ранднь юм медхшв. Таш-таш гигәд бүтңг бууһин дун һарад бәәлә... Өрүнднь босхлам... гичкәд күүкн үгән келж чадад хаҗугшан эргәд хойр һарарн юм шүүрхәр седсн бәәдл һарад, келнь ээдрәд, чирәнь хумхлтад одв... Нег үг алдл уга оньһҗ соңсжасн улсиг докья өгч һар- һад, деерәс ирсн мөшкәч, күүкнә авһ бергн хойр үлдәд, күүкиг дакнас авн талдан үгмүдәр аадрулад ю бис күндҗәһәд толһань эргдгнь уур- хла:

— Намҗл, чи тер танад ирсн бор өрмгтә күн ода ирхлә таньхвч? Тер күүнчн энд ирсн бәәнә, гиҗ ик эвлүнәр мөшкәч толһаһинь илж сурв.

— Таньхв! Таньхв! гиҗ Намжл дор ормасн боев, хойр нүднь һал ассн болад, өөрән бәәсн улс заагт бор өрмгтә кү хәәв.

Тигәд Китән өөр, Китәлә әдл урһцта, хойр залуст, әдл бор өрмг өмскәд, сельсоветин һаза олн дунд һурвлаһинь зогсачкад, Намҗлиг дахулж ирәд, не күүкн:

— Танад, бор мөртә ирҗ буусн күн, эн һурвна алькнь болх бәәд- лтә? гиҗ сурв.

Намҗл үзүлсн һурвн залусиг, тедүкнәс дун уга, толһасаснь авн, көлмүд күртлнь хәләж, хәләж:

— Манад ирсн бор мөртә күн, эн бәәнә! гиҗ Китән бор өрмгин хор- маһас татв...

Китән хойр тал зогсҗасн залус, Китә тал кулс гигәд хәләчкәд, театрин сцен деерк көшг мет хойр талагшан дегц заагрв. Китә һан- царн, һазрт хатхчксн һасн болад менрәд зогсв.

— Не чи, ода ю келнәч? Келән бүкләр зальгчквч? Ичртән ишкә хаасн, идхдән хор кесн йовдл гидг эн! Хөрн негн күүнә хәәртә сәкүсд, хәрү биярчн һарчана! Хавснасчн дегәләд өлгв чигн, хальмг күн ях гихн уга! Аляһан амндан зуусн, альхн деерән шумр шатасн, кишва ноха! Эврән һарарн элкичн ярнав! гиж ик ооврта, өадр нурһта, ик нүдтә үрст босад йовдг, бөк Санж халурхҗ босв.

Бууһан бәрәд, белн зогсҗасн хойр салдс Санҗиг Китәд күргсн уга. Эн күүнә, харм төрәд халурхҗ келсн үг, Китән чикнә һазаһур од- сн бәәдл һарв.

— Төгәлң зогсҗасн улс: көгшн, залу уга, ик баһ уга, хадад ав- чксн, хан хулсна архньг мет, дун уга менрлдв.

«Аврлт уга йовдлинь ашнь иимҗ!» гиҗ санчкад, нүд нирмтл ухан орсн Китә өргн, таңна хойран әрә зааглад:

— Ода юн гихв... Мини әмнд күрхәр үлдсн эрлг эн гихәс биш — гиж «Эн!» гиҗ таньчкад эргәд йовҗ одсн, күүкнә орм хәләжәһәд ха- мр доран келв.

Мана сотня командир, манахнд Салын Тугтнас ирсн-оруд, Очра Миишк тидг күн билә. Баһасн авн орст заргдад өссн, «хар усн деер өөрм бәәлһм» орс келтә күн бәәсмн.

Элетд Сотнь тогтахд, угатя, батрак улс цуглулж авла. Тигхд Мии- шкиг сурһуль уга болв чигн, сән орс келтә, батрак күн гигәд Сотня командир шиидлә.

Өрүн, асхнд җора бор мөр унчкад, өөрән отрядан дахулчкад, хо- ңхта гармуль татн дуулдад, ду һарһад, Элстин уульнцар йовад орк- хлань әмтн икәр өврдг бәәсмн.

Миишк Сотнясн Бүтүкән Гришк, Санҗин Сумьян гидг шүрүтә, киитн зүрктә хойр, залу дуудҗ авад:

— Эн һурвн бандитмүдиг, эндрин бииднь Элстд күргтн гиж даал- һҗанав. Зулх *бәәдл һархлань зууран геечктн! гиҗ закчкад, нүдән ир- мәд «токарчктн» гиси докья өгв. Сумьян. Гришк хойр һурв-н деерм- чиг һармудинь арднь күләд, күзүнднь килһсн арһмҗар оосрлад, тууҗ авад һарв. Бидн Шорвин кецд «Зеленый» йовдгж гисн зәңгәр Көклт тал тедниг урхдҗ һарвдн.

4*Альманах № 2.

49

Сумьян, Гришк хойр һурвн алачнриг эн һолын экн күртл бүтүһәр тууҗ ирәд, күзүнәннь холваринь тәвәд, тууҗ йовад хойринь гиҗгәрнь хаһад уңһахла, Китә хәрү эргәд нурһарн йовн йовҗ:

— Бидн нег номта, нег бурхта улслм, намаг эн үкләс тәвчкнтн? Чи Сумьян-мини зе көвүнч. Зееһин келн хорн, наһцхин һар күнд гидг эс билү? Наһцхан хармнхнчн — гигәд мөрнә өргн дор орн алдад яң- шад йовна.

