд Босха адһн һарв, ардаснь Делә Хаалһин эк хойр дахлдн һарв.

Арлтаниг олҗ авад, мотоцикләрнь Харһатур йовулчкад, Делә Хаалһинүр ирв.

— «Эн күүкнтн һазрин эзнлә харһҗ, нанд арһ уга»,— гиҗ Зодв келнә. Һацата юмн, эцкнчнь уга, фермин залач чигн уга бәәҗ. Арһ уга, яһдм гиҗәхнь, Хаалһ бийнь та хойриг олҗ авад келтн гиҗ келв,— гиһәд күүкнә эк нульмсан арчв.

— Бичә әәтн, удлго эмч ирх,— гиҗ Делә Хаалһин экиг хөрв.

Болв дотран «Хаалһ сән болтха, эмч шулуһар ирхнь сән бәәҗ. Цаглань эмч ирәд эдгәчкхлә, Зодвин өмнәс өшрүлх дәкн нег селм. Хөрдгч, һучдгч җилмүдт бурхнд сүзглдг, бө иткдг улснь найн-җирн процент бәәсн болхла, ода мана Хальмг һазрт негчн көдлҗәх хурл уга, йосн гелңгчн уга. Болв энд-тенд эн Зодвла әдл үлдсн цөөкн улс бәәнә, теднд шүтдгнь бас цөөкн. Тер урдк җилмүдт бидн гелңгүдинь көөх зөвтә бәәсн болхла, тадн эн цөөкн үлдсн улсла оңданар, ухаһар ноолдх зөвтәт. Юңгад гихлә, тадн, манар болхла, сурһультнчн ик, медрлтнчн сән. Тегәд эднә мекинь бәрҗ әмтнд медүләд, арһ угаһинь илдкх кергтә»,— гиҗ аавин келсн үг Делән сананд орв.

***

— Үр Боктаев, ямаран диг-дарата залач болҗахмбчи? Совхозин директорар токсан манулхар бәәнчи? Ток деерчн негчн әмтә күн уга, дүүрң малмуд орҗ одсн бәәҗ!— гиһәд, Бадма Цебекович һурвдгч фермин конторин үүдинь секҗ орҗ ирн, залачур дәврв.

Фермин конторт залачас талдан ток деер көдлҗәсн тавн күүкд улс, фермин тооч күүкн бас билә. Директор ик уурта йовхинь залачд лавта. Юңгад гихлә, Бадма Цебекович уурта цагтан, әрвҗго саалтг олҗ авад эклсн хөөн зогсдмн биш. Тер цагтнь өмнәснь күн хәрү келхлә, һал деер бензи асхснла әдл дәрвкәд шатдмн. «Цухл аңхрсн учрнь ток биш, оңдан төр. Юн болхв тернь?— гиҗ, залач дотран санчкад, үүдн хоорнд бәәсн күүкд күүнд келв:

— Ноһан, одак манач өвгн иртл, ток деер бәәҗә.

— Бичә йов, Ноһан! Өрүн зурһан часас авн, асхн йисн час күртл көдлснь болх, эн цагт арвн тавн часдан көдлдг күн уга. Болх! директор оңдан һазрт бийән шоодрад хатхулчкад, тер ууран манар һарһхар бәәнә!— гиҗ үүдн хоорнд зогсҗасн, кевлүн чирәтә, баһ наста күүкд күн директорур зөрлцҗ хурц нүдәрн хәләв.

— Селәнә эдл-ахуд көдлдг улс тәрә цацх, хурах болзгтнь бүкл өдрин герлтә цагтнь көдләд бәәһә юмн. Тер төләдән, үвлднь баһар көдлнә,— гиҗ директор номһрв.

— Манд үвлднчнь — бас күртнә. Үвл, зун уга, өдрин дуусн көдлдгнь манд күртҗ. Йовцхай, күүкд директор маниг «сән көдлҗт» гиҗ келх биш, нам уурлхар эс йовну,— гиһәд, баахн күүкд күн үүдән секәд парв.

Ардаснь дахлцад хаҗудк күүкд улснь бас һарч одв.

— Чи юңгад конторарн дүүрң күүкд улс хураһад сууначи? Хүрм кеҗәхмчи?— болад директор хәрү залачурн орв.

— Би әмт хурасн угав. Сар чилҗәх, кесн көдлмшән диглхәр ирцхәҗ. Өдртнь цол уга, өрүнднь бас, тегәд асхнднь келго, кезә кехв?— гиһәд залач директорт зөвән цәәлһв.

— Нә, болҗана! Харһнад үкҗ йовнав, хот бел келгүлчк, үдлә хот ууһад угав,— гиҗ Бадма Цебекович келв.

— Сән,— гисн негхн үг келн, залач хаҗудк хорад бәәсн тооч күүкндән шимлдәд үг келчкәд, хәрү ирв.— Келчквв, удлго белн болх..

— Өрүнә Ладовк орлав. Райкомин бюрод бүкл өдртән суувв. Тендәс һоодан чамур дәврҗ ирсм эн.— ди­ректор эвцсн бәәдлтәһәр келв. Яһад уурта йовсинь залач медв.

— Бюрод сән юн болв, ямаран төр тәвгдв?— гиһәд Боктаев, хара суухар, ю келхән медҗ чадад, сурв.

— Бюро дуудхла, толһаһичнь илшгог эс меднчи? Дәкәд келҗ өгнәв.

Мохлаев цуцрсн бәәдлтәһәр, стулин нурһнд гедәһәд, нурһан тинилһәд, нүдән аньв.

— Одак келән бүлүдсн баахн күүкд күн, кенә гергмб?— гиҗ, тер зөвәр тагчг сууҗаһад, сурв.

— А, энд бәәнә. Залу уга, белвсн гергн.

— Белвсн гинчи? Кенләрн бәәдви, тегәд кедү күүкдтә?— болҗ директор соньмссн бәәдлтәһәр сурв.

«Ода эн баахн залу ю хәәҗ терүг сурна? Кедү җил ноолдсн бийнь, нанд тус боллго бәәнә. Дегәд хату күн!» гих тоолвр залачд орв.

— Хәрү өгхләрн яһад тулад бәәнәч? чамд нег ааль бәәҗ бәәдлтә. Чи болһаҗа, оньдинд чини конторт тер гергнлә харһнав!— гиһәд, директор нүдән чирмәд инәв.

Хойр час болад, Бадма Цебекович фермин залачин герт столин өөр сууна. Стол деернь ик тәвүрт овалад һарһсн хөөнә халун махн, хаҗуднь хоосн шил, бас нег шинкән эклсн шил әрк бәәнә. Бадма Цебековичлә урднь дөрвн җилин туршарт Боктаев хара бишәр әрк уула. Болв Мохлаевиг әрк уухдан дурта күн гиҗ келҗ болшго. Кедү дәкҗ эн герт ирҗ хот уусн болхв. Халун зундчнь, үвлин шуурһнлачн, хавр-намрин бальчг-уснлачн ди­ректор фермүр ирдг билә. Совхозин директор теегт йовсн малмуд эргәд, тәрән-темс хәләһәд, даарад-көрәд, өлсәд-түрәд ирхләрн кенүр одхв? Фермд хот кедг столов уга. Саакл залачин герт ирҗ хот уудг. Болв көдлмшин цагт, эс гиҗ эврән сурҗ әрк ууҗасинь Дорҗ Хонгорович шинкән үзҗәнә. Әрк уухларн тиньгр, шогч-наадч Бадма Цебекович, ода әрвҗго әрк уучкад, согтад ирв.

— Мини ормдчн бәәсн болхла, яах биләч, Дорҗ Хонгорович, а?— гиһәд, директор бульңһтрсн нүдәрн залачурн хәләчкәд, терүнәннь хәрү өгхинь күләлго, эклв:— Җилә зураһан күцә гихләнь — күцәвв, авсн даалһвран күцә гихләнь—бас күцәвв! Терүн деерән дәкн тавн зун тонн буудя хулд, машид илгәнәвидн гиҗәнә. Тиикләнь би Ладовк орвв. Икнь уга бәәҗ, тегәд хойрдгч сегләтр, райисполкомин ахлач хойрад: «Яһнат-кегнәт, дурнтн, зуг дәкҗ буудя хулдшгов, машид бичә илгәтн!» гиҗ келчкәд, хәрҗ ирләв. Ардасм дахлдсн арвн машин күрч ирв. Негчн машиһинь ачлго, көөһәд йовулчклав. Тер учрар намаг «баньд орулв»... А йир юуһинь келхв. Стрелочник оньдин гемтә!

— Юн баньв?— гиһәд Боктаев директорин келсиг оньһсн уга.

Тиим баахн, дала чинр уга сурвр, директорин энд-тендәснь зөөһәд келҗәсн үгинь таслҗ, невчкн зуур хүврүлв.

— А, яһҗ баньд орулдгинь медхшийчи? Гем уга, хәрчкәд, маңһдур, нөкәдүрәс би бас чамд «бань кесв»,— гиһәд директор инәмсклв.— А намаг соңсхар бәәхшийчи? «Күүнә шарх өвдснь чамд медгдхший?

Мохлаев чиркт белн кеһәтә бәәсн әркән авад уучкв.

— Келтн, келтн, би соңсҗанав,— гиҗ залачнь үгинь йовулҗ өгв.

— Тер тавн зун тонн буудяг би эврән авхар седсмби? Кемрҗән үвлдән тер буудяһар мал асрад, тарһн-цадхлң, һару уга бәрсн деерән, эдл-уушнь немгдхлә — һанцхн мини нерний? Теднд бас сән болх билә! Нә, сән! Бидн маңһдур тер тавн зун тонн буудяг зөөһәд өгчкий. Үвлдән малын хот эс күрхлә, хәрү тендәс зөөхмби? Кедү көлгн, кедү көлсн өңгәр геедрх!— гиһәд Мохлаев, терүнлә күн зүтклдҗәх кевтә, дууһан деегшән өөдлүләд, чаңһрулад ирв.

