Informatsiyalιq sistemada sho’lkemdi basqarιw du’zilisi

Sho’lkem – bul sistema. Pul, islewshiler, materiallar, mashina ha’m u’skeneler, mag’lιwmatlar ha’m informatsiyalar, qararlar ka’rxanada turaqlι islewde boladι. Ha’r qanday informatsiya sistemasιnιn’ islep shιg’arιwshιlarι o’z aldιna qoyatug’ιn tiykarg’ι maqset ha’m wazιypalardι to’mendegishe ta’riyplew mu’mkin:

• informatsiya sistemasιnιn’ du’zilisi, onιn’ funktsional maqseti sho’lkem aldιnda turg’an maqsetlerge sa’ykes keliwi kerek. Ma’selen, kommertsiya firmasιnda – na’tiyjeli biznes, ma’mleket ka’rxanasιnda – sotsial-ekonomikalιq ma’selelerdi sheshiw;

• informatsiyalιq sistemanι adamlar ta’repinen qadag’alaw qιlιnιwι kerek, olar ta’repinen tu’siniliwi ha’m tiykarg’ι sotsial ha’mde etikalιq printsiplarιna tiykarιnan isletiliwi kerek;.

• anιq, isenimli, zamanago’y ha’m sistemag’a salιng’an informatsiyanι islep shιg’ιw.

İnformatsiyalιq sistemanι qurιwdι u’y qurιw menen salιstιrsa boladι. Ag’ashlar, shegeler, tsement ha’m basqa birge taxlang’an materiallardan u’y shιqpaydι. U’y payda bolιwι ushιn proekt, jer du’zilisi, qurιlιs ha’m basqalar kerek.

Usι sιyaqlι informatsiyalιq sistemanι jaratιw ha’m onι isletiw ushιn a’weli sho’lkemnin’ du’zilisi, funktsiyalarι ha’m siyasattι, basqarιw ha’m qabιl qιlιnιp atιrg’an qararlardιn’ maqsetlerin, komp’yuter texnologiyasιnιn’ imkaniyatlarιn tu’sindiriw kerek. İnformatsiya sistemasι sho’lkemnin’ bir bo’legi esaplanadι, ha’r qanday sho’lkemnin’ tiykarg’ι elementlerinin’ du’zilis ha’m basqarιw organlarι, standart protseduralar, islewshiler, subma’deniyat quraydι.

İnformatsiyalιq sistemanι du’ziwdi sho’lkem basqarιwιnιn’ du’zilisin analiz qιlιwdan baslaw kerek.

Sho’lkem barlιq bo’linbelerdin’ jumιslarιn jetilistiriw ha’r qιylι da’rejedegi basqarιw organlarι ta’repinen a’melge asιrιladι. Basqarιw degende sho’lkemlik, reje, esaplaw, analiz, qadag’alaw, xoshametlew sιyaqlι funktsiyalar a’melge asιrιlg’anda qoyιlg’an maqsetti ta’miyinlew tu’siniledi.

• Sho’lkemlik funktsiya sho’lkemlik du’zilisti ha’m normativ hu’jjetler kompleksi (boysιnιw, juwapkerlik, wa’killik shen’berinde, huquq ha’m ma’jbu’riyatlar) ha’m basqalar ko’rsetilgen jag’dayda firma, bo’lim, laboratoriya, topar ha’m usι sιyaqlιlardιn’ shtat kestesin islep shιg’ιwdan ibarat. Ko’binshe, bul bo’lim laboratoriya boyιnsha nιzamda yamasa lawazιm jol jorιqnamalarιnda bayan etiledi.

• Rejelestiriw (reje funktsiyasι) qoyιlg’an wazιypalardι orιnlaw boyιnsha rejelerdi islep shιg’ιw ha’m a’melge asιrιwdan ibarat. Ma’selen, ha’r qιylι mu’ddetler (jιl, sherek, ay, ku’n) ge pu’tin firma ushιn biznes-reje, islep shιg’arιw rejesi, marketing izzertlewleri rejesi, finanslιq reje, ilmiy-izzertlew jumιslarιn o’tkiziw rejesi ha’m t. b.