Сумьян тав хадган ээмәсн буулһҗ авад, «цааран эрг!» гигәд тө- влнә.

— Айд, айд! Буйн болтха бичә ха! Чамд алсн тооднь йилһл бәәхш, һарим тәв, би мөргҗ авнав, бурхдт мөргнәв, шар нарнд мөргнәв! гиҗ ээрнә.

— Не цааран эрг, һаричнь султхнав, мөргҗ ав — гигәд Сумьян мөрнәсн буух бәәдл һарч йовад, Китәг цааран эрглһнләнь мөрнәннь хойр чикн хорндаһур хаһад уңһана...

Бууһин утан күтц талрад уга бәәтл, эднә ардас дала әдл мөртә улс довтлдад аашна. Тигн гихнь одак алгдсн һурвн алачнриг, эднәс булаҗ авхар адһҗ йовсн Мослак гидг күн толһачта бандитмүд бәәҗ...

Тигәд мел утхин ир дер, тер аврлт уга алачнрас хөөһсн болдг. Әрвҗ уга оратсн болхла, тедниг алдулад авчкх бәәҗ. Тер цагт манд амрл уга билә. Аляд амрл уга гидг тер.

һурвн мишг буудян төлә, харадан бәәсн хөрн негн күүг, әмәрнь шордулна гидг ямаран шалтан гиж, Муузра келврән төгсәв.

Үд кецәһәд оч, Кармга Эрнҗәнә үвлзң күрәһәд үзгдәд бәәв. Ба- ахн уста һол һатлад, хаалһас хаҗиһәд Муузра мөрдән зогсаһад, ха- мудмудиннь боодһас чаңһаһад, сальк өрүләд зогсачкад, тедүкн бәәсн бетктә цаһан өвсн деер одад тәмк, хустган һарһад суув.

— Әвртә гидг әәмшгтә болн, тууҗд орм келвр келҗ өгвт. Тер Китәг таньсн күүкн ода бәәнү? Сурһуль сурч йовдг болхий? Сурһульд йовдг болхла, эн үзсн йовдлинни тускар тодлвр бич гихмн—билә ги- гәд Бата Муузран өөр одад, тохаһарн һазр түшәд кецәлдәд кевтв.

— Та тер күүкн хама бәәхинь медҗ автн, би дакад ирсн цагтан, эрк биш харһҗ күүнднәв — гигәд Бата бичкн дегтрән һарһҗ авад Муузран келҗ өгсн келврин тускар тодлҗ бичхәр өндәһәд суув.

Муузран һанздан һал тәвәд, хайчксн хусткас авн, бавһр бетктә цаһан өвсн делгүдән дәрвкәд шач йовна...

— Я, яһлав цаатн түүмр!.. гигәд Бата гүүҗ одад, көләрн девсәд, хойр һарарн шора цацад ноолдад йовна.

Муузра үкс босад тергн дерән делгҗ йовсн ишкәһән авад, гүүҗ одад түүмриг сөрн цокв. Бата Муузран бризент өрмг авад цокв. Ти- гәд хоюрн сәвлдә, сәвлдә йовҗ әрә гиҗ унтрав.

— йо, ях көшәд бәәвв. Яһсн омлһн шатдг юмб! Зүн биидән цок- хла, барун бийәр дәрвкнә, барун биидән цокхла зүн бийәр дәрвкнә, нам игәд унтрасн бидн сән болв, эс гиҗ тер овалһата колхозин өвснд күрх бәәҗ. Маниг зарһд өгәд алх билә гигәд Бата ханц, хормаһан саҗад тергн тал одв.

Теегт шатен түүмр әәмшгтә юмн болдмн, эрт үзснчн сән болв гигәд Муузра цаһан өвс үмтәҗ авад Батан артк, өмнкинь арчҗ өгв. Батан нег нәрн шилв>нь зөвәр хорсад бәәнә, төр бийнь терүгән кел- җәхмн уга. Шатен һазр ик хар толв болад, энд, тенднь медг—үлг көк утан бүргәд үлдв.

Ах, дү хойр, асхн серү дахад, Элстин артк цоңх деер бәәсн, ма- штг цаһан шавр герин һаза ирәд буув. Кован Лиҗ гертән бәәҗ, һаза зогссн терг терзәр үзәд, һарч ирәд мендләд, мөрдинь тәәлцәд:

— Герт ортн, Амһулн, цә чан!

— Не танахн биид ямаран зәңг-зә бәәнә? Эн җил урһц ямаран

50

болв? Келҗәтн гигәд герин эзн һазаһан «ракета» гиж бичәтә толһа уга хадастин бәәдлтә папиросмуд хустгтаг тәвҗ өгәд, (күүндә эклв.

— Цә чанад, хот болһад өгч йовад герин эзн гергн Амһулң, Бата тал өөрдәд, ю әҗәнәв көвүн эн киилгчн яһсмб? Көөтә һазр деер көл- вәдәд бәәсмч-яһсмч? Тәәлҗ ас, уһаж өгнәв гив.