— Намаг көдлмшәсм көөһәдчн һарһг, би әәҗәхшив!— директор иигҗ келчкәд, генткн санан орсн кевтә:— Дорҗ Хонгорович, һарад сергҗ йовад ирий, би согтҗах бәәдлтәв. Бадма Цебекович ормасн босв, Боктаев бас дахлдн һарв.

Соятин уульнцар утднь йовхла, хойр дууна шаху. Өргндән болхла, икәр тәвхлә, хойрхн зун метр. Бадма Цебекович уульнцар невчк йовҗ йовад, санан орсн кевтә, невчк түдн зогсҗаһад, барун һар талан хаҗиһәд, гермүд заагар һарад, өмн үзг темцв. Тер үзгтнь, хойр дууна чигә һазрт хөөнә хош бәәнә. «Ода альдаран йовҗ йовхмб энчн? Эн һазриг нанла әдл меддг күн. Яһдгҗ йир»,— гиҗ санад, Боктаев арднь зөвәр ууҗмд дахад йовв.

— Нааран өөрдлч!— Селәнәс зөвәр ууҗмд, нег хөн толһа деер һарад зогсчкад, Мохлаев залачиг дүүдҗана.

— Эндр асхн конторт бәәсн гергнә гернь альд бәәнә?

— Бадма Цебекович, та эндүрҗәнәт. Тертн намаг биш, нанас болхинь өөрдхдго күүкд күн! Ю келҗәхмтә? — гиһәд Боктаев әәсн бәәдлтәһәр, шимлдҗ келв.

Зунин төвшүн асхнд теегт зөвәр холас келсн үг соңсгдна. Эндр асхн төвшүн болвчн, яңшад хуцсн селәнә нохас нам зерглдәд зогсҗаһад келсн үг соңсулшго. Болв сагнь деер гиҗ Дорҗ дотран санв.

— «Кү өөрдхкш» гиҗ үнәр келҗәнчи, аль оңдан күн бичә одтха гиһәд саглҗанчи?— гиҗ директор зөвәр шүрүһәр сурв.

— Бадма Цебекович, худл келҗәхлә, өрүн һарх нар үзлго одсв!— гиҗ, Дорҗ андһар тәвв.

— Бичә әәһәд бә! Тиим күүкд күн чини юундчнь дурлх билә? Би наадлҗанав. Саахндаһа терүнә келсн үг нанд таасгдв. Би тиим, ил үгтә улст дурта болдв. Дәкәд терүнлә нег унтад һарв гиҗ гем уга. Му биш махн! дегәд медәтә биш. Кедү күрсн болх? Нанас эсвго холд ах биш бәәдлтә,— гиҗ директор келхлә, бийән тер гергнлә холвх гиҗ санҗасн залачин седкл невчк тогтнв. Зуг дотрк зүркинь мис мааҗсн дүңгә болв. «Эн, ямаран ухата бәәхинь, намаг хөр һар җил көөлдсн бийнь, тус уга болхла, эн хаҗуһас хавчлдҗ, харһн, күцәхәр бәәхинь, чамд бас, нанла нег цагт харһсн йовдл үзгдх! Шүдинь хамхлад тәвхнь сән бәәҗ! Гүзәһән халулад әрк уучкад, герг хәәдг! Болхаг ямаран күүһинь медхч!» — гиһәд Дорҗ агчмин зуур бийдән һундсн, директорт үлү үзсн болн Болхад бахтсн тоолврмуд толһаднь будңһрад одв.

— Яһад хәрү эс өгнәч? Хармнҗанчи?—гиһәд дирек­тор сурхла, Дорҗин сананд орв: «Наадн уга, терүг юуһинь хармннав. Хөрн җилд толһаһим эргүлв. Нанд тер юн тус күрглә, йосн тус күргсн күн — эн директор. Эгл трактористәсм бригадир орулад, тендәсм залач кев. Энүнә ормд оңдан совхозмудар болхла, гүн сурһульта улс көдлнә. Энүнә тус мартҗ болшго».

— Э, Болха һучн тавта, аль һучн зурһата болх,— гиһәд Боктаев дигтә һучн долатаһинь медә бәәҗ, директорт сә үзгдхәр, невчк хасҗ келв.

— А, гем уга!— гиҗ директор келчкәд, хөн толһа деерәс буув.

Яһад «гем уга» гиҗ келснь Боктаевд медгдсн уга. Наснь хоорндан хол биш гиҗәдг, аль дегәд медәтә бәәҗ гиҗәдг болхв»,—гиҗ залач дотран санв. «Нам хойрдгчинь сансн болхла сән билә»,— гиҗ дотран ицв.

— Яһад ард үлдәд йовнач? мини өмн һарад, хаалһч бол. Болхаһур одий,— болҗ директор келв.

— Бадма Цебекович, тертн унтҗ одсн болх. Иим ора одхла, эвго болхн угай? — гиҗ залач терүг күцҗ ирн сурв.

— Бичә икәр әәһәд бә. Ялинь би даанав,— гиһәд тернь зөвәр өгтмәр, фермин буудя бәәсн амбар секүлснләһән әдләр, келв.

«Белвсн күүкд күүг согту хойр залу сөөнь өрәллә серүлхлә, тер ю санхв?» — гисн ухан энүнд орсн уга. дегәд бийән икд санчксна уршг болхв, аль ухаһан алдад уусн әркин гүрм болхв?

Эн хойр селәнә харңһу уульнцар орҗ ирв. Энд-тенд нохас хуцлдна. Гер болһна өөр, өдрин дуусн кеер идгтә һазрт цадсн үкрмүд, зуни ахрхн сөөд амрлдад, гесән цурдалһад, хая-хая түңгшәд, тасрхан уга кевәсән кевәд кевтцхәнә. Өмннь йовсн Дорҗ нег гер эргәд, кирлцән деер һарад, үүдинь арһул цокв. Бадма Цебекович һаза зогсв. Дәкн давтад цокхлань, цааһаснь күүкд күүнә дун сурв:

— Кемби?

— Үүдән тәәл, Болха. Бидн, Бадма Цебековичлә хоюрн йовнавдн,— гиһәд, Дорҗ үүднд аман шахчкад, арһул келв.

Үүдн һатц баахан зуур тагчг бәәҗәһәд, «невчк күләҗәтн, хувцан өмснәв» болҗана.

Мохлаев залачур хәләчкәд, халхинь чимкв. «Юн гисн докъян болҗахмби эннь?» — гиҗ терүнәннь уурнь күрв. Удлго кесг давхр төдг җиңнүләд тәәлснь соңсгдад, дарунь үүдн секгдв.

— Яһсн олн төдгтә үүдмби энтн?— гиҗ түрүн орҗ ирсн директор сурв.

Боктаев бийнь үүднә ард күләһәд зогсчкад, терүгән түрүн орулв.

— «Бурх итк, болв эврән сагл» гидг орс үлгүр эс бәәнү? Бурхнд дегәд икәр даалһҗ болшго. Белвсн, һанц бәәдг гергиг һундахар седдг улс бас бәәнә,— болад Болха электро шам шатаһад, ик хорад герл өгәд, тедниг дахулад орҗ ирн, терзән хаачкв.

Цаһан чирәнь унтлһнас невчк көөҗ, эвтәкн өргн дорнь хурһна үзүрәр хатхчкснла әдл бичкн хотхр бәәнә. Кевтхләнь оралдҗ одсн хар үсиг, хурһна үзүрәр эвтәләд хооран кечксн бийнь, мошклдсн үзүрмүднь хойр керсү нүдн деернь болн чикнәннь өмнәһүр тоһшрлдад унҗ ирәд, толһаһан эргүлх болһнднь халһрад одна. «Эндр күртл энүг үзлго альд бәәсн болхви?» — гисн тоолвр Бадма Цебековичин зүркнд, зүн кевтә шаагдад одв.

«Сөөни өрәллә эн хойр ю хәәҗ ирсн болхви? Дорҗ, теңгр цоквчн, эврәннь седвәрәр ирх зөв уга. Мини догшн заңгиг энүнәс деер меддг күн уга. директор эндр нанла харһсан санчкад, белвсн күүкд күн гихлә, ирҗ йовдг болх. Дорҗ көөрәд худл үг келчксн болхий «директор баһ наста, гергн уга нанд, эн белвсн гергн эс меклгдхий» гиҗ тернь дотран сансн болх» гиһәд Болхад агчмин зуур уханднь орв.

Түрүн авгтан хойраһинь герүрн орулшгоһар седлә. Болв күүкд күүнә соньмслһн давҗ дииләд, хойраһинь герүр орулснь эн. «Эднлә бийән яһҗ бәрсн сән болх? Бийән дегд догшнчн биш, дегдәр сулчн биш, үгиг илднь келәд, зәрмдән ухалсн, санснлань ирлцүләд, невчк хөкр бәәдл һарһх кергтә. дегд бийүрн өөрдхәр седхләнь, дәкҗ хәрү хәләшгоһар, ичринь атхулад, чирәһинь улалһад тәвх кергтә! Белвсн һанц гергәр зооган кехәр седдгән уурцхах!» — гиһәд Болха батар шиидәд авчкв.

— Орҗ ирсн болхла, хувцан тәәләд, деегшән һарцхатн.

Бадма Цебекович Болхан өңг-зүс үзчкәд, ормасн көндрҗ чадлго зогсв, невчк арднь Дорҗ зогсҗана. Теднә уралһ биш бәәдл медәд, Болха санв: «Сөөнь өрәллә босхларн, тедниг хара һарһшгов... нег цөөкн хорта үгмүд зүркндтн үлдәлго тәвшгов»,— Болха иигҗ шиидчкәд, эврән одад, хойраннь тиирцгүд авад, хадаснд өлгчкв.

— Уралан һарч суутн. Ирсн болхла, юуһинь эмәһәд бәәнәт,— болад диванур заав.

Тер хойрнь цүврлдҗ ирәд, диван деер суув.

