Бел литерат - учебник 7 класс

разумная жывая ³стота, надзвычай дакладна апускалася на горныя хрыбты, плыла па рэчышчах ад вытока¢ да вусця, адзначаючы ¢се зв³л³ны, парог³ ³ перакаты.

Пазней высветл³лася, што Антон Антонав³ч усюды бы¢ ³ ¢с¸ бачы¢. ¨н н³кол³ аб гэтым не каза¢ прама. Але гэта разумелася само сабой.

— Мы ³дз¸м па Сахары, — гавары¢ географ. — Вады трэба ¢зяць не менш чым на пяць сутак, каб дайсц³ да бл³жэйшага ааз³са. На галаве ¢ нас пробкавыя шлемы, ³начай мы не пройдзем ³ палав³ны шляху — заг³нем ад сонечнага ¢дару. Тэмпература — пяцьдзясят шэсць па Цэльс³ю. Пад нагам³ гарачы, н³бы прысак, пясок. Пакладз³це туды яйка, ³ яно праз па¢гадз³ны спячэцца, не трэба н³ агню, н³ к³пятку. На сотн³ к³ламетра¢ вакол нас м¸ртвая шэрая пустыня. Пясок, пясок ³ пясок. За¢важце, у ³м вельм³ многа серы, але яе тут не здабываюць. Расл³ннасц³ амаль няма, тольк³ зрэдку ля падножжа бархана ¢бачыш калючыя кусц³к³ той жа пароды, што ³ наш каракумск³ саксаул. Прабяжыць яшчарка, можна наткнуцца на маленькую змейку, падобную на мядзянку. Яе ¢кус смяртэльны.

Мы шукаем у Сахары нафту, — в¸¢ нас далей Антон Антонав³ч. — Нафта тут пав³нна быць. Аб гэтым сведчаць выветраныя рэштк³ дэвона, як³я трапляюцца на шляху. Некал³ тут бы¢ кв³тнеючы край, был³ гарады ³ людныя пасел³шчы. А яшчэ раней, м³ль¸ны гадо¢ назад, Сахара была дном ак³яна.

Мы ³дз¸м па Сахары за Антонам Антонав³чам месяц, два, тры. Скура ¢ нас стала чорная, як у негра¢. Мы загартавал³ся ³ лягчэй перанос³м стра-

шэнную сп¸ку. Слабыя ³ хворыя, вядома, адстал³. Яны вярнул³ся назад...

Я бачы¢ сябе сярод тых, што загартавал³ся. Назад я не вярну¢ся б нават перад пагрозай смерц³. Тыя, што адправ³л³ся ¢ падарожжа, што адкрываюць невядомае, не пав³нны думаць аб смерц³.

Але был³ сярод нас ³ слабыя...

—К³рыла Бомзель, — выкл³ка¢ наза¢тра майго суседа Антон Антонав³ч, — пакажы Сахару ³ раскажы, што ты пра яе ведаеш.

К³рыла лян³ва ¢става¢ з самай задняй парты, за якой ¸н сядзе¢, ³ медзведзяватай паходкай ³шо¢ праз увесь клас да карты. Карта была нямая, ³ К³рылава ¢казка ¢ пошуках Сахары блукала недзе на прасторах Ледав³тага ак³яна. Па класу по¢з прыдушаны смех. Нарэшце К³рыла спыня¢ пошук³, апуска¢ кудлатую галаву ³ калупа¢ указкай насок чарав³ка.

—Не можаш знайсц³ Сахары, — стараючыся быць ветл³вым, гавары¢ географ. — Ну, тады раскажы, што ты пра яе ведаеш.

—У Сахары горача, — пачына¢ К³рыла ³, насупл³ваючыся, зма¢ка¢. Пра Сахару ¸н болей н³чога не памята¢. ¨н стая¢ абыякавы, прыц³хшы ³ паз³ра¢ некуды ¢ акно. Але так л¸гка адступ³цца ад някемл³вага вучня географ не жада¢. ¨н хаце¢ разбудз³ць яго ³нтарэс.

—Можа, ты ведаеш, што ¸сць карыснага ¢ Сахары? — дапытва¢ся Антон Антонав³ч.

—Там ¸сць зме³. Яны вельм³ кусучыя, — паведамля¢ К³рыла ³ цяпер ужо зма¢ка¢ канчаткова.

К³рыла ¢ Сахару не зб³ра¢ся. Па свеце ¸н разам з нам³ не вандрава¢. Гэта было ясна.

— Садз³ся, вельм³ дрэнна, — ужо злосна гавары¢ географ. — Гэта твой пяты кол у чвэрц³. Здаецца ж, нармальны чалавек: галава, рук³, ног³ як у людзей, а веда¢ н³як³х. Завошта цябе бацька корм³ць хлебам? Што з цябе будзе?..