Бата хойр эм деегүрн бийән эргүләд хәләчкәд, ичсн бәәдл һарад, «тана гем» гисн бәәдлтәһәр Муузра тал хәләв.

— Мини гем! Нааран йовж йовад, нег баахн зуур мөрд амраслч гигәд бууһад, тәмк тачаһад, хайчксн хустгасм авн хагсу өвснд һал орад, түүмр алдчкн гивв. Мер болад Бата эрт үзәд, әрә гиж унтравдн гиҗ Муузра цәәлһв. Йо, хәәмнь үсән бас хуухлулж кевтәл эн гигәд Амһулң Батан заһрмгиг, гиҗгиннь үс бәрҗ хәләв.

— О, теегт шатен түүмр гидгтн күчр әәмшгтә юмн. Намаг баһд, чамаг буулһсн җил эс билү? гиж гергн талан хәләчкәд, Лиҗ цаа- ранднь келв. Хур уга хагсу зуна өдр билә:

Тер цагт Иҗлин көвә, Көк теңгс талас хошад төгәтә хозлг тер- гдт темә татсн, заһс ачсн хооткс даң нар-цар йовдг билә. Тигәд йовж йовсн нег хоотк зогсад, хотан кеҗ уучкад, һалан сәнәр унтрал уга йовҗ одсн арднь, һулмтинь хү салькн дәврәд, тер тана ирсн экнә хаа- лһин, цаадк көвәд ик гидг түүмр шатла. Нарта, үүлн уга өдр билә.

— Цаатн күргр темән үүлн һарч йовна. Хур орхар бәәнә гидг эн,— уга энтн дегд һазрдсн болад йовна, царцаха нүүҗ йовдг болхий? гил- дәд, хө кирһҗәсн улс күүндәд, төртән авл уга бәәләвдн. Ора болад хөөнә кирһәһән дуусвдн.

Генткн теңгр эңдән улаһад, зо деер делгүдән заль падрад түүмр шатад аашна...

— На, ца. Түүмр!.. Боллдад, мөртә, темәтә, йовһн улс ардк хотнас маля даахарн шууглдад һарад ирв. Бочкта ус ачсн, суулһта, бедртә ус үүрсн улс, худг талас гүүлдәд, гер-герән эргүләд ус цацлдад шуу­глдад ниргәд бәәнә.

Моднд ишкә, хурмш, мишг бооһад үүрсн, мөртә, йовһн улс нар- цар довтлдад, түүмриг тосад, хомнад цокад йован 'бийнь, түүм-р төрүц дарг өгчәхш. Сальк өрәд чигн, урудад чигн шатна.

— Хаалһ бичә һатлһтн! Үвлзңд бичә өөртхтн! гилдәд хәәкрлддг улс дала. Теегин түүмр, негл оруһин усн мет делгүдән: нег хурлһад, негт бадһлад, ширҗңнәд ард, өмнәһүр жилвкәд, ут улан келәрн бавһр бетк, хагсу цаһан өвс, хамад далаһад пирҗңнәд йовна.

— Яһлав, яһлав, болш уга болад бәәв! Үвлзңгүр орн гиҗ йовна! Үкс гитн чииктә ишкә авч иртн, ишкә! Тер гермүдин туурһ, деевр цуцҗ автн! гигәд ик хар өвгн, ут шуург ээмдсн, усн-цасн болтлан көльрсн довтлад һарад ирв. Бидн өвгиг дахад довтлҗ ирәд ишкә гермүдин деевр, туурһс мөлтлҗ авад, хойр үзүрәснь неҗәд ут арһмҗс боож авад, дееврән хоорндан чирәд, тедүкн бәәсн татал усар нар-цар орад шүүслҗ авад, чиигтә дееврән хошад, мөртә улс хоорндан, шач йовсн һал дәврүләд өрү-сөрү уга дәврәд, довтлад орлда бәәҗ өрин өмнхн муудан орҗ, хаалһ һатлһл уга унтралавдн. Тигҗ чиигтә ишкә чирж эс дәврхлә, һарар цокҗ унтрана гидг күчр юмн.

Тигәд өрүнднь гөл болад ирхнь, мини дү күүкн гертән уга. Ода яһҗ одсн болхв гигәд, әл бәәсн гермүдәс сурхнь, күн медхш. Түүмр унтрах ус зөөнәв гигә йовҗ, һалд орж одсн болвза гихнь, бас уга. Тигн гихнь күргнь ирәд хулхалад авад йовҗ одсмн бәәж, гиж Лиҗ инәв.

— Юңгад хулхалҗ йовхмб? гиҗ келвр чиңнҗәсн Бата сурв.

— Я, мана эк, эцг хойрт бәәнә.

Арин авһнра нег күн, мини дү күүкнд зәң орулад, әрк зөөһәд бәәлә. Би санаһарн буру гиҗәсн угав. Тер юңгад гихлә күргн болхар бәәх кө- вүг таньдг биләв,.

4*

51

— Мана эк ,эцг хойр-тиим хол, хәр һазрт күүкән өгш угавдн гил- дәд, зөв өгл үга бәәцхәв.