— Нә, залус, иим ора күртл унтлго, сөөннь өрәллә, хотна ноха хуцулад, хойр көлән зоваһад йовнат? Аль унтдг орнтн хату болву? Аль уудг хоттн гөңгний? Аль авсн авальтн киитрхнү?— гиһәд, Болха алмс орсн хойр хар нүдәрн, аальта кевәр хәләҗ инәмсклв: «Сән гиич ирхлә, му күн байрлна» гидг. Тадниг тоосн болад, бийән тоохмн кевтә. эс гиҗ, гесм өлсәд, сөөнь дуусн унтҗ чадлго биләв. Ирснтн йир сән болв.

Болха үкс босад, буфетиннь үүд секәд, мел эдниг күләҗәсн кевтә, тендәс хавстн, көрсн махн, өдмг авч ирәд керчв. Хойр банкта консерв агчмин зуур һарһад, керчәд, цаһан тәрлкд тәвәд, хойр шил цаһан әрк һарһад, стол деер тәвчкв. Болхан эвтәһәр хот-хоолан һарһад бел келһн, түүнә йовсн йовдл, инәсн инәдн, хусур мааҗур келн, нам деернь өмсҗәх, зөвәр өңгнь хүврәд бәәсн, намч эрәтә Ноһан кимд сиитцн халат күртлән Бадма Цебековичд таасгдв.

Бадм селәнә эдл-ахун институтин сүл курст сурчаһад, бас тер институтин тавдгч курст, зуг зоотехническ факультетд бәәсн күүк хөрн һурвтадан авла. Долан җилд хамдан бәәһәд көвүн һарла. Һурвн җил хооран гергн рак гемәр өңгрҗ одв. Хөмөстә көвүн үлдлә. Ода тавта, эмг-эктәһән бәәнә, һурвн җилд гергн уга бәәһә. Баһ настанчнь, дунд настанчнь, нам бийәснь зөвәр ах настанчнь харһв энүнлә.

Әрк юунд болвчн кү орулна.

Нег дәкҗ Мохлаевиг балһс орад йовҗахлань, пенсьт һарад хойр сар болсн совхозин ах прораб ирәд келҗәнә: «Бадма Цебекович, танд нег даалһвр өгч тәвхәр седләв». «Юн даалһврви, кел»,— гиҗәнә. «Эн бичгиг нег күүнд өгчктн. Тер күүкиг та таньнат. Көдлдг һазрнь тана одх һазрас хол биш, хайгнь һазань бәәнә» болҗана. «Болснь терв? Тиим кергин төлә, дала үг келәд бәә-

нәт? Бичг өгчкхд юн бәәх билә. Дәкәд би йовһар йовн гиҗәхш»,— болҗана. «Ханҗанав, ханҗанав! директор күүһәр бичг өгүлхдән эмәһәд»,— гиһәд көгшн прораб, толһаһан белкүсндән күргҗ гекв.

Маңһдуртнь Мохлаев балһснд кергән күцәһәд һарч йовад, генткн нег таасгдсн үг бичҗ авхар хавтхан уудлад, блокнотан һарһхла, одак бичг унҗ ирв. Цаг хәләхлә, тавн час болҗ йовна. «Көдлмшин хайг өгсн бишв» гиһәд, адһн машиһәрн күрәд ирхлә, тер герәс әмтн көдлмшән чиләһәд һарч йовна. Тедн дунд таньдг күүкд күн зөрлцәд бәәв.

— Мендвт, Бадма Цебекович! Тиньгр йовҗ ирвт?— Күүкд күн эврән ирәд, һаринь чаңһар атхв.

— Мендвт, мендвт! Э-э...— гиһәд Бадм неринь олҗ эс чадад, түрҗәхинь медчкәд, күүкд күн дөң болв:— мартчквт, мини нер хәәҗ эс бәәнт? — Тина.

— Э-Э, Тина, мартчкҗв. Би нег кү хәәҗ ирләв. Күн бичг өгүллә. Терүг олад эн бичг өгнәв, тегәд күүндхмн,— гиһәд Мохлаев хавтхан уудлад бичг һарһад, цүврлдәд һарлдҗ йовсн улсур хәләв.

— Бадма Цебекович, бичә бийән зоватн. Тер бичгтн — мини. Нааран өгтн,— гиһәд Тина һаран сунһв.

— Арһулдҗалт? Энтн Бормаңнаева Т. Б. гиҗәнә, тегәд тана фамиль Бормаңнаева болвза?— гиһәд өврв.

— Хальмгт Бормаңнаев биш, Такаев Һаха Нохаевич гидг, һурвулн аһрусна нертә күн бәәнәлм. Альдаран одхар йовнат? Намаг гертм күргәд буулһҗ эс чадхийт? Эндәс хол биш,— иигҗ күүкд күн келҗәнә.

— Болҗана. Юн бәәх билә. Таниг күргчкәд, би гостиницд оч хоннав.

Мохлаев кергтә күүһән олҗ авсн, седклнь санамрдад амрад одв.

Күүкд күүнә һарин үзүр машинә үүднд күрсн болла, дассн авъясарн секәд, шоферин өөр сууһад авчкв. Бадма Цебекович эндр шофер уга һарла.

Көкрсн сад дунд бултсн, улан хала ората, дөрвлҗн ик герин һаза машин зогсв. Тина, эврәннь насна кирцәнәс шулун гүүдләр одад, көк ширтә, өндртән хойр метр хашан үүд секв.

— Бадма Цебекович, нааран машиһән орултн,— гиҗ гергн дуудв.

— Уга. Би ода гостиницд одҗ хонхар бәәнәв,— гиһәд тернь алң болв.

— Та гостиницд биш, кеерчн одад хонтн. Зуг машиһән тенд альд тәвнәт? Энд-тенд маши хулха авад бәәсн зәңг соңсгдхший?— гиҗ күүкд күн келв.

— Тертн чик селвг. Машиһән энд, тана хашад тәвчкәд, йовһар йовҗ болҗана,— гиһәд Мохлаев невчк тоолҗаһад, терүнә селвгт багтчкад, Тинаг наадлв:—Тана хашаһас хулха авш уга гисн иткл цаас өгтн...

— Өгнәв, тиим цаас өгнәв! Негчн күн мини хашад өөрдшго юмн!— гиҗ тернь батлв.

— Альдас тиим бат ицл танд учрна?— гиҗ баһ залу сурв.

— Эврән үзхт. Тана машинәс ик ноха бәәнә, кесг күүнд зөвлхм!— гиҗ, Тина хәрү өгв.— Шулуһар машиһән орултн!

Цань нег ик хар барг, цевән таслн алдад, хуцн гүүһәд бәәнә.

— Тина, кемрҗән нохаһас әәдго күн машиһим хулхалад авчкхла яахув?— гиһәд Мохлаев машиһән хашаһур орулн йовҗ, үүднә өөр зогсҗасн эзнәснь сурв.

— Эврә машиһән өгнәв,— болад һурвхн үг келв.

Түрүн авгтан Мохлаев тер келҗәсн үгинь шоглад келҗәнә болһв, зуг хаша дотр машиһән орулад, барун һарурн эргхләрн, хашан захд бәәх гараж үзв. Машиһән гаражин өөр зогсачкад, түлкүрәр үүдинь оньслх хоорнд, Тина гаражиннь хойр үүдинь делгәд секчкв. Зөвәр доргшан орчксн нарна толь «Волга» машинә цаһан шир деер тусҗ гилвкнә. Бадма Цебекович соньмсҗ ирәд, машинә киитн капотиг илн, дасмһа авъясар дотр һаза угаһинь эргүлҗ хәләв.

— Цө шинлә әдл машин бәәҗ. Моторнчнь сән бәәдлтә.

Бадма Цебекович иигҗ келх хоорнд Тина гүүҗ одад, машинә дотр орад моторинь көдлгв.

— Моторинь яһҗ көдлдгинь чиңнлт. Та инженер эсийт?— гиҗ гергн сурв.

Мотор нег айслһар төвшүн кевәр көдлв.

— Моторнь бас сән, йир сән,— гиҗ Бадма Цебекович таасв.

Тина машинәсн һарч ирәд, үүдинь хаав. Тедн гер күртл хамдан зергләд йовв.

— Бадма Цебекович, тер хойр һаран хәләлтн. Яһҗ тиим һарта уульнцар йовхмт, герт орад һаран уһаһад һартн!—гиһәд Тина гер тус ирчкәд, хашан үүдн тал эргхәр седхләнь, һараснь авад зогсав.

Мохлаев һаран хәләхлә, мел хар кир. Яһҗ киртә һарта уульнцар йовхмб?

Хоюрн герт орҗ ирв. Кергтәчн, керг уга һазрт, пол деер, герин эрст дала үстә кевсмүд өлгәтә бәәнә. Герин үүддт, диван, стол деер, цацгнь унҗсн улан килң делгәтә. Бадма Цебекович һаран үүдн хоорнд бәәсн умывальникд уһаһад, хәрү эргхләнь, Тина хойр альхан делгчксн, һар арчдг дуд цаһан кенчр бәрҗәнә. Кенчрин хойр үзүртнь амндан бичг зуусн така көглҗрһн хойр утцар йир сәәхн хатхгдҗ. Мохлаев һаран арчҗ бәәтл, күүкд күн һарарн гер дотркан эргүлҗ заав:

— Иигәд бәәнәвидн! — гиһәд тер гүүнәр саналдв.

Бийдән иигҗ тус болҗах күүкд күүг байрлулхар, Мохлаев келв:—Сән, йир сән бәәнәт!—Тер дотран санв: «йосн мещанк бәәҗч...»

Сөөни өрәллә генткн нарн һарсн мет, гергнә чирә герлтв. «Эн гер үзхләрн, нүднчнь хальтрх. Иим байн герг альд үзсн болхвч. Ода мини көлд эврән унҗ ирхч» гиҗ Тина дотран санад, келв:— Бадма Цебекович, хувцан тәәләд, амрад суутн, би хот кенәв.