К³рылава няласка да навук³ была дробяззю ¢ пара¢нанн³ з тым радасным, захапляючым, што прынос³¢ нам кожны ¢рок. Свет бы¢ вял³к³, агромн³сты, разнастайны. ¨н бы¢ створаны для нас. З падземных глыб³нь б³л³ гаючыя ключы, яны магл³ пастав³ць чалавека на ног³, кал³ ¸н знямогся ¢ дарозе. Зямля прыхавала для нас нафту, жалеза, вугаль, золата: гэта трэба тольк³ знайсц³. Зямля шанавала тых, хто шукае, хто служыць ¸й. Засмяглая Сахара бралася пракарм³ць ус¸ чалавецтва, дай ¸й тольк³ вады! Неспакойны вецер гато¢ бы¢ круц³ць усе млыны ³ рухав³к³, тольк³ ³х пабудуй! Упартыя рэк³ магл³ пацячы куды хочаш — перасячы ³х шлях плац³нам³. Ус¸ ¢ тва¸й уладзе, чалавек!..

VI

Урок³ геаграф³³ был³ святам. Але той, хто дае найвял³кшую радасць, можа прынесц³ ³ самае вял³кае гора. Я люб³¢ Антона Антонав³ча, для мяне ¸н бы¢ незвычайным чалавекам. Я став³¢ яго вышэй за ¢с³х астатн³х наста¢н³ка¢, а да ¢рока¢ геаграф³³ рыхтава¢ся, як да ¢рачыстасц³. Н³ разу не запну¢ся я пры адказе, ³ кал³ б мяне разбудз³л³ нават ноччу, я перал³чы¢ бы ¢се рэк³, горы, н³з³ны любога кантынента. I ¢с¸-так³ не я бы¢ першым вучнем па геаграф³³. Не мяне выдзел³¢ Антон Антонав³ч, ³ не мяне хвал³¢ ¸н перад ус³м класам.

Шчасл³¢цам бы¢ Андрэй Кам³нск³, скарочана Рэй або Ком³н, як звал³ яго мы. Н³чога асабл³вага не знаходз³¢ я н³ ¢ яго знешнасц³, н³ ¢ адказах, н³ нават у ведах. Рэй, на першы погляд, выгляда¢ бесклапотным рагатуном, якому проста шанцавала. Здаралася, што ¸н зб³ва¢ся, кал³ адказва¢, мог пераблытаць назву рак³ або гары. Мог нават не выву- чыць урока. Але Антон Антонав³ч яго хвал³¢ ³ ¢знос³¢ да неба. За што?

Цяпер, на адлегласц³, якая аддзяляе ад тых да- л¸к³х дз¸н, цяжка ¢спомн³ць усе падрабязнасц³. Хутчэй за ¢с¸ географ выдзел³¢ нашага аднакласн³ка за яго нейкую нястрымную ³ ненасытную ц³ка¢насць. Ком³н не мог пражыць дня без якоганебудзь захаплення. Цяжка было ¢гадаць, што яго зац³кав³ць за¢тра. ¨н мог захап³цца якой-небудзь драбязой ³ дакучаць ¸й ³ нам, ³ наста¢н³кам хоць цэлы тыдзень.

Бацька Ком³на працава¢ цесляром ³ будава¢ новыя дамы то ¢ нашым пас¸лку, то ¢ суседн³м калгасе, то на торфазаводзе. Па гэтай прычыне ³ ¢ Рэя не было сталага жыхарства. Год ц³ па¢тара ¸н жы¢ там, дзе працава¢ бацька, але школы не мяня¢. Адз³н час, з³мою, Рэй прыходз³¢ на занятк³ з са¢гаса за шэсць к³ламетра¢.

Можа, таму, што Ком³н болей за нас вандрава¢ па вакол³цах, палях ³ лясах, у яго ³ скап³лася так многа ц³ка¢насц³. Аднойчы ¸н запыта¢ у географа, за кольк³ часу можа нарасц³ на балоце метр торфу. Антон Антонав³ч не здоле¢ адказаць. Такое з ³м здарылася ¢першыню. ¨н збянтэжы¢ся ³ паабяца¢ расказаць пра торф у друг³ раз.

Антон Антонав³ч спо¢н³¢ абяцанне праз дзень. Тады Рэй уста¢ з-за парты ³ голасна заяв³¢, што балоту, якое называлася Баг³нск³ Мох, трыста тысяч гадо¢. Торфам з Баг³нскага Моху, дзе яго капал³ на пал³ва, карыстал³ся ¢се, але н³хто не веда¢, што ¸н так³ старажытны.

А ¢ хутк³м часе Рэй прын¸с у клас пачарнелае, цв¸рдае, як камень, сцябло нейкай расл³ны. ¨н здабы¢ яго з чатырохметровай балотнай глыб³н³ ³ выхваля¢ся, што яго знаходцы дзвесце тысяч гадо¢.