Тигн гихнь, манахс күүкән эврәннь әәмгә нег байна коочң амта». хорһта нүдтә, көвүнд өгхәр, дораһур күүндлдәд бәәцхәҗ. Мини дү күү- кн тенүгинь медчкәд, тер көвүнднь дур уга болад, зулад бәәдг бәәҗ. Урднь зәңг орулсн көвүнд седклнь тусҗ. Тигәд эк, эцг хойр коочң амта көвүнд күчәр өгчкх гигәд, .мини дү күүкн арһс түүсн болҗ һарад одак арин авһнра көвүтә харһад хәньцх болҗ ам авлцсн бәәҗ.

Темдглсн өдрән күүкн ус авдг худг деерән ирҗ күләх болҗ үгцҗ Теднә хүв болад, тер өдр түүмр шатад, күүкн ус авхар худгур ирхлә, көвүн эмәлтә мөр көтлҗ ирәд, сала дотр күләҗәҗ. Әмтнә шууганд хой- урн мөрән унҗ авад, сала урудад довтлад йовҗ одцхаҗ.

— Сән болҗ! Коочң амта көвүн орминь иләд үлдҗий? — гиж. Ба­та элк хатад инәв.

— Үлдл уга хамаран одх билә, хөөнь кесгтән манд дур уга болад өшәркәд йовб—гиҗ Лиҗ папиростан һал кев.

— Тер дү күүкнтн ода бәәнү? гиҗ Муузра соньмсв.

— Бәәнә. Көвүн, күүкн хойрта. Күүкнь хәрд һарн гиҗәнә. Одахн манад ирәд мендләд йовҗ одла. Көвүнь Көглтд школд орна, бийнь ода колхозин ахлач — гиҗ Лиҗ тәмкиннь утаһан оочарн бүргүлв.

— Тәвсн хүв гигәд, тигәд бийснь эвән олад, күцәд йовдг юмн би- ший гигәд Муузра нег папирос нерҗ авад мөрдән эвинь олхар- һарч одв.

— Не көвүн та хойрин эндр унтрасн түүмрәс, тер түүмр ямаран бәәҗ? гигәд Бата тал инәһәд Лиҗ бас һарв.

— Әвртә! Тертн йоста гидг түүмр бәәҗ. Түүмр чиигтә ишкә чирҗ унтрадгинь ода йосндан медҗ авбв, ханҗанав гигәд Бата Лиҗиг дахв.

Герин эзн күүкд күн киилгиг илвүрдәд, стулин нурһнд өмсгчкәд хонцнртан ор ясв.

Әмтн орндан орад, шаман унтраһад, ә, бә уурснас авн Батан нүднд, эн эзн залун «келсн келвр, цуг нүднднь үзгдв: ус авхар йовсн болад, хойр суулһ үүрәд худгин өөр ирәд, ам авлцсн иньгән күләҗәх күүкн. Эмәлтә мөр көтлҗ ирәд бултҗах көвүн. Хүвтә хойр зүркд холвлдад, хойр мөрн дер сәрвклдәд йовх цуг торс-торс гигәд бәәнә.

Эк, эцгиннь заң, авьяс эвдәд, эңкр садан темцәд, көтлҗ йовх күүк- нә зүркн, йоста дурна зүркн гидг тер... Зандаг бас тигәд эк, эцгнь хө- рдг болхий? Мини седкл Зандад тусҗахиг тедн яһҗ медон болхв, Занда бийнь келен болхий? Уга! Занда келен уга болх. Занда ода цага сур- һульта, комсомолка. Эврәннь хүв йөрәлән, эврән йилһҗ олх зөвтә. Болв, Зандад эн күүкнә тускар келҗ өгсн болхнь сән болх билә.

— Тер көвүн зөргтә көвүн бәәҗ!

Дурта болад зөргләд ирәд, авч йовна гигәд Занда инәх. Би хамдан йова йовҗ, үг келҗ негинь таслсн угав гигәд аанан саак Бата өрин өмн күртл эргәд, дуһрад унтсн уга.

Муузра эрт босад мөрдән хәләһәд, өөрдхәд авч ирәд, Батаг серүлҗ авад хоюрн эндр Әәдрхн тал йовх машинд билет авхар йовҗ одцхав.

Эндр йовх машинд Батад билет күртсн уга .Маңһдур өрүн йовх машинд билет авад, ирҗ хонсн герини күүкдт белг хулдҗ авад, да- рунь күрч ирцхәв.

Амһулңгин чансн цә, кесн хотинь эдләд, Муузра хөөнь ирҗәх бо­лад, ханад мендләд һарв .Бата Муузран тергинь татлцад, тергн деернь сууҗ авад мөрд урлддг халцха күртл йовад, мендләд һәрәдәд буув.

Тергнә хаҗуднь дахҗ йовад:

— Цуһараднь менд келтн! Аавд, Цаһанд, Васильд. Зандад гигәд наатксинь дахад келгдҗ одв. Бата тергнә ардас һарарн дайлад хаал- һин хаҗуд үлдв...