— Ханҗанав, Тина. Би гостиниц орнав, ора болҗ одх,— гиҗ тернь келәд, үүдн тал темцв.

— Бадма Цебекович, та залу күнт, би күүкд күмб. Юуһинь нанас әәнәт? Хувцитн тәәлҗ авшгов, мөңг суршгов. Кен таниг гостиницд күләҗәнә? Хотан ууһад унтхт. Энд хот уучкад, телевизор хәләтн. дурн уга болхла, бәәҗәһәд дәкәд йовад одтн. Би таниг бәрҗ күлшгов,— гиһәд күүкд күн ясар орулад келәд бәәнә.

«Тернь үнн. Намаг бәрәд күлшго. Юңгад эндәс зулад бәәнәв. Күн бийән күндләд бәәхлә, ханлт өргхин орчд, һарһҗасн аальм энви? — гиҗ санад, зөвшәрв.— Нә, танаһарчн болтха.

Мохлаев пиджакан тәәлв.

— Гиҗгтә күүкн кевтә, эмәһәд бәәхәр, кезәнә тиик бәәсн. Би агчмин зуур газ деер хот кечксв,— болад Тина чаңһрад одв.

— Тина, эн тәвсн хотастн эн столтн уйдад хамхрн гиҗәнә. Болҗл энтн,— гиҗ стол һатц суусн Бадма Цебекович келв.

Стол деер бәәх хотнь: шарсн, болһсн, ишксн махн, заһсн, темсн, хар түрсн, зер-земш,— тедниг цуһараһинь кеерүлҗәхнь — һурвн одта армянск коньяк.

— Альдас иим соньн юм олҗ авнат, Тина? Мана һазрт үзгддго коньяк. Нарта делкән хулдлһнд ик үнтәд тоолгддг коньяк, Черчилль һанцхн армянск коньяк уудг бәәҗ гиҗ соңслав,— болад Бадма Цебекович шилиг һартан авч хәләв.

Һурвад цөгц кеһәд уучкхла, хойраннь амн халад ирв.

— Тина, та залум кесг җил цергт командир йовла гиһәд келнәт. Дәәнә командирск ямнь ямаран билә? Генералый, аль полковникий? — гиҗ Мохлаев сурв.

— Ю келҗәнәт, альдас генерал, полковник болх би­лә? лейтенант билә, тегәд цергәс ирхләнь, Хасгин нутгт спиртзаводын харулын начальникд тәвлә. Тер ормдан арвн җилд көдллә,— гиҗ Тина цәәлһв.

— Залутн сән күн бәәҗ...

— Сән боллго яах билә? Та спирт хулхалдг бәәсн болх гиҗ медҗәнт?— Тина келнъ оралдад, өөлх бәәдл һарв.

— Әрлһтн цааран, би тиигҗ келсн угав,— гиҗ Мохлаев бийән цеврдкв.

— Әмтн тиигәд келдг билә. Тернь худл! Спирт хулхалсн улс бәрхәс биш, эврән һар күрдго билә. Би терүг даңгин хөрдг биләв,— гиһәд Тинан келсн үгнь хүврәд ирв.

«Волга», гараж, гер, кевсмүд, килң альдас ирснь медгдҗәнә»,— гиҗ Бадм келхәр седчкәд, бийән татад, үгән сольхин кергт, оңданар сурв:

— Нә, сән, медгдҗәнә. Тина, намаг бичг үзүләд уга бәәтл, тер бичг танаг яһҗ медвт?

— А, нанд өрүнәһә Бата Базирович телефоһар келлә. Бата Базирович мини күргн ахинь та медхшийт? Танла бидн нег дәкҗ нәәрт орлавидн. мартчквт?—гиҗ Тина келн, стол деер бас нег шил коньяк тәвчкв.

— Тина, та армянск коньяк альдас авдган нууҗанта?— гиҗ Бадм Цебекович сурв.

— Юуһинь нуухв. Намаг гастрономин товаровед бәәдгиг медхшийта?

Тина дәкн хойр цөгцд дүүргәд кев. Ууһа бәәтл, Мохлаевин толһа эргәд ирв. Тина бас халчкад, радиол эргүләд биилхәр седв.

— Тина, би одахн көлән мольҗлав, тегәд ода бийнь көлм өвднә. Эс гиҗ биилх биләв,— болад Бадм Цебекович босҗ бәәхш.

— Нә, ю кехмб тегәд? Әрк дәкҗ уушго, биилшго, хот идшго? Яахмби? — гиҗ хаҗуднь суусн Тина сурв.

— Би йовхар седләв, зуг согтҗ одвв...

— Энд унттн. Диван деерчн унттн, таасгдхла, орн деерчн унттн. Хойр күн унтх бәәрн олдх. Кезәнә тиигәд келх бәәсн, би ор яснав...

Тина бүдрн-түгчн оран темцв.

— Би диван деер унтнав,— гиҗ Мохлаев келв.

Тина эврәннь оран ясчкад, дивана ардк нурһинь буулһад, ик өргн ор кечкв.

— Ю хәәҗ буулһнат, би эндчнь багтхв,— гиҗ эндәснь Мохлаев орлцв.

— Ор яһҗ яссн мини керг. Герин эзн яһҗ ясна, түүнд унтад бәәтн, медгдҗәнү?

— Медгдҗәнә, гемим тәвҗ хәәрлтн,— гиҗ Бадм үнн седкләсн хәрү өгв.

— Таниг гиичин күн таварн унттха гиҗәнәв.

Бадма Цебекович дер деер толһаһан тәвсн болла, унтҗ одв. Генткн сөөни өрәллә бахлуринь күн базһсн болад, кинь давхцад, Мохлаев серҗ ирв. Бийнь гедргән кевтнә, хаҗуднь бәәсн күүкд күн түүг йосндан күзүһинь теврәд авчкҗ. Турүн авгтан әәһәд, хәәкрхәр седчкәд, дәкәд альд кевтхнь сананднь орв. Терзәр орсн сарин герл Тинан чирә деер тусҗана.

Өрүнднь босхла, күүкд күн ү-дә уга ханьцхмн гиҗәнә. «Эн гер дотрк өлг-эд цуг чини»,— гиҗ тер келҗәнә. Кевс, килң болн эн авъяс хамгин тооснд эврәннь залу нерн, баһ насан дарулшго шиидвр авад, Мохлаев әрә гиҗ әмән тер герәс авч һарла...

Терүгәр болхла, эн күүкд күн оңдан болҗ Бадма Цебековичд медгдв.

— Сууҗ хот эдлтн!— гиҗ Болха столур дуудв.

Герт орҗ ирсн хөөн, хотынь уулго бәәҗ болшго, стол эргәд сууцхав.

— «Ундинь өгәд, учринь сур» гидг хальмг үлгүр бәәдмн. Ундан уусн болхла, учран келтн. Сөөни өрәллә ямаран кергтә ирләт?— гиҗ Болха хотынь уулһҗаһад сурҗана.

Боктаевин чирәнь улаҗ одв, директорнь невчк тоолҗаһад келҗәнә:

— Болха, бичә санаһан зовтн. Совхозин директор эврәннь көдлмшчнрин герт орҗ, яһҗ бәәхинь хәләх зөвтәй аль угай?

— Бадма Цебекович, Мөңкин Сарлин гер альд бәәхинь меднтә?— гиҗ Болха сурв.

— Совхозд бәәсн долан зун бүлин гер болһнд би орҗ чадхий?— болҗ Мохлаев келхләрн, ик эндү һарһчкв.

— Сән. Тиим болхла, хоорндаснь мини гериг яһад цоолад олҗ ирвт?

— Яһҗ бәәхичнь медхәр. Кемрҗән мана дөң кергтә болхла, оньдинд белнвидн.

Әркнь һарч одсн директорт, деернь ода уучксн невчкн әрк гесинь халаһад, омг орулв.

— Хәрнь, цаһан саната ахлачнр бәәҗт! Тер най күрсн, һанцхн көвүһән дәәнд өгсн, Мөңкин Сарлин гер медлго, мини гер олҗ авх дурнтн яһҗ күрв? Арвн нәәмтә Делә күүкн таднас ухата бәәҗ. Одахн уудг усн уга үкҗәхләнь, тавн дуунаһас йовдсн машиһәр ус авхулад бассейнднь келгүлҗ өгв. Дәкәд комсомольцнр цуглулад, геринь шалдад, кашарас үвлдән түлх арһсинь эврән авч ирәд өгчкв. Тадн, сән ахлачнр, терүнә тускар ухалдвт? — Болха инәмсклв,—Нанд дөң болхар, көөркс, сөөни дуусн унтлго ирҗ йовцхана! Тана дөңгәр ю кехв? Көл-һар бәәнә, көдлмш кеһәд, гесән теҗәҗ чаднав! Тадн нанд юуһар дөңгән күргҗ чадхмн болхвта? А, Бадма Цебекович, нанд залу кергтә, нам адг ядхдан, цаг-зуурин. Терүнд дөң болхар ирсн болвзат?— Болха стулан татад, залусур өөрдхв.

— Энтн ичрән геесн йовдл!— гиһәд директор ю келхән медлго, суусн стултаһан хооран цухрв.

— Тадн, тегәд, ичртә йовдл һарһҗ йовнт? деерк ахлачнрас толһаннь үсән үмтәлһчкәд, тер ууран асхн залачар, конторт бәәсн манар эс һарһвта? дәкәд хориг хорар көөхәр, зүркән әркәр эс услвта? Терүнә хөөн атхр-көткр, зовлң хамгнь мартгдҗ, царцсн зүркән белвсн гергнә халун орнд авч ирҗ әм орулхар седвтә? Тер ирҗ йовх күүнәннь зүркнә тускар яһад эс тоолвта?— гиһәд Болха чаңһрад ирв.

