ОЧЕРК, К Е Л В Р, ТҮҮК,

ХОНЬНА МИХАИЛ

Багшин сала һатлхла

Очерк

Элстэс хоорлад арвн километр йовчкхла, Багшин Сала, хаврин оруһин усар цадтлан ундан хаңһасн, эргәсн авн йорал күртлән өвсәр ширдсн, өмнәһүртн көндлң һарна. һолин барун бийдк үзүринь, дораг- шанднь нуһлад «Деед Яшкуль» темцәд, «Родина» колхозин тег, кесг зоог даранднь давшад, ард-ардан уняртад одна. Нарн толһа деер ирх болад уга. Нарн адһм угаһар, «невчк зогсжаһад өөдлнәв» — гисн кевтә. нег ормдан бәәһәд бәәсн болна. Эндрк үдин халуг, урдаснь медсн бор богшурһас, өвсн заагас көлгнә әәг соңсн, энд-тенд «сард» гилдж нисәд, мөрнә чикн турш өөдлчкәд, тус-тустан саллдад, һазр элкдәд жислдәд одна.—Эндр халурх бәәдлтә, шовуд һазр булалдад бәәнә —гиҗ һур- вдгч комплексы бригадин бригадир, Прокопий Бадминович Богшурги- нов, папиросинни һалиг һоснанни давхргар ишкж унтран,—эннь мана клетк, тернь бас. Дәкәд тер цомгас цаарлад, дөрвлжлж шатр^ад одсн тәрән, бас мана бригадин,—гиһэд, линейк деер зогсад, кепкән маңна талан кеһәд заав.— Клетк гиснтн юмб? — болж сурснд Прокопий Бад­минович адһм угаһар цәәлһв:—Клетк, тер тус-тустнь дөрвжлж хаһлад тәрсн тәрәнә һазр. Эн сер деер һарий,— гиһәд, бригадир линейк дее- рән зогссн кевәрн хойр хоңһриг жолаһарнь көндәһәд утдан зөвәр холд сунсн сер давшн: «Сер деер һархнь, серүн салькн көдлнә»... гиһәд айсинь күцц авл уга дуулв.

— Сер деер һархла, баатрин чееҗ сергдг...

— Салькар гиһәд, Прокопий Бадминович линейкәсн һәрәдж бууһад, мөрдинни нурһн деер җолаһан хайв.

— Уга, теегәр. Теегин нурһар урһсн урһцар, теегин нурһар бүтәһәд ндшлсн мал-аһрусар.

— Болдг үг— гиһәд, бригадир кепкән авад, һаринни хурһдар үсән хооран кеж ясад,— шар нарнла дүңцм герләр, тәрәнә аһу алтрж шав- шад оркхла, мана колхозин баатрмудин чееж, эн тег мет уудад одна,— гив.

— Тер цагт,( негнәнни чееж дотр, эмәлтә-хазарта мөрн деер, эн хойр хоңһр, линейктәһән багтхм кевтәм — гиж, би бригадириг шоглж улм дөгәвв.

— Тиим, тиим. Үзжәнт эн көлсиг? Тәрә тәрәд урһатл һардг көлсн. Кевтнь хадад, амбарт буудя орулад автл һардг көлсн. Үнәртнь келхлә, жил төгәлңдән асхрдг көлсн ә гиһәд маңнанни көлсән кепкәрн арчад, үсән сальк өрулҗ деегшән кев.

— Царцлго һарад бәәснь сән.

— Сән, сән. Даслт болад хуурв — гиһәд Прокопий Бадминович, хавтхасн «севериг» һарһад нанд өгн һал кев. Мана күүндәнд саалтг болл уга тата мөрд, ормасн көндрл уга нег-негнәнни дел селж дерләд. толһаһарн наадв.

9

— Эн, өмн —бидн дуулж йовсн комбайнермуд, мана бригадин эркн сэн гиен көвүд. Однт? Би таниг теднлә таньлдулад, теднә суд тавн хонгт, кесн көдлмшин аш медулсв болв. Прокопий Бадминович, на- маг тәвл уга хәләжәһәд, үнәр келжәнәв, әмн уга гилтә көдлдг хойр күн. Мана колхозд эднлә деңцдг комбайнермүд ховр. Болвчн наадк бригадмудар хәәхнь бәәдгчн биз, би болхла, хөв тустан, управленьд негдгч көвүд гиж сандв. Тер цааран йовад хадж йовснь Борис Курдю­ков, энд бийдкнь, Петр Молчанов.