52

Бата маңһдуртнь, урднь хойр һурв йовчксн, ут зам улан хаалһарп Әәдрх орад делсәд һарв. Машинә төгән ард хурлһсн тоорм Батаг дакад • нег цөөкн хоңгт бәәһәд йов» гигәд күцәд шүүрхәр седәд, ки дайлад,- көөлдәд, хорма деернь бүргәд йовна. Хаалһин хаҗуһар дерәлдәд урһсн: керсң, темән чикн, көгсн, «сокту хар» — менд йовҗ менд ир! гилдәд толһаһан геклдәд, бичрән дайлдсн болна.

Өңгрсн җил Батан ирҗ культ-штурмар көдлҗ йовсн: «Яшкуль»_г «Цаһан усн», Адсхин һурвн хар толһас, «Хорха гемин дарңх».

— Бройдин нертә эмлһнә комбинат, шин бәргдсн улан, улан чере­пиц деевртә гермүд, шин электростанц торс, торс гед үзгднә. Тер көк- рсн ноһата царңд, улан тугмуд хатхчкад кедү улс цуглулҗ бичдг, умшдг дасхсан, кедү камзал, шиврлг һәәлҗ һалд шаталһсан санад, Бата бай- сад, бахтад өндәһәд энд тендән хәләһәд йовна.

— Бройдин нертә эмлһнә комбинат гидгтн эн!

Кезәңк һазр малтад кесн чиигтә, харңһу землянке ода уга. Эн һазрт хуучнас үлдсн үклин эзн: «садв», «хорха», цуг тохм таерла. Тер олн терзтә цаһан гер-школ. Тер утан һарчасн улан деевртэ гер-больниц— гиҗ эн Яшкульд өссн мергр нэрхн хар көвүн Церн хаҗудан суусн томЬ та сахлта өвгнә чикнд зөвәр чаңһур келәд, нег өргәрн зааһад, нег хур- һарн заңһад йовна.

Машинә шүрүнлә зөрлцсн, теегин хурдн хар салькн, Цернә хәәк- рәд гилтә келсн үгмүдиг, өөрнь суусн улсин чикнд күтц күргл уга ма< шинә ард авч шивәд хурлһсн улан тооснла хутлдулад йовна.

Хаҗуднь суусн цусн дусн гиен монтхр улан халхта, бүргр нүдтә, элән сүл күмсгтә баахн күүкн, машинд саатулгдад үрглҗ йовх, аль Цернә келсн үгд диинрәд таарҗ йовхнь медгдхш. Барун тохаһарн Цер- нә өвдг түшәд кецәлдҗ. Хойр бүргр нүднәннь ут сурмсгуднь эвән олад сольвлдсндан нам нүдән аньҗ йовх, хәләҗ йовхнь медгдхш. Чирәдән цаһан помад зөвәр зузанар түркҗ. Шоран бүргсн-неткл помад деернь •киисәд, чирәһинь саарлтулад зокас уга өңг һарһҗ. Толһаһан сернҗл мет сегркә цеңкр торһар бүркәд, дөрвн үзүринь гиҗг деерән баглад, көшүрдәд сркҗ. Торһна үзүр салькнд делсәд, тасрн алдад чигтхләд, дольгалад, хәрү хурлһад Цернә чирәһәр хая шавдад, хая арһул иләд сәрвкәд йовна. <

Торһна үзүр Цернә чирәд ширвлдх болһнд: помад, пудр, духин үнр салд гигәд чееҗинь сарултхад, зүркинь девтәсн болад өвр деернь өкә- Һәд үрглсн күүкнә чирә ӨМ1ННБ үзгдәд одна.

Церн, ода деерән цегән аһарт цервәд нисәд нааддг, цеңкр торһн җивртә, алтн-һорһлда шову бәрҗ авад, өвр деерән суулһад, өкәрләд наадсн болҗ йовна. Минь эн саамдан эн өөрән суусн күүкндән өл-маңхн тоһруна өрвлг чигн ширвүлш уга саната. Зүркәрн, әмәрн, нүдәрн, мөч- мүдәрн харҗ әмн сәкүлнь болх бәәдлтә.

— Эндр эн мршин төрүц бичә зогстха. Эн улс игәд эс үзсн болад: үргләд йовтха. Эн күүким күмн бичә серүлтхә гиҗ санв. Цернд, цеңкр- тгсн оһтрһу, көкргсн тег, күрҗңнсн машин, күрәләд суусн улс цуг ацан. болҗ йовна...

— Церән «Бройдин нертә сурһулин церг» гидг ду эс меднчи? Дуу- лцхай!» — гиҗ Цернә өвр деер кецәлдсн күүкн нүдән секл уга эвлүнәр- келв.

Церн Бата тал хәләһәд нүдән нирмчкәд-Бата сән меднә. Бата экл! — гиҗ Церн Бата тал керсү нүдәр хәләв.

Бата Церн тал өөрдәд, арһул хоолан ясад, захан босхад, үрү хәлә^ һәд:

Бройдин нертә сурһулин церг

Буслад, делгрәд һарна Бум, сай харчудан Будта харңһуһаснь гетлглә... гигәд эклв.

53

Күүкн өндәл уга дахв, Церн дөңнв. Хаҗуд суусн улсас баһчуд цу- һар дууллдв. Дууна айс, салькна ә, моторин лугшлһн цуг негдәд дүү- гәд шуугад, күрҗңнәд йовна.