— Болха, буйн болтха, гемим тәвҗ өгич. Чини келсн тоот цуг чик! Эн хаҗһран хөөннь эврәннь цусар болвчн чиклҗ авхв. Эврән үзхч! Зуг эн хоран баахнар цац. Чи мини зүркнд эдгшго шарх үлдәвч. нам терүнәс даву үг келхәр седҗәнәв. Энчн нанд таасгдв, йосн һол зүркнәсн келҗәнәв. Терүнә тускар хөөнь күүндхмн,— гиҗ келәд, Бадма Цебекович босад һархар седв.

— Түрд гитн! Нам таасгдв эс гинтә? Тиигхлә хонадчн һартн!— гиһәд Болха дәкн нег шүлм хор цацв.

Герин эзн күүкд күн бас ормасн босв.

— Әрлһ, Болха! Эн чини сурһмҗиг үктлән мартш угав. Дегәд сәәнәр мана арс-дурсиг аввч? Басчн икәр авхмн билә. Әвртә бәәҗч! Нә, сән зүүд бәрҗ хонтн, ора болҗ одв,— гиһәд тер хойр һарлдв.

— Сән хонвт гиҗ келх кергтә. Өр цәәҗ йовна,— болад Болха ардаснь чаңһар келв.

***

Җиигсн үүднә дуунас өсрәд Делә серв. Нүдән секәд хәләхлә, шинкән өр цәәҗ йовх бәәдлтә. Иим эрт больницин хот кедг, беш түлдг күүкд улс ирцхәнә. Хаҗудк улснь сүркләд унтад кевтцхәнә. Делә бас нүдән аняд унтхар седв, болв нөөрнь сергҗ одҗ. Толһад кесг тоолвр орад нөр күргхш.

Тер асхн Делән хүв болад, Нимгриг Харһатас хәрү ирсинь медлго, хө манх оңдан кү Цәвдрә Борин хошур директор авч ирсн бәәҗ. Кемрҗән арвн минут урд ирсн болхла, эн зеткрәс тоньлҗ болхмн билә.

Монта дегәд икәр ууртан бүтчкәд, Деләг авад шивснә хөөн Нимгриг бахлураснь базһад түргүр уңһачкад, нурһнтк хувцинь секәд, өргн бүсән суһлҗ авад, түүг гүвдҗ.

— Мә, эннь — мини гергнә төлә! Эннь — Корткин төлә! Эннь — тана төлә!— гиһәд бусәрн ораһад бәәнә.

— Ях, ях, Монта! Тәв бийим, үкҗәх көгшн би, чини гергәр ю кех биләв? Тәв гинәв! Яһлав, бийим хаһсулҗ автн!!— гиһәд, хәәкрәд бәәнә. «Волга» хошин хаҗуднь ирәд зогсна, директор әмтнә хәәкрлдсн ду соңсад, токур гүүҗ ирәд, Нимгр деер мордчкад, бүсәр ораҗасн Монтан хувцнаснь татад, гедргән унһав. Генткн сулдсн Нимгр уха авад, көл деерән босн тег темцәд гүүһәд һарв.

— Эй Нимгр, яһҗ йовнат?!— болад директорин өөр ирсн хөөч дуудхла, сана авад тернь доран зогсна:

— Ой, ях-ях, эн экән көкмр, арсим шуулад хайчкв! — гиһәд, Нимгр һарарн нурһан илн, хәрү ирҗ йовна.

— Чи, яһад кү цокнач? директор гедргән кевтсн Монтан захас атхад бәрчкҗ —тернь көл-һаран тиирәд, мааслдад бәәнә. Дигтә эн цаглань Нимгр әәмҗ келв:

— Яһлав, яһлав, Деләг энтн алчкв! Нимгр мөрнә өмн кевтсн хар баранур гүүв. Тер дууһинь соңсчкад, директор Монтаг ормднь хайчкад, бас терг темцәд гүүв.

Нимгр әмтин түрүн ирсн бийнь яахан медлго, күүкиг эргҗ гүүһәд бәәв. Бадма Цебекович адһмтаһар ирәд, өвдглҗ сууһад, чикән өрчднь нааһад, чиңнв.

— Зүркнь көдлҗәнә, адһх кергтә!— гиҗ тер келчкәд, әрә әмтә бичкн цогциг, өмнән сунһсн хойр һар деерән бәрәд, теврәд өөр зогсҗасн машиһән темцәд һарв. Тедүкнд эдниг хәләһәд зогсҗасн Монта генткн өмнк фермүр биш ардк тег хәләһәд гүүһәд һарв. Негчн күн терүнд оньган өгсн уга. Бадма Цебековичин һар деер нурһарн кевтсн күүкнә хойр көлнь, хойр һартаһан, цусрсн деесн кевтә сулар унҗад йовна. машинә ард бийднь авч ирәд арһул кевтүлчкәд, Мохлаев «Волган» залад, ик хаалһд орулв.

Һацата юмн, Өлзәт Эрдниевна гертән уга. Ладовкд хургт одсн кевтән тенд хонҗах болҗ һарв.

Машиһән өгтн, би мамиг шулун болдгар авч ирнәв. Эмч юн гинә?— гиҗ Сергей, Мохлаевас зәңг соңсчкад, келв.

— Дегәд икәр зовҗана, адһх кергтә,— гиһәд Бадма Цебекович хәрү өгв.

Ладовк күртл дөчн дууна һазр, хаалһнь йир му. «Волга» машин частан зун, зун хөрн дуунад йовҗ чадхмн, болв эн хаалһар тиим шулунар йовҗ болшго. Тер бийнь Сергей машинә газинь улм немәд йовна. Спидометрин стрелк зун, зун арвн хоорнд чичрәд йовна, болв Сергей газиг баһрулхш. «Кемр нүкн харһҗ гихлә машинәс юмн үлдшго»,— гиҗ көвүн дотран санна.

Сергей машиг йир сән йовулдг билә. Бичкн нүкн, баахн даңгшата һазрмудыг, эвлүнәр эргәд һарад йовна. Хойр нүднь, шам мет хурц, хаалһас машиһән хальтруллго һоодан йовна. Ладовк өөрдәд ирв. Болв эн экән альдас хәәхмн болхв? Ахиндән уга болхла, һоодан больницур одх кергтә гиҗ шиидв. «Юңгад гихлә, тенд хург болсиг дежурн эмчнр медх»,— гиҗ Сергей санад, машиһән больннцин һаза ирәд зогсав.

Өлзәт Эрдниевна үр эмчиннь герт хонҗасн бәәҗ. Сергей экән адһмтаһар дахулад һарв. Эк көвүн хойр зууран Харһатд күртлән негчн үг күүндсн уга. Юңгад гихлә, хойраннь ухан негн: яһад болвчн күүк әмд авч үзх.

Өлзәт больницүр ирәд, эврәннь хораһур орад, деерк хувцан тәәлн, халат өмсв.

Чаңһар цокснас көлтә зовҗана, дала әәмшгтә юмн болҗ уга,— гиҗ Өлзәт Эрдниевна күүкиг сәәнәр хәләчкәд келв.

Терүнәс нааран дола хонснь эн. Зөвүрнь тогтнад, урдк кевтән тохньҗана. Болв Өлзәт Эрдниевна Деләг больницәс һарһҗ тәвҗәхш.

Эк-эцк хойрнь ирәд, энд бәәҗәһәд, өцклдүр шинкн хәрв. Соятас кесг көвүд-күүкд ирцхәв. Босха түрүн өдр ирсн бийнь, Делә дегәд күнд зөвүртә болад харһҗ чадсн уга. Өдр болһн Сергей Кермн хойр ирнә. Тумбочкар дүүрң хот. Делә авч ирсн хотыг өөрк эмгн бер хойртан хуваһад өгчкнә. дөрвн күн бәәдг бичкн хорад, һурвн күн бәәнә. Көл, һарнь шарклдг эмгн болн һуч һарсн нег күүкд күн эн хорад бас бәәнә. Өрүн хотан уух цаг ирв. Хотан уучкад, амрад кевтсн Делә үрглҗ одсн бәәҗ.

— Энтн унтҗ оч,— гиһәд хаҗудк күүкд күүнә келсн үгәс серәд, нүдән секхлә, үүдн хоорнд Сергей бәәнә.

— Би унтҗ одсн бәәҗв. Өрүнә эрт серләв,— гиһәд, Делә эмәҗ көнҗлән бийүрн хөмв.

— Чамур дала гиичнр ирҗ йовна,— болад Сергей, бәрҗ йовсн сумкасн хот һарһад, эврән эзн кевтә тумбочкднь дүрв.

— Сергей Анджаевич, танла керлдх дурм күрчәнә! Хот керг уга гиҗ би өцклдүр келләлхн,— гиҗ уурлад Делә, урлан өртәлһҗ келв.

— Чамд, Делә, уурлх керг уга. Бийәсн ах улсин үг соңс. Тиикләрн эрт эдгхч,— гиҗ Сергей келн, ахрхнар хәәчлсн чотл хар үсинь хурһна үзүрәрн гедргән кев. Делә урднь болхла, кениг болвчн, тер дотр, көвүн күүг, бийдән өөрдхшго билә. Зуг махмуд-цогц зовад гемтхлә, күүнә заң-бәәр сулддг болхв, аль Сергей таасгдсн болхв. Һазаһан уурлсн дүрсн һарвчн, дотран байрлна.

— Кен тиигҗ келсмб? Ямаран герлтә номт келсмб?— гиҗ сурв.

— Би келҗәнәв. Эгл эмчин, эгл көвүн. Чи юн гиҗ санҗанач, Делә? Экнь эмч болхла, көвүнь бас тиим «гүн тоолврта ашлвр» кеҗ эс чадхий? — гиҗ тернь келв.

— Йир һольшг,— гиһәд инәчкәд, күүкн дотран санв: «Эн мини седкл өргхәр иим болх болшго үг келәд сууна.