Бригадир келен үгдән жилвтәд, көвүдинни кесн кедлмшт дегд бах- тендан, нан тал эргж, үг болһнд чинр өгч цәәлһв:—Та соцсҗант? Зәрм эңгин комбайнериг, нежәд машин адһм угаһар, загонас ток күртл буу- дяһинь зөөхлә, эн хойрт, хошад, эс гиж һурвад машид тасрхан уга йовж, цоксн буудяһинь әрә гиҗ сулдхж авна.

— Эднә комбайне өргәр хаддг шалһста болхгов, — гихләм, уга, цугтанни маркнь негн. СК-4 гив.

— Тегәд учрнь юундви?

— Учринь, бийснь сәәнәр меднә. Ода бәс-гижәһәд хойр, нег эргәд баахн зуур амрцхах. Күүндий. Эндксднь маңһдур одий —гиһәд, брига­дир мөрдиг зүн бийәгшән залад сеерин зооһар хатрулв. Сеерин хойр талаһур тәрән дотр ээмцәһән булхад, ик машид шууглдад, әәрхлдәд йовна. Бригадир жолаһан арһул көндәһәд, мөрдән зогсалго совр-совр хатрулн, теегин кермсүр тәвл уга хәләнә. Җирлһн дотрас газонмуд нег- негнәнни ардас көөлдж ирәд, комбайнмудин зүн хәврһднь шахлдж йовад, кузован буудяһар дүүргҗ авчкад, хәрү эргәд ардан шора өргәд йовад одцхана. Эн хамгиг, цугтаһинь һәәхсн күүнә нүднь муурад, кү- зүн көшнә.

Үд болад ирв. Мөрдин сәәрәс чиихләд һарсн моһлцг бурчг болен көлснә умшмуд, һуйин бор махар дошн һазрт унна. Нарн, тенгрин ора деерәс, мана нурһнд халуһарн жиинүләд цур бәрв. Негл халун бешд, махмудан хәәрүлжәх мет нүүхлзчкәд тагчг йовнавдн. Бригадирин бор көрсн жикетнь, хойр даласн авн зах күртлән, шар будгт орсн юмн кевтә, нарна толянд долагдад өнгән сольж. Бригадир үгән цөөләд, эн- тендән гүүлдсн машидиг хәләцәрн залад хаалһднь орулна. Залуг суусн суудларнь, келсн үгәрн аҗглхла, хара күн биш кевтә.

— Та, офицер йовсн болвзгот? — гиһәд чочаһад сурсндм, яһна? — болв.

— Уга йирдән, үгин аюуһар,—гиһәд, би хажудан эвкәтә йовсн, ни- мгн курткинни ончинь тәәләд, эм деерән көдрвв.

— Командир батальон, капитан —гиж өрвж келэд, Прокопий Бад­минович, загона зах көөж мөрдән туув.

— Поста командир болдг бәәдлтә. Бараг их холас үзәд, теднэ тер гидг күн, тиим комбайнд йовна — гиһәд таньна. Ним командирмүд, өн- др деерәс дурнавджаһад, салдсмудиг танк дахулад, хортна бәәрнүр дәврлһ кедг. Эдн дәәчнртән омг, җивр өгн бииснь юмна түрүнд танкас һәрәдж бууһад, хәәкрәд орҗ оддгнь нанд эн заамд сангдв. Эндр, эн күч-көлснә командир, линейк деерәсн селәнә эдл-ахун техниксиг, нег загонаснь нег- загонурнь жисүлж орулна. Республикин хөрн сай пуд буудяд, эврәнни һарарн урһаһад хурасн алтн шар буудяһан, холванднь күцәж өгхәр, хойр нарн болзгта йовдг, әмнь бииднь уга баатрмудин негнләнь йовсндан ик гидгәр байрлнав.

— Прокопий Бадминович, тана бригад, альк бригадла дөрлднә — гиһәд, папиростнь һал кен йовж сурв.

— Дөрвдгчлә.

— А, тертн күчтә бригад—гиһәд, һал кесн хустган һартнь өгүв.

Богшурһинов мини барун эм деерм һаран тәвәд. Та хамаһас медд- вт? болв.

— Меддүв. Күчтә бригад — гиһәд келсән улм батлв.