• Esap funktsiyasι firma iskerliginin’ ko’rsetkishlerin esapqa alιw usιllarι ha’m formalarι: buxgalteriya esabatι, finanslιq esap, basqarιw esabatι ha’m basqalardι islep shιg’ιw yamasa tayarlarιn isletiwden ibarat. Ulιwma alg’anda, esap-kitap funktsiyasina real xojalιq protsessleri haqqιndag’ι informatsiyanι alιw, dizimge qoyιw, ja’mlew, qayta islew ha’m usιnιs dep anιqlama beriw mu’mkin.

• Analiz yamasa analiz funktsiyasι reje ha’m buyurtpalardι orιnlaw juwmaqlarιn u’yreniw, ta’sir etiwshi faktorlardι anιqlaw, artιqshalarιn anιqlaw, rawajlanιw tendentsiyalarιn u’yreniw ha’m t. b. menen baylanιslι. Analiz qιlιnιp atιrg’an ob’ekt yamasa protsesstin’ quramalιlιg’ι ha’m da’rejesine qarap, analiz ha’r qιylι qa’niygeler ta’repinen orιnlanιwι. Firmanιn’ bir jιl yamasa onnan ko’birek da’wir aralιg’ιndag’ι xojalιq iskerligi na’tiyjelerin qa’niygeler, tsex, bo’lim da’rejesinde bolsa ekonomist-qa’niyge menen birgelikte usι da’reje menedjeri (baslιq yamasa onιn’ orιnbasarι) analiz qιlιp shιg’adι.

• Qadag’alaw funktsiyasι ko’binshe menedjer ta’repinen a’melge asιrιladι: rejelerdin’ orιnlanιwι, materiallιq resurslardιn’ sarιplanιwι, finanslιq qa’rejetlerdi isletiw ha’m basqalar u’stinen qadag’alaw qιlιw.

• Xoshametlew yamasa motivatsiya funktsiyasι qol astιndag’ι islewshiler miynetin xoshametlewdin’ ha’r qιylι usιllarιn islep shιg’ιw ha’m qollawdι ko’zde tutadι:

• finanslιq xoshametler – is haqι, premiya, aktsiyalar, lawazιmda ko’teriliw ha’m t. b.;

• psixologiyalιq xoshametler – raxmetler, hu’rmet jarlιqlar, ataqlar, da’rejeler, hu’rmet taxtasι ha’m t. b.

Son’g’ι jιllarda basqarιw tarawιnda «qarar qabιl etiw» tu’sinigi ha’m bul tu’sinik menen baylanιslι sistemalar, usιllar, qarar qabιl etiwdi qollap-quwatlaw qurallarι aktiv qollanιla baslandι.

Qarar qabιl etiw – jag’daydι analiz qιlιw, maqsetlerdi anιqlaw, bul maqsetke erisiw programmasιn islep shιg’ιwg’a tiykarlang’an basqarιw ob’ektine anιq maqsetke qaratιlg’an ta’sir etiw qattι-ha’reketi. Qa’legen sho’lkemnin’ basqarιw du’zilisi da’stu’rge ko’re u’sh da’rejege: operatsion, funktsional ha’m strategiyalιq da’rejege bo’linedi.

Basqarιw da’rejeleri (basqarιw iskerliginin’ tu’ri) sheshilip atιrg’an wazιypalardιn’ quramalιlιg’ι menen belgilenedi. Wazιypa qanshalιq quramalι bolsa, onι sheshiw ushιn sonshalιq joqarι basqarιw da’rejesi talap qιlιnadι. Bunda sonι tu’sinip o’tiw kerek, tezirek sheshiliwdi talap qιlatug’ιn a’piwayι wazιypalar ju’da’ ko’p mug’darda ju’zege keledi, demek, olar ushιn basqa – qararlar tezirek qabιl qιlιnatug’ιn ju’da’ pa’sirek basqarιw da’rejesi kerek. Basqarιwda, bunnan tιsqarι qabιl qιlιnιp atιrg’an qararlardι a’melge asιrιw dinamikasιn esapqa alιw kerek, bul basqarιwdι waqιt faktorι ko’z qarasιnan ko’riwge imkaniyat beredi.