Дууна үгмүд чилхлә, Бата сана авсмн кевтә:

Э-э, би эн районд культштурмар көдлҗ йовад, нег гелң йовсн күү- нәс ик гидгәр әәләв. Ода энүгәр йовад орксн цагт, тер йовдл сананд орад, хуухин үсн босад одна — гиҗ өмәрән хәләҗ өндлзв.

— Манахс һазаһас ирсн хәр улсиг тигәд әәлһәд, сүмсинь авад оркдг улсвдн. «Нүкн», «Көвчгин бөөрг», «Уттин улан» гидг һазрмудар одсн болхла тенүнәс икәр әәх биләч. Мөңктин Шуурһч, Әәдән Бокта ахта бандитмудин салтрмуд ода бийнь бәәдг болх гиҗ Церн шоглв.

— Я, йир Әәдән Бокта, Боова хойричн кезәнәһә үзләв. Богзгад зар- гддҗ йовхдан домбрт чигн келәд өгчкләв, әмтнәс өвәрц улс биш билә, дегд бичә көөрәд бә гихләнь.

— Танахна һазр донамтаҗ гиҗ соңслав. Бата донамд төрсн гелң- гәс әәсн болхугов. Бата тер әәсән келҗ өгхнчн. Келҗ эс чаддг бишч— гиҗ Цернә өвр деер кецәлдсн күүкн уртк бәәдлән сольл уга келв. Күү- кнә хойр оочнь татгдад, инәҗ йовхнь цеңкр торһн һатцас үзгдв. Нүднь саак кевтән анята.

‘— Не кел, харҗахар соңсий! — гиҗ Церн Батаһас сурв.

— Өвснә хадлһн дуусгдад ирсн цаг билә. Бидн делгү сурһулян көтрәд хәрү йовхар җиврән делҗәләвдн. Эн ода үзгдсн Яшкульд ВКП('б)-:н Райкомд Спиридонов гидг ик ооврта, өндр нурһта, хальмг келтә, сәәхн заңгта орс көдлдг билә. Маниг культштурмар көдлхәр ир- снәс авн, оньдин манд нөкд-тус болад, заавр болдг билә.

Генткн нег өдр тер күн маниг нег цөөкн комсомольцнр дуудулҗ. Би, хамдан көдлдг Насна Увшата хоюрн, иртхә гисн цаглань ирвдн. Тигхд кустовой методист көдлҗ йовсн Манҗ гидг номһн, дун уга заарг чирәтә хар залу бас ирсн сууна.

— Тадн: Бата, Увша хойр комсомольцнр, Шалвра Манҗ комму­нист һурвн, эндрин бииднь йовад «Тавн һашунд» бәәсн баячудин үлдл һурвн өрк бүл улс йовулхмнт. Тадна кех керг: Бод малин, хөөдин, то авхмт. Гер дотрк өлг-эдиг, эдл-ахуг нег юм алдл уга бичәд, акт кеһәд, нег гертнь хураһад оньслчкад актан нанд авч иртн. Маңһдур тигән колхозин ахлач ирҗ тана диглсн мал, эдл-аху цугинь авхмн. һурвн ишкә гермүд бәрәтәһән үлдтхә. Нег милиц илгәнәвдн, тер улс авч йов- хмн. Царанднь ю кехинь, цугинь Шалвра Манҗ меднә. Залус болһа- тн, айстан әрк-чигә ууһад, кү бичә иткәд йовтн, саглтн! гигәд Спиридо­нов җиңнсн телефо авад күүндв. «Саглтн!» гисн үг нанд тоб болад одв. Баячудин һарһад йовдг ааль-җиилинь урднь соңсҗ йовсн нанд, эн наад- на төр биш болҗ медгдҗәнә.

— Бидн кулакуд нүүлһхәр йовҗах улс игәд хүрмд очах улс кевтә һар хоосн йовхмб? Тер һазрдтн орһдул, бандит улс йовх зәңг кесгәс на- аран һара—гиҗ би буцх бәәдлтәһәр келвв.

— Кенә баавһа, альк базр деер эн зәңг келв? гигәд мосхлзад инәч- кәд,— әәх юмн уга. Даалһсн керг, ду һарл уга күцәдг дасх кергтә. Ба- тад мини күрң мөр өгтн. Бата,әәҗәхлә мини нага зүүһәд йов — ги- гәд, һазад бийнь күүнә көлснд гилиһәд бәәсн хуучн булһар гертә, до­ла хадг пистул бичинь хасад, нанд далвчлулад оркв. Энүн дотрчн тавн сумн бәәнә, хойр үүрнь сул. Тернь чамд болх. Яһҗ хадгинь меддвч? гив.

— Меднәв. Мини ахд иим хойр наган билә. Негнь «Самозвод», негнь ««Отозвод». Би хаҗ чаддв. Би «Ворошиловск хаһачв» гигәд писту- линь авад өлгәтә лампур төвлв.

— Не тигхлә сән ,энчн «Самозвод», дорак чавгинь дарад бәәхлә болад бәәснь тер. Эн барабан эврән эргәд хагдад бәәдмн. Не, йовтн!— гиҗ Шалвра Манҗд закад бийнь бас хувцан өмсв, икәр адһҗах бәәдлтә дару-дарунь часан хәләһәд йовна.