10

— Юуһарн күчтә? Келлт, келлт—болад, бригадир үкс гиж нанас келүлж авхар некн сурв. Тиигсн бийнь хәрү өгхдән би адһсн угав, на­нас деерәр бийнь меддг болх гиһәд, «Аальта юмб, тенд һатц бәәх бри- гадиг, кезәнь одад медчксн болхв» — гисн ухан, бригадирин тоолврт орж йовх кевтә, бичкн зуур тагчг болад одв.

— Андрей Бридихин, Владимир Бочаров хойр, колхозд үзмжтә ги­сн комбайнермүд. Тер хойр, өдр болһн гилтә гектараснь арвн долад центнер авна. Миниһәр болхла, Андрей Бридихин гер шүдн уга гихәс биш, гем уга сән көдлдг залу — гиһәд, мини келсиг батлад. Э, тиим. Келдг үг уга сән көвүд. Мана колхозин комбайнермүд, негнь—негнәснь деер. Болв, тедн дундас, мана Борис Архипович Курдюков, алькарн болвчн чаддг залу. Тавн хонгин дунд, хойр зун нәәмн га хадад, хойр миңһн йисн зун хөрн нәәмн центнер буудя авна гисн наадна төр биш... Эй, Боря!.. Невчкн зуур зогсад амр,—гиһәд Прокопий Бадминович, кепкән толһа деерән өргәд, теегин лайнер залачд хәәкрв. Тернь штур- валан эргүлн йовҗ ардан нег һарарн заңһад-зааһад үг келсн болв, комбайна әэд соңсгдсн уга.— Нә, гем уга. Ода нег эргәд ирх,— гиһәд бригадир мөрдән, ова соломин сүүдрт зогсаһад, җолаһинь эвкәд шлей- әднь өлгчкәд,—Борис Архипович баһ күүндән механизации халхар, олн зүсн эрдм дассн күн: тракторист, комбайнер, шофер, слесарь-келхлә дала,—гиһәд маңнанни көлсән бригадир дәкн кепкәрн арчв.

— Линейк деер даңшад муурсн бол.хт, нааран суутн,—гиһәд Проко­пий Бадминович линейкин сүүдрт солом хайад, зәмлҗ суув.— Мана бригадин маяк —Борис Архипович, тәрә эклж хадснас пааран, дарцган нег чигн күүнд булагдад уга. Бригадт әвртә көдлдг комбайнеомуд олн бәәнә. Комбайнер Петр Молчанов, нег дурлад көдлчкхләрн, Борис Ар- хиповчиг тәкмдәд күрч ирнэ. Болв, удандан эн загона захд, үүнәс невчк суһрна. Нидн жил Борис Курдюков, РСМ-8 комбайнарн зурһан зун, тэвн тавн гектар хадад, гектар болһнас дундлад, арвн долад цен­тнер буудя авла. Тиикд, мана күн кесг бив гижәсн комбайнермүдиг бүстән хавчулла. Колхоз чигн йисн жилә зураһан, негхн, жирн һурвд- гч жилд күцәлә. Боря, тер жил комбайнарн тәрәһән хадж дусчкад, Дивенск элеваторур хадсн буудяһән машиһәр зөөв.

— Эн жил, ниднәкәрн болхла ямаран болх? — гиж соньмсснд.— Борис Архиповичин комбайнд, тасрхан уга һурвн машин церглнэ. Па­вел Попов, Дмитрий Букреев, Алексей Аверьянов арвн зурһад, зэрм- дән хөрәд рейс комбайн, ток хоорнд кенә. Эн шофермүдин зөөлһәр болхла, Борис ик буудя авчана. Тиик чигн зөвтә. Курдюков тәрәнә һазриг бийнь хаһлад, бийнь экнәс авн сүл күртлнь альк нег агротехни- ческ көдлмшиг, агрономта хоюрн нәәһинь олж кеһәд, урһадг механиза­тор.... Хәлә, хәлә эргәд аашна —болад, бригадир ормасн үкс босад, комбайниг амдв,—Невчк амр, асхн серүнд гүҗрәд оркхч —гиһәд хә- әкрхләнь, тернь бас өмнәснь цөн үгмүд келчкәд, комбайнан зогсалго йовсн загоһарн йовулв. Борисин лайнер, машидиг «шулуһар ирж. бунк- рим сулдхтн» — гисн, нәрхн дууһан һарһҗ чашкурдад, негл Иҗлин пристнәс көндрәд һарсн керм кевтә тәрән дотр нәәхләд йовв.