Basqarιwdιn’ operatsiyalıq da’rejesi ko’p ma’rte qaytarιlatug’ιn wazιypa ha’m operatsiyalardι orιnlaw ha’mde kiriwshi ag’ιmdag’ι informatsiyanιn’ o’zgeriske tezde qatnas bildiriwdi ta’miyinleydi. Bul da’rejede orιnlanιp atιrg’an operatsiyalardιn’ ko’lemi de, basqarιw qararlarιn qabιl etiw dinamikasι da ju’da’ joqarι. Jag’daydιn’ o’zgeriske tez qatnas bildiriwdin’ za’ru’rligi sebepli, basqarιwdιn’ bul da’rejesi ko’binshe tezirek dep ataladι.

Basqarιwdιn’ funktsional (taktikalιq) da’rejesi birinshi da’rejede tayarlang’an informatsiyanι birlemshi analiz qιlιwdι talap qιlιwshι wazιypalardι sheshiwdi ta’miyinleydi. Bul da’rejede basqarιwdιn’ analiz sιyaqlι funktsiyasι u’lken a’hmiyet ka’sip etedi. Sheshiletug’ιn wazιypalar ko’lemi kemeyedi, biraqta olardιn’ quramalιlιg’ι asadι. Bunda kerek bolg’an qarardι tezirek islep shιg’ιwg’a ha’r dayιm da imkaniyat bolmaydι, analiz ushιn, an’law ushιn, jetispey atιrg’an mag’lιwmatlardι toplaw ha’m basqalar ushιn qosιmsha waqιt talap qιlιnadι. Basqarιw mag’lιwmatlarιnιn’ kelip tu’siw waqtιnan qararlar qabιl etilgenge shekem ha’m olar a’melge asιrιlg’ansha, bunnan tιsqarι qararlardι a’melge asιrιw waqtιnan olarg’a bazι-bir ta’rizde qatnas bildirlgenge shekem ju’z beriwi mu’mkin bolg’an biraz u’zilis menen baylanιslι.

Strategiyalιq da’reje sho’lkemnin’ uzaq mu’ddetli strategiyalιq maqsetlerine erisiwge bag’darlang’an basqarιw qararlarιn islep shιg’ιwdι ta’miyinleydi. Qabιl qιlιnιp atιrg’an qararlardιn’ na’tiyjeleri uzaq waqιt o’tkennen keyin ko’riniwi sebepli, bul da’rejede basqarιwdιn’ strategiyalιq rejelestiriw sιyaqlι funktsiyasι ayrιqsha a’hmiyetke iye. Bul da’rejede basqarιwdιn’ basqa funktsiyalarι ha’zirshe tolιq islep shιg’ιlmag’an. Ko’binshe basqarιwdιn’ strategiyalιq da’rejesi strategiyalιq yamasa uzaq mu’ddetli rejelestiriw dep ataladι. Bul da’rejede qarar qabιl etiwdin’ haqιyqatlιg’ι ju’da’ uzaq waqιt o’tkennen son’ tastιyιqlanadι. Aylar yamasa jιllar o’tiwi mu’mkin. Basqarιw qararlarιn qabιl etiw juwapkershiligi ju’da’ joqarι ha’m tek g’ana matematikalιq ha’m arnawlι apparattan paydalanιp analiz etiwdin’ na’tiyjeleri menen, ba’lkim menedjerlerdin’ ka’siplik tapqιrlιlιg’ι ha’m aldιnan ko’re biliw qa’bileti menen belgilenedi.

Sho’lkemdi basqarιwda sho’lkem isshilerine ayrιqsha itibar beriwge ma’jbu’rmiz.

Sho’lkem jumısshılarına ha’r qιylι kvalifikatsiya ha’m basqarιw da’rejesindegi islewshiler – qayta islewdin’ en’ a’piwayι ha’m elementar operatsiyalarιn orιnlawshι xatkerlerden baslap, strategiyalιq qararlar qabιl qιlatug’ιn qa’niygeler ha’m menedjerlerge shekem kiredi.