Кемрҗән эн һарад йовҗ одхла, нанд йир му болхмн. Цөөкн өдрин дунд, дегәд икәр иҗлдчквв. «Кемрҗән хәрсн цагтан энүг үзлго, нег цөөкн хонгт болвчн яһҗ бәәхв»,— гисн тоолвр орад зәрмдән зована. Тер ухан минь эн цөөкн хонг больницд кевтхд орсн уга... Әмтин түрүн зунаһа Харһатин өөр харһснас нааран деерәсчн дуссн дусал мет баахнар хурад йовҗ кевтә. Тегәд эн юн болҗахмб? Одак дурн гидгнь эн болхви? Ода яахув!— гиһәд, Делә саналдв. Тернь мини ухан. Эн нанд дурта болхий? Уга. Өр-өвч көвүн, гемтә күүк аатрулҗана. Одак зәңг үнн кевтә. Тер уснд унҗ үксн күүкн энүнә келсн күүкн бәәснь үнн бәәҗ. Юңгад гихлә, зәрмдән үг келҗәһәд, тогтнад, уха туңһасн зөвүрдсн болад одна.

— Чөткр күүкн, хамран дүүҗлхмн биш,— гиҗ көвүн инәв. Сергей Делән эвтәкн хамриг хурһарн дархдан дурта билә.

— Сергей Анджаевич, мөөлүр хамрим өдр болһн да­ра бәәҗ, мел балцалһад хайчквт. Тер цагт таниг эврәннь хамран тәвҗ өгтхә гиһәд зарһд өгнәв,— болад Делә, хонх җиңнсн әдл, цегән дууһар ннәв.

— Зарһд ю хәәҗ өгнәч? Зарһ угаһар эврән сән дурар нанас ав,— гиһәд Сергей дахн инәв.

— О, эднтн зөвәр байрта, тиньгр бәәдиҗ, бидн таднд харшлхн угайи?— гиһәд, үүдн хоорнд Босха үзгдв, цаад бийднь Арлтан, Хаалһ, Эрднь эдн үзгдв.

— Ортн, нааран,— гиһәд Делә өндәхәр седхлә, Сер­гей ээм толһа хойраснь арһул хәрү кевтүлв. Сергей цуһаралань мендлв.

— Нә, би негдгч ферм орхар адһҗ йовнав. Менд бәәцхәтн,— гиҗ келәд тер һарч одв.

— Делә, бийчн сән болҗану? Элкнчн өвддгән уурви?— гиһәд Босха, әмтин түрүн болҗ гүүҗ ирәд, үмсв. Наадкснь селгәдәр мендләд, хооран һарад бәәцхәнә. Юңгад гихлә, хойр орн хоорнд суудг, зогсдг зә уга. Эднә зовлң медәд, Делән хаҗудк бер, эврәннь орн деер суух зөв өгчкәд һарч одв.

— Би йосндан эдгв. Зуг Өлзәт Эрдниевна тәвҗәхш. Нә, мана Соятд шинәс юн бәәнә? Клубтн белн боллу?— Делә Соятас һарад дола хонсн биш, бүкл долан җил болсн күн кевтә сурв.

— Клуб тер кевтән, терз үүднь хадата бәәһә. Шил харһа хойр уга гинә... Монтаг бәрҗ авад суулһчксн, Ладовкд бәәнә. Өцклдүр гергнь хот күргҗ өгәд ирҗ. Нань шин юмн уга. Чамаг больницәс һарч ирхлә комсомолин хург кехәр бәәнәвдн. Тавн күүнәс эрлһ орҗ ирсн бәәнә,— гиҗ Босха хәрү өгв.

— Кен эрлһ өгв?— гиҗ Делә соньмсад, невчк өндәһәд сурв.

— Церн, Арслң, Пүрвә, Зоя болн Түмд...

— Арслң Церн хойр бас эрлһ өгви, йир сән! — Делә байрлад, нүднь герлтәд одв. Монта бәргдҗ гиснд нам хәрү өгсн уга.

Монта тер асхн гертән гүүҗ ирәд мөңг авчкад, тавн дуунад бәәсн ик хаалһ деер һарад, түрүн йовсн машинд сууһад, балһс орҗ. Маңһдуртнь әмтн милицд зәңглснә хөөн, тедн Монтаг балһснас олҗ авад, түүрмд суулһчкҗ. Эн зәңгиг Деләд өцклдүр Уташ Гахаевич келлә.

— Кортк Монтанасн һарч одсн бәәнә,— гиҗ үүдн тал суусн, бичкн мергр хар күүкн келв.

— Кортк альдаран одсмби? — гиҗ Делә соньмсҗ сурв.

— Альдаран одх билә, тер нег ахинәсн һарад, наадк ахиндән орҗ. Корткиг тиигхд бас суулһхмн билә! Ах-дүүһәр цуһар анддуд!— гиҗ Эрднь келв.

— Бүкл дөрвн бүл әмт тиигҗ келҗ болшго. Күн болһн эврәннь һарһсн гемән даах зөвтә,— гиһәд эндәс Арлтан келхлә, күн болһн эк-зах угаһар эврәннь хөвән келхәр седцхәв.

— Юн шууган болҗахмби? Аль ноолдан болҗану?— гиһәд цаһан киилгтә Уташ Гахаевич, һазаһас халат уга орад ирв.

— Эндр ямаран бәәнәвдн, чөткр күүкн?— гиһәд тер Делән көнҗл деер бәәсн һаринь атхчкв.

Эн җил эклснәс нааран Делә Босха хойр баһчуд дахулад, хавр эклснәс авн бальчг ишкүләд, саман кев. Теднән хагсхла, бас баһчуд цуглулад, найн күн багтх клуб кечкв, Болв эндр өдр күртл шил уга болад терз, харһа уга болад үүднь кегдәд уга. Эн җилин дуусн эднә кесн көдлмш тоолхла — олн. Гүүх, керлдх, хәәх — хамг күнд көдлмшинь Делә эврән сән дурарн авдг билә. Ик баһ уга, энүнә кесн тоотиг үзәд ирв. Тегәд хотна улсас негнь: «Чөткртә күүкнл эн!» — гиһәд келчкҗ. Терүнәс нааран «чөткр күүкн», «шулм күүкн» гиһәд әмтн нер өгчкҗ. Тернь энүнд бас күрәд «чөткр» гидг үгинь медлго, генткн нег дәкҗ, Уташ Гахаевич сурв:

— Нанд әмтн чөткр гидг нер өгч, тернь, ямаран нерн болҗахмби?

Уташ Гахаевич түүгинь соңсад инәв.

— Йосар болхла, чөткр, шулм гисн нег үг. Болв чамд тиим нер әмтн өгхләрн, өкәрләд, альд болвчн орх-оршго һазрар орад, ямаранчн төрт орлцад йовдг төләдчнь тиим нер өгчәнә. Миниһәр болхла, сән нерн. Күн болһн күүнд тиим нер өгшго. Би чамаг бас эндрәс авн чөткр гинәв,— гиҗ цәәлһҗ өгв.

— А йир Корткин тускар шууглдҗана. Кортк Монтанас һарад, Манҗиндән орҗ. Эднә минь ода күүндсн үгин тускар альк цагт болвч адһҗ үг келдго, кесн көдлмшән тогтунар, тохнятаһар кедг, Босха цәәлһв.

— Арһулдҗатн баһчуд, нирглго хамдан ухалий. Бидн долан күн герт бәәнәвдн. Кемрҗән мадн доланиг дәәнд орулх болад, нәәмдүләд Корткиг манла дахулҗана, тииклә яһий? Бидн долан сән улс болий. Нәәмдгчнь му. Тегәд яһий? — гиһәд парторг баһчудур хәләв.

— Дахулхмн биш. Хамдан дәәнд орхларн маниг тиим улс хулдчкх!— гиҗ Эрднь лавлҗ келҗәнә.

— Цуһар тиигҗ тоолҗану?— гиҗ парторг сурв. Делә, Арлтан, Хаалһ һурвн бас тиигҗ тоолҗах болҗ һарв, Босха дахулх болҗана.

— Нә болтха. Кемрҗән бидн нәәмн хортна һазрт разведкд йовад, Кортк шавтҗ одв. Тиигхлә яһий? Хортнд үлдәһәд, хайчкад күрч ирий? — гиҗ парторг сурв.

— Уга. Үлдәҗ болшго,— гиҗ баһчуд хәрү өгв.

— Яһад эс үлдәнәт? Му күүг үлдәчкх кергтә, тиим эсий?— Уташ Гахаевич теднүр ширтҗ хәләв.

— Хамдан һарсн хөөн үлдәҗ болшго,— гиҗ тедн бас нег дууһар хәрү өгв.

— Үзҗәтн! Ода оңданар келҗәнәт. Тенд, хортна һазрт, бидн цуһар эрдмтә болн эрүл, сән болн му, хаҗһр болн чик хамг—цуг советск улсвдн. Тииклә яһҗ тенд үлдәхв? Намаг дәәнд йовтл, мини ротд, дән эклхәс урд үүл һарһад түүрмд суусн улс авч ирв. Түрүн авгтан би теднд дурго болҗалав. Болв экләд дәәнд орчкад, одак ухаһан сольх зөвтә болв. Немшин танкин өмнәс, һанцхн үлдсн гранатан авад, төгә дорнь унҗ, хаһлдг билә. Сумнь чилҗ одхла, җидән өргҗ авад ордмн. Теднлә ирсн нег салдс герой болла, наадкснь орденәр ачлгдла. Үзҗәнт, дән уга цагт хаҗһр һарһад, советск йос эвдәд, үүллә харһсн улс. Дән экләд мана Төрскнд әәмшг учрхла, мана зергләнд орад, Төрскән харсв. Юңгад тедн тиигв? Юңгад гихлә, мана кенднь болвчн негхн Төрскн! Терүнәннь төлә кенчн цусан әрвлшго. Тадн цуһар сурһуль-эрдмтә, газет, дегтр умшдг баһчудт. Бидн коммунизм үзх угаһинь — кен медхв? Болв тана уйнр коммунизмд күрч, терүнд җирһхмт, тернь лавта! Коммунизмд күрхләрн Корткиг хайчкнта? Йилһл уга танла хамдан тертн күрх. Тииклә, оданас авн тадн дунд эндрәк Корткин ааль уга, шин бәрцтә, шин хәләцтә, Корткиг көтлҗ авч орулх зөвтәт,— гиҗ парторг келв.