— Гем уга. Көдл, көдл Боря, төмриг халун деернь давтсн сән ги- һәд би һаран өргҗ бас ормасн босув.

— Тер штурвалин өөр йовсн баахн көвүн, арвдгч классин сурһульч Дорҗин Гриша. Курдюковла әдл механизатор болхар, хойр жил даран- дан энүнә комбайнд көдлж йовна —гиһәд бригадир блокнотан секәд Гришаг ямаран кевәр, эн жил номан чиләһәд һарсн темдгүдинь келв. Мадниг күүндә бәәтл нарн зөвәр доргшлад одв. Часин стрелк чигн, тавн деер ирәд эргцән күцәв. Борис Архиповчин комбайн, хурдн урс- хулд орсн юмн кевтә, улм шулудад дару-дарунь машид дуудж чашкур­дад. тиигж йовад бичкн зуур зогсад, дәкәд нәәхләд дөрвлҗн загог эр- гв. Теегин лайнер муурх, амрхан мартн. дәкн-дәкн загог эргҗ хадад,

I!

дунднь зо болад үлдсн делинь тәәрәд, поповск загог негл машинкәр хоҗһрлсн мет түҗилһәд оркв.

— Тәрәг берк хурадг күн. Нарн һархас урд босад өрүн эклсн заго- һан асхн нарнла булалдж чиләнә— гиһәд, Прокопий Бадминович мор­дой ова соломас һарһад, Курдюковин агрегатур залв. Комбайн көдл- мшән чиләһәд, сальк өрәд зогсв. Маниг ирлһнлә Борис Архипович би- чкн нөкд Гришәтәһән, киилгән тәәлж тоосинь сажад, сүүдр дахж суув. Эн хоорнд бригадир учетчик Бахлудский комбайнермүд термст халу- һар хот авч ирв. Эдниг хотан ууһад дуустл учетчик өдрә көдлмшин кү- цәвринь цааснд бичәд дарунь һарһв.— Хорн тавн дундур гектар! Арвн нәәмәд центнер, гиж Григорий Бахлудский, цаасиг бригадирт үзүлчк- әд, Борис Архиповичд өгв. Курдюков маднта күүндн бәәж, Гришан то- лһа деегүр асхн маңһар ширтәд, маңһдүр өрүн эклх загоһан хәләв. Ма­на ард, эрг һатцас арвн тавна сар, Борис Архиповичин загог тәвл уга хәләв. Сарин герлд таньлдад, кен негндән күцлин сәәнинь эрәд, бидн Боря, Гриша хойриг, экләд уга загон тал үдшәвдн.

Сән көвүд. Иим улс, орн-нутгин савиг, һуйр-будяһар кезә чигн дү- үргҗ олн-әмтиг өдмгтә бэәлһхнь маһд уга. Сариг кевтртән орм ца- цунь, бидн Багшин Салан ца бәәсн «Родина» колхозин һурвдгч бриг- адт ирж буувдн. Түрүн торһа җиргм цацу, комбайнермуд, шофермуд, теегүр көндрлдв. Бидн, невчкн зуур амраһан авхар, солом деер һарад кевтвдн.

ТОЛҺАТА КҮН

Очерк

Эн зузан хар залуг, өдр болһн гилтә Элстд үзнәв. Зәрмдән Элстин тосхлтин шин бәржәх гермүдин өөр, тосхачнрла чаңһар күүндсн үүнә дууг, зөвәр уужмас салькта өдрин бииднь таньнав. Худл уга, эн күүнд, дууна икнь күртж. Нә, кемр эн дөгәд, хаһрад инәж гихлә, дәрк негл деерәс юмн нурад аашхм кевтә күржннәд одна. Ховдг келтә улс үүнә тускар келхләрн: кеер унтҗ кевтсн, дөнн барсин цөсн билт тусм дуута гиж келцхәнә.

Цогцнь чигн хойр көл деернь, һәәвһә кевәр урһж. Ишкә герин униг босхкла, чикнә ашкднь мөшлдәд күрхм кевтә. Ээмнь элдв өргн, далн долан сөм гим далдһр. Наснь һучн, дөчнә хоорнд бәәнә гиһәд келм, өңгтә-зүстә күн. Дадмг улс иигж аҗглхм:

«Җаңһрахна бодңгудин хац һарна, бүтү хар күмсг дорас, эргд ну­дно хәләцнь, ца-цааһан киит урсад, йораларн эргәд одна».