54

Манҗ, Увша хойр мөрдән тохад көтлсн, Батад Спиридоновин өндр күрң мөр тохад авад ирв. Күрн мөрнә дөрәд әрә күрч мордад һарад йовбвдн.

Увша әвр шогч, серглң күн болдмн. Селәнәс зөвәр заагрчкад:

— Не залус, мөрдән серий! гиҗ келн санамр йовсн мини мөрнә сәәрәр ташмгарн цокчкад, эврәннь мөрнә җола сулдхад тәвәд оркв. Дун уга йовсн Манҗ махлаһан дарҗ авад, хоңһр мөрнәнни хойр һуярнь селн шавдв. Эн хойр мини өмн өргн хаалһд орад, дерд һарад одцхав.

Мини күрң мөрн намаг дәвлдән угаһар: хойр оочан изләд, толһаһан угзрад, дор ормасн бухад һарв... Өмнән йовсн хойр мөриг үүд-түүд кү-* ргл уга күцәд, давад һарв. Увшан хәәкрсн дун әрә соңсгдв. Күрң мөрн чикән хулилһәд, маштград сунсн болад йовна. Күчр хату амта мөрн бәәҗ. Җолаһан хойр һардад гедәһәд татад йовсн бийнь, зогсхш. Ва­рун таша деерм дүүжләтә пистул: нег бөөрәрм цокад, нег элкәрм цо- кад долдалад йовна, Барун һаран султхад, пистулан чиклдг чөлә күрң өгч йовхш. Тигәд ядхдан дөрвн километр һалзурҗ гүүчкәд тата-тата йовтлм жиирәд зогсв. Ардан хәләхнь — Увш, Манҗ хойр зөвәр хол үлдж, намаг дуудлдад, ташмгарн заңһлдад йовцхана. Увш өөрдж ирәд элк хатад инәһәд йовна.

— Не, күрң мөрн күцгдш угаһинь медвч? — гиҗ Увш шоглв.

— Гер талан болхла төрүц татлһ өгхмн биш. Делинь теврәд, дее- рнь, торсн хөөн болна. һәәвһә һалзу, омлһн гүүдг мөрн. Нидн җил бая- чуд нүүлһкдән мана ахлачд Адгин колхозас өглә. Байн Бадмин Санҗин хурдн күрң мөрн, батрак йовсн Батан дәвүрт йовх гиҗ санҗ йовсн бол- хий. Цагин эргц гигәд иим акад юмн.—гиҗ дун уга йовсн Манҗ маасх- лзҗ келв.

Тигәд «Тавн һашунур» орад ирхлә, һолын амнд, тулһлад бәрсн Һу- рвн цаһан ишкә гер, телчксн цаһан шүкрмүд болҗ үзгдв. Барун ар бийднь һолд өөрхн хойр һурвн хуучн ишкә гермүд, хойр шавр гермүд бәәнә. һурвн цаһан герин өмнк герин һаза ирәд буувдн. Герт залу улс уга.

Герин эзн гергн биидән зөв махта, дөч һарсн наста, чирәднь седк- лин зовлң, түрсн «күүнә темдгин эрә уга. Баһ цагтан зөвәр сәәхн—тоонд йовсн бәәдлтә күүкд күн. Маниг ямр кергәр ирҗ йовхи/нь тааһад медҗ- әх бәәдлтә. Төр <бийнь темдг медүлҗәхш. Манас 'наюарн ах Манҗ залу- һас ю, бис сурад, ик санамр дүр үзүләд дүңглзәд бәәнә.

Тигҗәтл мордҗ ирәд жил болад уга бәәдлтә, бичкн билчхр шар бер, герин эзн өндр һо нурһта, өрмтргсн цегән цаһан чирәтә экән дура- сн, гиҗгтә күүкн хойр орҗ ирв. Күүкиә нүднь зөвәр көөмгләд хавдж. Маднла мендләд орн талан һарв. Аанан саак шогч Увша күүкнд шог келәд аадрулх авьяс һарһв, күүкн буру хандад,улм атхр бәәдл һарв. Экнь күүкн талан хәләһәд гүүнәр саналдчкад Манҗта үгән суңһв. Бер цә чанв. Хотна хойр залу соньмсҗ йовх бәәдлтә, орҗ ирәд, мендләд су- уцхав. Манҗ цә ууҗаһад — Тана малмуд, хөд хама йовдг болх? Ора болхас урд өөрдхклә сән болх билә. Бидн цуг малый то авх улсвдн — гиҗ эзн гергнәс сурв. Орж ирсн хойр залу нег-негн талан нүднәнь бул- ңгар хәләлдәд, аацинь авад орксн бәәдл һарцхав.

— Эндр эрт ирхмн билә, оратҗ йовна, тадниг ирхинь өцкүлдүр медләвдн. Нам эн сө ижлдсн бәәрндән ирәд хонтха гиҗ санлав. Эзән олад, төлән авад өссн адусд гемтә биш. Генәд-гесәд тедниг өсгәд йовсн эзнь гемтә болҗана. Гемтә герин эзиг, ууһн көвүтәһинь, урж өдр авад йовж одла,—гигәд һалин көвәд суусн герин эзн гергн, зүн һарарн шана- һан түшәд, барун һарарн һалин көвәд кевтсн чимкүр шүүрч авад һал шиләв. Орн деерән тагчг суусн күүкн, шурд буру хандад һарад одв... Барун бииднь суусн хойр залуһин медәтәнь сахлан имрәд, хоолан ясад_у Увша, ман хойр тал му нүдәр хәләв.