— Корткиг Монта Барг хойрнь көтлҗ! Теднәннь авцар бәәдг күн,— гиҗ Делә келв.

— Делә, чамаг би иигҗ келх гиҗ сансн угав. Корткиг Монта Барг хойрас алдулҗ авх кергтә. Мана эндрәк, мана эркн төрмдн тер! Манд тиим чидл бәәнә. Нәәмхн йисхн сарин дунд Соят селәнд нәәмхн комсомольцас һучн хойр күрвт. Тер диилвр биший? Ик диилвр,— гиҗ байрлҗ парторг келв.

—Тер Деләлә харһсн зеткрин хөөн мана Соят мел оңдан болҗ одв. Кесгнь манла ирәд зөвшләд, селвг сурна. Монтаһас урднь әәһәд үг келдго улс, нииләд зарһчд бичг бичҗ. Дәкәд болхла, Кортк дигтә Монтаг үүл һарһсн өрүн ахларн керлдәд, салу һарч одсн бәәҗ. Ода зәрмснь: «Әәһәд һарсн болх»,— гицхәнә. Үүл һарһад уга бәәтлән тер юунас әәх билә!— гиҗ Босха төвшүнәр келв.

— Босха чик келҗәнә. Нанд ода деерән таднд келх санан уга билә. «Темсн сән болад уга» гидг үлгүр бәәнә. Энд цуг активистнр бәәсн деер келчкнәв,— гиһәд, парторг эклв: Эврән эн үүл болхас кесг хонг өмн Кортк нанур ирлә. «Күүнә уха медснәс авн ахиннь үгәр бәәһәд дасчклав. «Терүг ке, энүг ке» гисәрнь бәәдг биләв. Болв алькинь кеҗ болх, алькинь кеҗ болшго төринь эврән медлго кедг биләв гиҗ келҗ чадшгов. Юңгад гихлә, би яһад му болҗахинь, сән болҗахинь меднәв. Тер бийнь, әәһәд дасчксн күн, тер кевтән үгинь соңсад бәәләв. Болв одахн болсн хургт бийим келәд ичәснә хөөн, ухалад бәәхнь, мини хаалһ Монтала биш, тер баһчудла негн болх бәәдлтә. Эн бәәдләрн бәәхлә, мини дурлсн күүкнә бийнь, нанур хәләшго гиҗ нанд келләт гив.

Хәләһә бәәтл хөөннь медгдх,— гиҗ Эрднь эндәс келв.

— Тана кесн сән көдлмшттн ханҗанав. Зуг, «барсин сүүләс бичә бәр, бәрсн хөөн бичә тәв» — гидг хальмг үлгүр бәәдмн. Хәрнь, барсин сүүлиг чаңһар сулдхлго бәртн,—гиҗ Уташ Гахаевич келлһнлә, һаза машинә бүшкүрдсн дун соңсгдв.

— А, мартчкҗвдн. Мана машин ирчкв,— болад баһчуд адһлдв.

Эндәснь парторг һаран өргәд:—Түрд гитн! Тадн нанас юм эс сурнат? Элстин лавкас нег яршг шил ил мөңгәр авхуллав. Дәкәд, йир сән хүүрә харһа олҗ авв. Ода зууран дәврәд складас авад хәртн. Зуг ода деерән модна урчнрт, танахсур оддг цол уга. Нег арв хонад ирх,— гив.

— Йир сән болв. Бидн бас танд ханҗанавдн. Директорас кедү сурвдн, тус уга! Модна урч манд керг уга. Арлтан, чи хойр үүд, терзин цөөкн рамк эс кеҗ чадхийчи?— гиҗ Болха сурхла, Арлтана чирәнь улаһад хәрү өгв:— чиниһәр болхла, рамк кенә гисн амр юмн гиҗ меднчи? Күн болһн түүгичн кеҗ чадшго.

— Күн болһн кеҗ чадшгонь ил. Болв чамаг кеҗ чадхичинь медәд келҗәнәв,— гиҗ номһн Босха наалдулад хайчкв.

— Чик. Комсомольцнр экләд кесн хөөн эврән чиләх зөвтәвдн. Эс гиҗ Мохлаев Боктаев хойр терз үүд хойр келгүлчкәд, клубин өрәлиг бидн келгүләвдн гих. Кемрҗән кеҗ чадхв гиһәд эс келхлә чамд һаран өгхшв,— болад Делә Арлтанла мендлхәр өгч йовсн һаран хәрү татв.

— Болг, чини һар атхкин төлә, кехв гиһәд амн үгән өгчкхәс биш. Зуг шулуһар эдг. Чамаг угаһар клубан секхшвдн,— гиһәд, көвүн Делән эвтәкн альхиг атхв.

— Йо, ях! Аюла әдл юмн бәәсмби энчнь. Һарм, һарим хамхлчквч!—Делә һаран саҗв.

Баһчуд шууглдад һарцхав. Тедниг дахад һарсн Уташ Гахаевич хәрү орҗ ирәд, Делән өөр сууһад келв:

— Би чамас нег үг сурхар седләв.

— Келтн, соңсҗанав,— гиһәд Делә ормаһад одв.

— Бичә үүм, дала әәмшгтә юмн биш. Одак Босха Арлтан хойрин хоорндк юн болҗана?

— Нанас, Уташ Гахаевич, юңгад сурнат? Тер хойрас сурх бәәсн,— гиһәд Делә болһав.

— Тер хойрас сурх цагнь ирхлә сурхв. Ода чамаг комсомольцнрин көтлврч күн гиһәд сурҗанав. Хоюрн нег-негндән дуртай? Йосн дуртай, аль цаг-зуурин наадний?— гиҗ, чирәнь улаһад, эмәсн бәәдлтәһәр сурв.

— Би хойр күүнә хоорндк йилһх зарһч бишв? Теднә дотрнь орсн угав. Болв хаҗуһаснь хәләхлә хоюрн йосндан дурта бәәдлтә. Дәкәд айта гидг бүл болхмн. Би хойраднь йир дуртав. Тер теләд хоюрн ханьцхла бийсиннь хөв болх гиҗ саннав,— гиҗ Делә зөвәр ухалҗаһад келв.

— Би бас тер хойрадчн дуртав. Болв Нүүдлә бас Арлтанд дурта, тер яахмби? Нам Нүүдлә арһта, наснь баахн, бийән дахсн бас нег көвү олҗ авх. Зуг тер һурвдгчнь — бичкн көвүнь яахмби? Тер эцк альдас олҗ авхмби? Теврәд өрчдән шахдг эцк терүнд керг угай? Тер бичкн көвүнә шинкән күүнә седкл экләд медҗәх зүркиг оданас авн яһҗ салвлхмб?—гиҗ Уташ Гахаевич келв.

— Арлтан көвүндән эвр дурта. Миниһәр болхла, тер оңдан бүл бүрдәһәд салсн бийнь көвүһән хайшго. Эс дурта күүнлә яһҗ бүкл җирһлиннь туршарт бәәхмб? Арһулдҗатн, тана келхәр бәәх үг медҗәнәв. «Эгоизм» гиҗ келхт! Болв күн болһнд, кенд чигн, адгтан нег бичкн эврә хөв бас кергтәлм! Тииклә яахмби? — гиҗ Делә келв.

— Күн болһнд бичкн тасрха биш, ик өргн хөв кергтә. мана цагт тиим арһ чигн бәәнә, кишгән эдлх зөвтәвдн. Болв күн болһн хаҗудк улсиннь тускар бастоолх зөвтә. Кемрҗән нанд сән болхла, энүнд ямаран болх?— гиҗ бас ухалх зөвтә. Болв хөв-җирһл акад юмн. «Арлтан Босха хойр хоорндан йир дурта»,— гиҗ чи келвч. Кемрҗән үнн болхла, дурна чигә күчтә юмн уга. Би бас хойр күүнә дурна тускар меднәв. Көвүнь хөрн тавта, күүкнь арвн нәәмтә, хоюрн харһад нег-негндән дурлна. Болв хоорнднь әмтн орлцад, эн хойр ханьцҗ чадхш. Көвүн худл зәңг иткәд түрүләд гер авчкна. Болв удан боллго, үнн йосндан илдкгднә. Авсн гергндән йосндан дурлад уга, урдк күүкндән ода бийнь дурта. Болв көвүн әмтнә келнәс әәһәд, эн авсн гергндән санань зова бәәҗ, кесг цаг өңгрүлнә. Өндән келхд, көвүн нег мөслҗ чадсн уга. Терүнәс нааран хөрн җил болҗ йовна, көвүн гергтә, тер бийнь түүнә түрүн болҗ энүнә зүркнд шатсн дурна герл, тер көвүнә седклд эндр күртл герлткҗ, чееҗинь халулна,— гиҗ Уташ Гахаевич келв.

— А, күүкн яһҗ?— гиҗ Делә эндәс соньмсҗ сурв.

— Күүкн көвүһәр болхла, хөв уга бәәҗ. Хөөннь нег күүнлә ханьцад, салҗ одв. Ода күртл тер эврәннь зүркндән түрүн дурни чиндринь хадһлад, унтралго йовад йовна. Болв цаг, цаг гүүһәд йовна... Цагиг цалм хайҗ зогсаҗ болшго! Тер давсн цагиг хәрү эргүлх дурн зәрмдән хойраднь күрнә. Тииклә хоюрнчн хөвтә болх бәәсн,— гиҗ Уташ Гахаевич келв.