Эн цагин улсин, кен гидг баатрлань дүңцүлхлә, үүнә урһц ирлцнә гилчи-гиһәд хәләхлә, Сергей Михалковин дядя Степа, Владимир Мая­ковский площадяр адһм уга, нар цар йовснь үзгднә.

Хальмг теегин арзһр Хар, дядя Степаһас төрүц маштгрж огшго. Чочхнь, тиньгр һазр деер, хойраһинь зерглүләд зогсахнь, мана тосхач, хойр, нег килһсн үлү талан боладчн бээхм... «Шулуний гинт?».

— Шулун!

Шин тосхжах кесг давхр гериг, буру, зов уга хамаһур эргэд, ора деернь һарад йовж одсн медгдхш.Күүнлә, нег ормдан зогсж удан кү- үндж чадхш. Көләрн йовх дутм, үүнә дунь улм чанһдад, көгнь сәәнәр орсн домбр мет, ард арднь күңкннә. Тосхачин көдлмшиг нүдәрн үзәд, һарарн бород үнлдг күн гиж соңслав.

Шинкән босхад тәвжәх герин оран стропил заагт, нег үлү адһад йовчкхларн, әмтнәс өндрән мартчкад, стропил болһнас әдс авна. Мод- нла кедү тиигәд мөрглдәд йовсн бийнь, эн тотхс зогсхш, арвҗ болен һарарн маңнаһан илчкәд, ард, өмнән зааһад: «Эн стропилин көлинь, ииглән зогсахмн било, цаадкурн невчк өөрдж одж. Эннь, тавгарн күсц 12

зогсҗахш, согту күн мет дәәвлжәнә, әрә сальклхла унж одхмн. Түү- гинь, одачн дорагшань суулһҗ өгтн, дегд сеңкәҗәнә — гиһәд, урчудиг дахулад, мууһар зогсчасн стропилмүдиг карандашар зурж темдглв.

Хойр җил хооран, эн кевәр иигәд, урчудт заавран өгч йовсинь, Ле­нина нертә уульнцд тосхгдҗасн герин ора деер үзләв.

...Тосхлтин бэәрн ик эрт сернә. Делдгдҗәх бәәшңгүдүр, аца зөҗәх машид чигн, өрүн җуңһаргсн тагчг маңһариг, шууга һарһҗ эвдшгон кергт, әәһән баһлад, хату асфальтар гүүх дутман, ар хойр көг деерән өвклзәд, иегчнегән күцж парад зерлцнә.

Тосхачнрас түрүлҗ боссн шовуд, машид көдлхәс урд, бичкн зуур дууһан дуулҗаһад, модна ацмудас татж шүүрлдәд: «би эн бәәнәв, та- дн тер бәәнәт» — гилдҗ, тус-тустан кевшлднә. Нуувр уга, эдн ода дуу- һан күцс дуулхш. Көдлмшин бәәрн көдлмшәр буслад оркхларн, өдрин эклцд дүркләд, шовудин дууг дарчкна. Тер цагт эднд, урһа моддин өн- др орас маштгдад, дөрвн-тавн давхр герин дееврин зивгәр йовж, күү- нә кежәх көдлмш һәәхнә.

Зәрм шовуд йир өвәрц. Аца өргдг төмр заңһин ора деер һарад: «һәәвһә өндр юмб, цааран нисәд керг уга. Үүнәс сар, нарнд күрнә ги­ен амр төр кевтә, мел эн хоюрн толһа деер бәәнә»—гиһәд, дөглдәд иш- крлһн деернь, келн уга күдр баатр заңһиг, заңһч Доржин Цаһан өк- әлһәд, нәрхн болд суцһугар кесг давхр гүрсн арһмҗинь, дорагшань сулдхад тәвснд, деернь суусн җивртн, «маниг дааж чадл уга, эн төмр хамхрҗ йовна» — гилдҗ шуугад, сүр-сүмсн уга деегшән хагдж һарад, тенд теңгрин гүүнд урсна:

Долан хонгин негнд, эв-заварнь, теегин хотлин тосхлтар йовж сонь- мсхдан йир дуртав. Хавр, зунин өдрмүдт, өрүн серүнд тосхачнр дөрг- әд көдлчкхлә нег үлү таалмжта. «Ж.иң-жиң» — гиһәд, чолучин альхн дүңгә күрзнь, тоосх чавчж диглнә. «Тоң-тоң» — гиһәд, урчудин алх, ха- дасна зала цокад, зогслго деегшән, дорагшан буугдна. Балин батхн- шңг «ш-ш-ш» —гиһәд тасрхан уга, электрокөрә эрлзҗ дуһрад модна хүрәц цацна. Эн хамгиг һәәхн бәәж, зүркнә цоклһан чиңнит, әәвлхә дотрас «тиим, тиим» — гисн ә һарна...