• basqarιwdιn’ joqarιdag’ι, strategiyalιq da’rejesinde – sho’lkem (firma) basqarιwι joqarι zvenonιn’ menedjerleri (ha’m onιn’ orιnbasarlarι). Olardιn’ tiykarg’ι wazιypasι – firmanιn’ bazardag’ι iskerligin strategiyalιq rejelestiriw ha’m firma ishindegi basqarιw taktikasιn jetilistiriw;

• ortadag’ι, funktsional da’rejede – orta zveno menedjerleri ha’m qa’niygeler (xιzmetler, bo’limler, tsexler baslιqlarι, smena, uchastka baslιg’ι, ilmiy islewshiler ha’m t. b.). Tiykarg’ι wazιypa – berilgen iskerlik tarawιnda tiykarg’ι qararlardι qabιl qιlιwda firmanι taktikalιq basqarιw;

• pa’ski, operatsion da’rejede – atqarιwshιlar ha’m pa’ski zveno menedjerleri (brigadirler, injenerler, juwapkerli atqarιwshιlar, ustalar, o’lshewshiler, texnikler, laborantlar ha’m t. b.). Tiykarg’ι wazιypa – jag’daydιn’ o’zgeriske tezde qatnas bildiriw ha’m tiyisli ta’rizde ha’reket qιlιw.

Basqarιwdιn’ barlιq da’rejelerinde tek g’ana ulιwma funktsiyalardι a’melge asιrιwshι menedjerler de, o’z wa’killigi a’trapιnda basqarιw funktsiyalarιn a’melge asιratug’ιn qa’niyge-menedjerler de isleydi.

Sho’lkemdegi standart protseduralar – ha’r qιylι jag’daylarda tapsιrmalardι orιnlawdιn’ anιq belgilengen qag’ιydalarι. Olar sho’lkem jumιsιnιn’ islep shιg’arιp atιrg’an o’nimge hu’jjetler du’ziw texnologiyalιq operatsiyalarιnan baslap, paydalanιwshιlardιn’ arzalarιn ko’rip shιg’ιwg’a shekem bolg’an barlιq ta’replerin qamrap aladι.

Ha’r qanday sho’lkemnin’ subma’deniyatι ko’z qaraslar, printsipler, peyil-keypiyat tu’rlerinin’ toplamι. Onιn’ tiykarg’ι strukturalιq bo’legi – qa’niygenin’ informatsiya ma’deniyatι ayrιqsha rol’ oynaydι. Bul informatsiyalιq sistemasιnda da o’z ornιn tabιwι kerek. Strategiya, qag’ιydalar, sho’lkem protseduralarι ha’m informatsiya sistemasιnιn’ apparat, programma, telekommunikatsiya bo’lekleri arasιnda o’z-ara baylanιslιlιq bar. Sonιn’ ushιn informatsiyalιq sistemalardι ag’ιmdag’ι etiw ha’m proektlestiriw basqιshιnda o’z predmet tarawι boyιnsha sheshiliwi ko’zde tutιlιp atιrg’an mashqalalar, wazιypalar ha’m funktsiyalar ortalιg’ιn anιqlawshι menedjerlerdin’ aktiv qatnasι a’hmiyetli. Bunnan tιsqarι, sonι bildiriw lazιm, informatsiyalιq sistemalar o’z-o’zinen payda keltirmeydi, biraqta onιn’ alιnιwιna ko’meklesiwi mu’mkin. Olar qιmbat ha’m ha’tteki, olardιn’ du’zilisi ha’m isletiliw strategiyasι puxta oylanbag’an bolsa, paydasιz bolιwι mu’mkin. İnformatsiyalιq sistemalardι ag’ιmdag’ι qιlιw jumιsshιlar funktsiyalarιn avtomatlastιrιw za’ru’rligi menen baylanιslι, demek, olardι awιr jumιslardan azat etiwge ko’meklesedi. Bunnan tιsqarι, firmanιn’ du’zilisinde, eger adam faktorι esapqa alιnbag’an ha’m tuwrι sotsial ha’mde psixologiyalιq siyasat tan’lanbag’an bolsa, ko’binshe, ju’da’ qιyιn ha’m awιr o’tetug’ιn u’lken sho’lkemlik o’zgerisler ju’zege keliwi mu’mkin.