***

Суулһта ус һартан бәрсн Делә һазаһас орҗ ирәд, намрар өмсдг бор көрсн хар пальтоһан тәәләд, үүднә. барун хәврһд, герин эрсд шоваҗасн зөвтә ут хадаснд өлгчкәд, һаран уһав. Киитн ус кружкар һар деерән кехләрн, махмуднь ирвәтрәд даарсн болҗ медгдв. Акад юмби? Урднь Делә җилиг тоолхларн: сурһулин эклц, үвлин болн хаврин каникул, сурһулин җилин чилгч,— гиҗ тоолдг билә. «Эрт хавр ирхинь болх билә»,— гиҗ Деләлә хамдан экнә буудя цеврлҗәсн күүкд улс үвлә келдг билә. Хавр ирхлә хальмг тег кеерәд одна, әмтсн, аһурсн күртлән цуг байрлна. Болв Соятд бәәх улст хавр һанцхн байрта дула авч ирхш. Деернь немүр болдгнь эрт тәрәһән тәрх, мал-малыннь төлинь хорулго авч һарх кергтә. Нарна толнь улм гүдәд зуни сармуд урһад ирлһнлә, өвс хадх, тәрәһән хурах болн нань чигн керг-үүл көл җиидг зав өгхш. Намрин сармуд бас чигн сәәхн ке цаг. Болв эн җилин сән гисн ке болзгиг ирҗ йовх үвлин төлә үрәх кергтә болна. Тиигәд нег җиләс дарук җил күртл нег көдлмшинь чиләхлә, дарукнь ирәд, седклин киләсн болад йовна. Җирһл гисн иим юмн бәәҗ. Кемрҗән эн хамг төр, гүрм, үүмән, седклин киләсн уга болхла, яһҗ әмтн бәәх бәәсн? — гисн тоолвр Делән седклд орв. Һазак үүд харҗннулад күн орҗ йовхинь соңсчкад һар уһаҗасн му суулһан Делә үүднә өөрәс авв.

— Делә, эн хаша дотр юн һәңнәд бәәнә? — гиҗ, Байчха үүд секәд орҗ ирн, сурв.

— Аак, би чамд келхән мартчкҗв. Намаг өрүнә ирҗ йовхла, Соятин һолын бахлурт юмн гиинәд бәәнә. Хаалһас хаҗиһәд доракшан хәләхинь усна көвүдк бальчгт бичкн нохан кичг әрә мөлкҗәсн бәәҗ. Тиигән бууһад авхар йовхинь, цань бас хойр кичг, үкҗ одсн усн деер көвәд бәәнә. Эн әмд үлдсинь санам зовад, авч ирүв,— гиҗ күүкнь цәәлһв.

— Чи, Делә яһҗах күмбчи? Хашаһар дүүрң ноха хадһлад, яһҗ асрхар бәәнәчи? Урдк хойр нохань нег герт болдмн бишви? — гиһәд, экнь күүкндән уурлв.

— Аак, бичә санаһан зов. Тер көгшн нохаг бийләрн авч йовнав. Ода яхув, тегәд? Әмд юм, үзә бәәҗ алҗ болш угалм,— гиҗ, Делә зөвән келҗәнә.

— Чи, әмтнә сә хәәсичнь баһдад, адусн-аһрусна арһ хәәдг болҗанач. Ода тер нүдән күцц ээһәд уга нохан кичг авч ирәд юуһарн асрхар бәәхмчи? Нохад өгдг биш, цә үслдг үсн уга. Үкр кезәнә дүүрсинь эврән меднәч,— гиһәд экнь арһан бархларн келв.

— Юн шууган болҗахмби? Эк күүкн хойр яһсн шүрүһәр күүндҗәхмб?— гиһәд, эцкнь һазаһас орҗ ирв.

Делән эцк, Нәәмнә Очр, одахн госпиталяс ирлә. Бүкл җирһлинь туршарт хара бәәҗ үзәд уга Очр ирснәннь маңһдурт дермин залачур ирҗ көдлмш сурв. Очриг урдк эрдмән олзлҗ чадхинь соңсчкад, тернь йир икәр байрлв. Очр ики баһасн авн һартан өөтәнь бәәһә юмн. Модна халх көдлмшиг эн му бишәр кедг билә. Зуг сүл җилмүдт шавта көлнь зоваһад хойр модар йовдг болхларн, модна урлһна көдлмш кеҗ чадад бәәв. Юңгад гихлә, мод харүлдх, сүкәр чавчх болн нань чигн көдлмшиг босад зогсҗаһад кех кергтә бәәсмн. Ода кесг сард эмнүләд ирхләрн, негхн тайгар йовдг болад, эврәннь седклдән тааста сүк харул хойрар көдлх арһта болв. Эн зәңгиг фермин залач, бас байртаһар соңсв. Юңгад гихлә, модна урч улс Соятд ховр билә. Тегәд, Очр эндр әмтин түрүн көдлмштән һарсн төләдән, байрта орҗ ирснь тер.

— Яах билә, саак күүкнтн нүдән ээһәд уга, нохан кичг авч ирҗ. Дала кичгүд цуглулад, нохан перм кехәр бәәдг болхви?— гиһәд Байчха ду һарв.

— Я, яһлав, терчнь келсн үгдән күршго төр бәәҗл. Би нам оңдан юмн болһад әәчкүв,— гиҗ Очр келн, һадр хувцан тәәләд дуусхлань, Делә беш деер кружкд бүләлчксн ус авад, эцкиннь ут хурһта, мах уга нәрхн һар деернь ус кеҗ өгв.

Удл уга, эцк, эк, күүкн һурвн үдин хотан ууцхав. Хотан уух хоорндан, олҗ авсн нохан кичгин тускар Делә эцкдән келҗ өгв.

— Ямаран зүрктә күн бичкн кичгүд кеер уснд хаяд бәәдви? Яһвчн әмтә юмслм тер! Бийснь асрҗ чадшго болхла, оңдан улст өгчкх бәәсн. Авч ирснчн сән болв,— гиҗ эцкнь күүкндән зөв өгв.

— Хәлә, саак күүкндән зөв өгчәнә. Иигҗ келхитн медә бәәләв. Иигәд болх болшго юмнд зөв өгә бәәтл, эн күүкндтн ямаран нер әмтн өгчәхинь медҗәнт?— гиҗ Байчха келхлә. Очр хот ууҗасн ухран стол деер оркчкад:

— Юн нермби? Кен өгсмби?— гиһәд, ормаһад одв.

— Кен болх билә? Әмтн цуһар «азд күүкн» гидг нер өгч,— гиһәд экнь келҗәнә.

— Яһснднь?— гиҗ эцкнь сурв.

— Яһсинь эс меднтә? Монтаг күүкд улсла демнсн. Дәкәд кеер йовсн согту күүнлә хальдна гиһәд, әмнәсн хоцрн алдв. Күүкн күн тиим йовдл һарһдви?— гиһәд экнь улм дөгәҗ өгв.

— Болснь терви? Тер хамгичнь соңслав. Соңсад икәр байрлҗанав. Һанцхн үрнә һавцнь сән гидг үлгүр соңслчи? Кемрҗән,— би күүкн күнлм, эднә хоорнд яһҗ орхви,—гиһәд Монтаһар әмт гөвдүлсн деерән гергинь үктлнь цокулхла сән болх билү?—гиҗ Очр келхлә, эндәснь,— «Эргү күн эр эм хойрин хоорнд» — гидг үлгүр бәәдмн,— гиҗ Байчха немв.

— О, эмгн, хаҗһр тоолҗанач, урдкла әдл, мана төр уга гиһәд бәәдг цаг уга. Дәкн деернь, комсомолк күүкн тиигҗ болдви? Дәкәд ток деерәс буудя ачсинь үзсн бийнь, хара бәәх бәәсмби? Ааҗан күүкнә зөв!— гиһәд, эцкнь күүкнәннь нурһинь илв.— Хәрнь тер! Тиигҗ зөв өкинь медә бәәләв. Зуг мини келсн тоот, цуг хаҗһр болхмн. Би һанцхн күүкндән харта бишв...— гиҗ экнь арһан бархларн, арһул келв.

— Эн тускарн невчк давулчквч, эмгн. Эцк күүкн хойрин эрүл-менд харсҗах, көндлңгәс хальдхар ирсн хамгиг, кө хуйг мет, бийдән тосад авдгчинь мартхла, манд килнц болх. Тиим эсий, күүкн?— гиҗ эцкнь нүдән бүрлүлҗ күүкнүрн хәләв.

— Тернь чик. Бичә һунд, аак. Әмд юм үзә бәәҗ, яһҗ хайхви? — гиҗ күүкнь экәсн гемән сурв.

— Намаг би хай гиҗәнү? Авч ирсән, эртәр келх бәәсн. Терчнь хоосн харһнад үкҗәх. Норнаһас невчкн үс сурҗ авч ирнәв,— гиһәд экнь босхар седв.

— Ханҗанав, аак. Тиигҗ келхичнь медләв. Би одахн Босхаһас невчкн үс авч ирәд, кеһәд өгчкләв,— гиһәд күүкнь эндәһәд, экән үмсв.

Әрвҗго юмн деерәс нирглдәд, керлдәд, цүүгәд бәәдг өрк-бүлмүд Соятд болн оңгдачн селәдт Делә үздг, соңсдг билә. Болв эврәннь гер-бүл дотран күүнә уха меддг болснас нааран негчнь ик цүүгән болсиг эн медхш. Саак экнь иигәд, эндрәклә әдл бурад, буслад үг келчкәд, аш сүүлднь, ааҗан шиидҗ келсәр, боллго бәәдмн биш. Очр Байчха хойр һучн тавн җилдән хамдан бәәхләрн кедү түрү-зүдү, зовлң, байр болн сән-сәәхн тоотиг үзсн болхв. Арвн үрнәс ор һанцхн күүкн үлдхлә, кедү зүркн шарклх зовлң эдлсн болхв эдн? Болв эн хойр хоорндан негчн «чи-би» — гиҗ керлдсн, эцкнь экд һар күрсн йовдл Делә медхш. Ямаран ни-негн, җөөлн хәләцтә, нег-негндән таңгсг болн эңкр бәәдлнь Делән седкләс бас һархш. Тер хамгинь ухалчкад күүкн хаҗудан суусн эк-эцк хойран хойр һарарн теврәд бийүрн шахв.