Элстин паркин өмн. Правительствин герин зүн хажуд, йовсн күн болһнд нүүрән тусхаһад, терз, үүдән зүүжәх һурвн давхр цаһан гер, кениг болвчн өөрән бичкн зуур зогсалһна. Эн гер, дөрвн өнцг хоорндк зәәһән, зах мет босхад, эрдмтә күүнә һарар, чолуһар хатхмр эрә һар- һад кеерч. Дотр эрсән шалдад, шар харһа полан девсәд, хурдндан ор- сн герт, хойр саамин көдлмш тасрхан уга кегднә.

Давен долан-хонгин суббот, ик халун өдр биш билә. Ахр өдр, көд- лмшин үлдл сүл часиг минутар тоолад, чилгчднь ирж йовла.

Юрий Клыковин уульнцар, далһа маштг кузовта самосвал һарч ирәд, эн герин барун өнцгтнь, ууцарн цухрад зогсв. Нанд даң үзгддг Өндр Хар, машинә кабинәс хойр ут көләрн дөрәвчинь ишклго буув. Эн хоорнд прорабск будкас адһад аашсн, цаһан килгтә, эццәвр баахн залуһас,—Сергей, үүнд асхкм? — гиһәд үүг сурм цацунь, «Э, э» —ги- һәд, тернь түргәр келәд һаран заңһв. һазак көк ширнь, цементин шал- дарт будгдсн, күрдһр ик чееҗтә машин, ар хойр төгәдән чаңһрҗ зог- сад,— У-у-у!— гиһәд утар татад, теңгр өөд суняхлань, холтхсн әдл гиигн керамзит, машина ууцар шовтрад, арднь улан ова болж өсв.

— Балһсиг өңглгч, ончта гисн сәәхн гер болжана,—гиһәд цаһап киилгтә залу, герин өнцгәс дөрвн, тавн алхмд һарчкад өргәрн зааж келчкәд, инәв. Э, ода деерән.

...Маңһдур, нөкәдүрәс үүнәсн ик, үүнәсн сарул, терзин шилмүдәснь һал һарад бәәдг гермүдиг, тер Аршана наадк эрг деегүр холвлдулад босхкмч—гигәд, өндр Харин үгиг, һанцхн цаһан киилгтл биш, зер-зевән арчад хәржәсн тосхачнр күртлән сонсж. «Чик, чик» гилдж дөңнв. Тиик дутм, Өндр Хар улм өсвкәд, «сонсвч» — гиж наһан киилгтлин чикнд кү-

13

рҗңнв. Керамзит буулһсн машин, ууцан буулһҗ авад гараж орв. Эн хойр, дотр коридорар йовад, харһа давшур давшж деегшән һарв.

— Әмтнә олвр ямаран болҗана? — гиһәд, эм деегүрн Өядр Хар ар- дан, сурв.

— Даалһвран цугтан күцәнә,—гиҗ, тернь арднь хатрж келв.

— Би чамас даалһвр сурҗахшив, әмтнә олвр ямаран гинәв. Аль прораб күн, көдлмшчнринь олвриг меддго болвза? — гиһәд, нүдән цәә- лһәд, зөвәр шүрүлкәд авб.

— Хәләлтн, эн бәәнә,— гиһәд арднь йовснь зерглҗ ирәд, һартк ца- асан үзүлв. Эн хойрин өмнәс зөрлцәд, маңнанни көлсән арчн, менд сурлдҗ урчуд дорагшан бууцхав. Өндр Харин келен үгнь чаңһдад, не- гл заквр өгчәхшңг соцсгдна, бәәдлнь толһач күн кевтә. Үүг хамаран ишкнә, ишксн тальн наадкнь, хойр талнь сели һарч аюуһинь дахна.

— Әвртә чорд-норд гисн күмб? Эн Өндрнь,—гиһәд келлһнләм, шинкән душд бийән уһаһад һарч йовсн, чирәнь нарнд шатад, күрл мө- ңгнә өңг һарад бәәсн, эвтәкн маштг залу,—энтн иим болен бийнь, се- дклнь модьрун биш, толһата залу,—гиҗ хадаҗ келәд, мини өөр улас- на сүүдрт, тәмк нерж зогсв.