— Цә кеҗ өгчәсн билчхр шар бер шаңһиннь ишән атхад менрәд

55

одв. Нег бичкн моһлцг цог көлвр^д берин хорма деер унад уңһдад утан һарад одв.

— Бер хормачн шатҗана! — гиҗ хотна залусин негнь хәәкрв.

— Шатг, шатг, йорнь татад, шорнь дүүрчәх юмн, яахмн билә! Хү- мәд суухла яһдв! Кишгинь авад, мишгинь үүрүләд, сүүлднь һал өгәд көөҗәнә гидг эн! — гиҗ эзн гергн йөдәрсн үг келв.

— Гем уга, үмгәд, нүүрсинь уңһаһад, утхин ир күргчк—гиҗ хойр залуһин медәтәнь әәтрлҗ келв. Бер нам гөвс гисн уга. Үмгәд унтрач- кад, дун уга сав-саңхан хураһад, зүн багцин өмн зөвәр удан буру хан- дад зогсҗаһад, һарч одв.

— Та Өтән эцг, буйн болтха, эн залуст мана мал хама йовхинь үзүләд нөкд болит — гиҗ герин эзн гергн медэтэ'залуд келв.

— Та тер мини мер унад, эн хойр көвүтә йовад иртн — гиж. дун уга суусн Манҗ келв. Цуг герт бәәсәрн һаза һарцхавдн.

Барун ташадан булһар гертә ик пистул дүүҗлсн Бата, өндр күрң мөрнә дөрәд әрә күрәд мордхла, Манҗас бишңнкнь цуһар түүнүр му нүдәр хәләлдсн болад, юмна зад тач йовх күн эн!— гиҗ сансн болцхав.

Үкрмүд, хөд цуһараһинь ниилүлчксн тууһад аашҗ.

— Колхозин ахлач, дакад нег элчтәһән ирәд малый тооһинь авад, диглчкәд йовҗ одцхав. Маңһдур маниг «Цаһан усн» тал тууһад авад иртн гив — гиҗ хөөч залу зәңглв.

Тер кевтән малыг тууһад хотнд авч иртл, ора 'болад ‘нарн суухдан өөрдҗ йовна.

Хөд, үкрмүдиг хотн дунд баглчкад, гер дотркиг бичх болвдн. Бий- сләнь өгч тәвх ховц-хонрас бишңкинь цугтнь бичәд, одак ирсн улсар нөкд кеһәд көвүнәд орулҗ хурах улсвдн.

Баранд хуралһата бәәсн уутст: хар сармта цаһан мөңгн эмәлин сур-цуца — худрһч, омрувч, мөңгтә хазар, нокт, мөңгн бүс, орац иш- тә маля һарв. Эдниг тоолад бичҗәсн цагт герин эзн гергн, хая утар та­тад са1налдад, хая 'буру хандад дун уга бәәнә. «Бидн күүнә юм хул- халҗ авад бәргдсн хулхачнр биш. Аав, ээҗиннь зөөсн зөөрән, һал ца- һан өдрәр хәләһә бәәҗ эднд өгәд тәвчкәд, аман җимиһәд, альхан хоо- сар атхад үлдхин ормд, эднә неҗәдинь элкәрнь дөшүлнәв. Эдн сәәхн мер унхдан дурта баһчуд. Минь эн мөңгн орацта маля, өргн хар сарм­та цаһан мөңгн бүст авлгдх... Моматр нанд герч болх. Тер цагтэднтав хадгиг ташадан дүүҗлякәд, таңһчин баячудин сәәхн-сәәхн мөрд унад гүүлгәд бәәдг тоомсрнь тасрх...— гиҗ эзн гергн санҗана.

Герин эзн гергн Бата тал хәләһәд, нүдән нирмәд, эмкәһән зууһад, һарий «гих бәәдлтә докья өгәд бәәнә. Манҗ, Увша хойр талан Бата хә- ләнә, эдн юм аңхрҗах бәәдл уга. Нег бий таласнь, нег бий талнь тоо­лад тәвәд бичлдәд шухилдәд сууцхана. Батаг көндрдг бәәдл эс һархла эзн гергн:

— Көвүн, би чамла нег бичкн кергтәв, һарад ирий! Тадн йовҗах гергн, йовулҗах көвүн хойр онцлдҗана — гиҗ сонҗл бичә кетн—гиж, Манҗ, Увша хойр тал нәр — наадар билдрлв.

— Уга, уга, йовтн, холд бичә одтн! Чи мана күн әәлтә биләч, әәл бичә һарһ — гиҗ Увша, нам ю чигн ухалл уга, нанур нүдән нирмв.

«Ода энчн яахар бәәдг болхв?» гиҗ санад Бата дахад һарв. Гергн Батаг дахулад герин ард һарв. Герин ард зөвәр тедүхн өндр нурһта, ик ооврта 1күн зоксҗана, чирәнь (барс-бүрс гигәд сәәнәр үзгдхш...