- Тазн герт кедлдг болвзат? — гиҗ сурснд, э, үүнд чолучар көдлдүв—болад, чолуч тәмкиннь утаһан гүүнәр кииләд, модна хамт- хасар көөв. Эн бидн хойр, негл нег-негән сән меддг улс кевтә таарч күүндвдн.

— Та чикәр медҗәҗит. Тер Өндр Хартн, толһач күн, Сарңга йисн. Бидн үүгитн хоорндан, зузан хар арста, Мазн баатр гиҗ келдвдн. Өө- ркнь, тер цаһан киилгтлнь, Буджала Сережа — прораб. Гиҗгтә күүкн әдл җөөлн, көдлмшән һаринни тавн хурһн мет, меддг көвүн. Зуг, әмт- нәс нег татунь—күүнд уурлҗ чадхш, уурлн гижәһәд — инәчкнә.

— Сән авьяста күнҗ,—гиһәд, намаг келхлә:—«дала, сән биш. Зә- рмднь, уурлх улст-уурлв гиҗ гем уга. Мазнта хамдан, нег управленьд кесг җил көдлҗ йовна, тер бийнь үүнә уурас Сергейд хальдхш,— ги- һәд, чолучиг элк хатад инәхләнь, герин хойрдгч давхрт йовсн толһачнр деерәс өңгәһәд залуг үзчкәд, хоорндан марзалдж инәһәд, зүн өнцгин терзмүд кемҗолв.

— Би болхла Ииснлә долан жил көдлҗ йовнав. Эн Өндр Хар, бри- гадирәсн тосхлтип управленә толһач болв. Би... саак нег кевәрн —чо­лучар бәәһәв, — гиһәд, мини хажудк, невчк һундрхсн татлһтаһар келв.

— Ямаран разрядтәвт?

— Зурһадгч,—болад, чолучин үгнь чаңһдв.

— Басчн ик өслт.

— Мана участкд тавдгчае дорагшан уга.. Эн күн, урчудин медрл өдлүлхд, көдлмшин хөөтк цаган орвллго өгдг күн,— гиҗ дөргәд хә- лә, мини көдлмш үнлҗәнә —гиһәд, тавган өргҗ эн хойр толһачур хә- ләв.

Толһач, арзһр ик һаран, терзин ирмәгәр ара һарһад, сиилүлн тәвсн эрәдиг иләд,—сән, сән Алеша —гиһәд, чолучин нериг кесн көдлмшәрнь таньҗ келв. Тиигәд келм цацунь, энднь эн күн, бичкн күүкд мет байрлв.

Олн җил дараһар малд көдлчксн улс, ардан мөөрсн үкриг зүсәрнь йилһҗ меддг. Түүшлж, малчин чикн сонр, тосхачин нүдн хурц деерән — төв.

— Көдлмшиг меддг күн, меддг күн,—гиһәд, чолуч дакн-дакн дав- тад,—Соңсхлатн келнәв —г иһәд, юна тускар келхән медүллго, уласн хусм хойрин хоорнд кевтсн, хуучн бахн деер суув.

— Түрүн авгтан, мана күн модьрун билә,— гиһәд эн эклв. Тер би­йнь сән көдлмшин нилч, үүг дарунь өөдән һарһв. Эшләд бригадирәсн прораб болв. Прорабин дун, тосхлтин бәәрнд нег захаснь нег захднь соңсгддмн. Зәрм көдлмшчнр, үүнә дууг соңсчкад, толһаһан зааляд,— м

хәәкрхәс даву юм медхш, оошгин уурта. Цааранднь яһна гилчи,— гидг билә.

Цааранднь... Өдр, сар, җилмүд ирдг кемләрн ирәд, мана бәрсн гер- мүдин уульнцсар йовадл бәәв. Өндр Хар, дарунь участк һарддг болв. Дакад невчк көдлжәһәд, управленә ах инженерт батлгдв. Урднь, Өндр Харин дун, нег участкд соңсгдг бәәсн болхла, ода Элстин өрәлднь ил болв. Контортан, көдлмш төгсснә хөөн одж суудг кевтә, юңгад гихлә на- ад биштнь, даң тосхачнрта йовсинь үзнәвдн. Нег иим йовдл болв,— гиһәд чолуч, шинәс тәмк нерәд нанур өөрдҗ сууһад:—Элстд, зун негд- гчин хөөн, хойр зун, хөрн хойрдгч квартал тосхгджала,— гиһәд, чолуч ормасн өндлзәд, һарарн Элстин зүн өмн зах зааһад,— Декабрь сар би­лэ. Шин кварталин гермүдиг, тер сард дуусхла, тосхлтин трест, көдлм- шинь зураһан күцәсн деерән, Иҗл көвән тосхлтсин трестсәр нег үзмж- тә орминь эзлхмн билә. Худл уга, мана управленә көдлмшд, наадк уп- равленә көдлмшчнр, икәр ирж нөкд болцхав. Хойр зун, хөрн хойрдгч кварталин бәәрн, әмтәр таг дүүрв, негл, шорһлҗна то күцв. Тосхачнр келсн үгдән күрхәр өдр, сө гилго щамдв. Әмтн хәргдгән уурад, икнкнь доран үлдәд, хонад, күн болһн хошад, һурвад саамин көдлмшән күцэ- җәв. Декабрь сар, иигҗ көдлдг улсиг кезәчн үзәд уга бәәсн болхмн. Тер догшн уурта сар, тосхачнрин бәәрн деер җөөлрәд, өдр болһн гилтә пар урһаҗав.

Сар чилхдән өөрдәд, кварталин тосхлт ахудан орад аашла. Әмтн үдин хотан, тосхлтин бәәрнд уужала.

Дигтә иим кемлә, мана Өндр Хар — ах инженер, өөрән кесг мастер- мүдиг, инженермүдиг дахулад, гермүд хәләҗ йовла. Генткн әмтн шу- углдад, нирглдәд одв. Би тиикд, цәәһән болһчкад, давсинь дигләд, то- синь тәвәд уухар белдҗәләв. Әмтн рельс жиңнүләд, хала харжннулад, һартан суулһ, күрз, сүкән авлдсн, кварталин нег захур нүкшлдв. «Ша- тҗана, шатҗана!»—гисн дуд, деер-дор авлцад җе боллдв. Би чигн, әмтн гүүлдсн тал үкс ирүв, тиигн гихнь шин бәрәд, дуусн гиҗәсн гер ша- часн бәәҗ. Тер улс«шатҗана, шатҗана!»—гихәс даву үг келлго, хоосн доран үүмлднә, наад биштнь кергтә юм кеҗәхш.

Олна толһа деегүр хәәкрәд, герүр орҗ йовсн Өндр Харан үзүв. Уд- сн уга, Өндр Хар шатҗасн герүр орн, тендәс түлкәд, нудрад әмтиг көө- әд һарһв. Бийнь, яршгта элсиг, носилктә кирпичиг, һартан юн харһна, харһсн тоотиг һал деер көмрн цокв. Юмн эс болад .бәәхләнь эн, күлтән тәәләд һалиг сар самч кеҗ тараһад, дарунь бөкрв.

Эн хоорнд эн цаһан киилгтл, хойр суулһ ус авсн, герүр гүүһәд ор- хлань, Өндр Хар, халун эсрндән түүг шүүрч авад, устаһинь ик холд дегдрүләд тәвв.

Нал унтрв, гер шатен уга. Өндр Хариг, гер дотрас, хар кө болад һарч ирлһнләнь түүмр унтрадгуд ирцхәв. Тедниг, манахс нам, машин- әснь буулһл уга хәрү хәрүлв.

Иим дәәч, зөрмг үүлдвр күцәснднь бидн үүнд, Мазн баатр гиҗ, тиикд нер өгләвдн, тер нернь тиигәд шиңгрв.

Түүнә хөөн, цен хонгас тосхачнр, хойр зун хөрн хойрдгч квартал Хомутниковин нер зүүлһж, шин җилиг көдлмшин күцмҗәр уктв. Мана ах инженер Өндр Хар—йисн Лиджи-Гаряевич, тер дарунь, управленьд толһач болж суув.

Үүнә һардсн управлень жил болһн көдлмшин зураһан тохнятәһәр күцәһәд, Республиктән болн Ижл көвән тосхлтсин трестсәр үзмжтә йо- вань эн.

Мана управленә толһач олн дундан ик тоомсрта. Болв, невчк модь- рун. Зуг үүнә, седклнь цаһан, делгү. йосн нернь Лиж-һәрән Сарңга йисн. Толһата күн! — гиж келчкәд чолуч, Лермонтовин уульнцар ааш- сн автобус үзчкәд, гүүв.

!5