З Рэем звязана старонка жыцця, пачатак якой не хацелася б успам³наць. Чамусьц³, нягледзячы на тое, што Антон Антонав³ч хвал³¢ яго болей за ¢с³х, у класе хлопца не вельм³ люб³л³. Можа, у гэтым та³лася самая звычайная зайздрасць, якой здольны паддавацца адразу мног³я, а можа, была якая-небудзь ³ншая прычына. Ва ¢сяк³м разе, сам Рэй не кры¢дз³¢ н³кога. ¨н люб³¢ парагатаць, мог каго-небудзь зл¸гку падкалоць, але так³я грах³ ме¢ за сабой кожны з нас.

Я не люб³¢ Рэя таксама. Мяне став³л³ ¢ прыклад мног³я наста¢н³к³, а той, перад к³м я найбольш сх³ля¢ся ³ чы¸й пахвалы гэтак прагну¢ — Антон Антонав³ч, — абра¢ сва³м героем зус³м другога. Хв³л³нам³ мяне апано¢вала злосць на географа. Чаму ¸н не бачыць, што ¢ гэтага Рэя сем пятн³ц на тыдн³, што ¸н — ветрагон ³ баламут, як³ за¢тра ж забудзе геаграф³ю, кал³ стрэне што-не- будзь ц³кавейшае.

Больш чым каго з наста¢н³ка¢ я люб³¢ Антона Антонав³ча, ³ больш чым хто прымуша¢ ¸н мяне пакутаваць...

Рэй не ¢ваходз³¢ у нашу спулку1, якая абменьвалася рэдк³м³ кн³гам³, ³, вядома, не праглыну¢ стольк³ том³ка¢ Жуля Верна, кольк³ мы. Але аднойчы мы дачул³ся, што менав³та ¸н з’я¢ляецца ¢ладаром аповесц³ таго ж Жуля Верна пад назвай «З гарматы на Месяц». Мы ведал³, што такая кн³га ¸сць, але н³хто з нас нават не трыма¢ яе ¢ руках. Ад гэтага яшчэ больш распал³лася жаданне завалодаць кн³гай. Яна ¢я¢лялася самай ц³кавай з тых, што мы прачытал³. З гарматы на Месяц! Х³ба ж у такой аповесц³ магла ³сц³ гутарка пра звычайныя рэчы?

Рэй рашуча адмов³¢ся даць кн³гу. ¨н не ³шо¢ н³ на як³я ¢ступк³, не хаце¢ абмену, не веры¢ у самыя шчырыя клятвы. Ком³н веда¢, з к³м мае справу. I ¸н не памыля¢ся. У тым, што датычыла кн³г, спулка не прызнавала н³як³х прав³л сумлення. Абы завалодаць кн³гай, а там трава не расц³!..

Самыя ц³кавыя кн³г³ был³ ¢ нас, ³ мы ³х з рук не выпускал³...

Верхаводз³л³ ¢ спулцы сям³класн³к³. Тыя ж, хто вучы¢ся ¢ шостым класе, был³ на правах бедных родз³ча¢. ²м кн³га давалася на адну ноч, а здаралася, што ³х зус³м абыходз³л³. Мы, шасц³класн³к³, вылаз³л³ са скуры, каб выслужыцца.

Выкрасц³ ¢ Рэя Жуля Верна даручыл³ мне...

Першы план правал³¢ся. Перахап³ць кн³гу ¢ каго-небудзь з тых, каму Рэй дава¢ яе чытаць, не ¢далося. Ком³н адчу¢, што за яго Жулем Вернам палююць, ³ трыма¢ кн³гу дома.

_________

1 Ñïó´лка — саюз, садружнасць, згуртаванне.

Тады прыйшлося прас³ць дапамог³ ¢ К³рылы. Яму было напляваць на Жуля Верна, але ¸н згадз³¢ся здружыцца з Рэем, каб здабыць кн³гу. Але ³ з гэтага н³чога не выйшла. К³рыла швэнда¢ся на торфазавод, дзе жы¢ Ком³н, стара¢ся да яго паддобрыцца, нават удзельн³ча¢ у нейк³х раскопках, але Рэй яму не веры¢.

Ус¸ ж К³рыла саслужы¢ нам сваю службу. ¨н выведа¢, што малодшы Рэе¢ брат ²ван вельм³ ц³кав³цца агнястрэльнай зброяй. ¨н вучы¢ся ¢ друг³м класе, але ¢ яго вучобе якраз бы¢ часовы перапынак. ²ван знайшо¢ дынам³тны патрон, як³м узрывал³ пн³, ³ паспрабава¢ ³м вывернуць дуб. Дуба ¸н не павал³¢, але сва¸ правае вока страц³¢ наза¢с¸- ды, бо не ¢ме¢ як след карыстацца дынам³там. Па гэтай прычыне ²ван ³ не хадз³¢ у школу, яго вока яшчэ не зажыло.

Было ясна, што з так³м хлопцам, як ²ван, кашу зварыць можна. Нягледзячы на сваю ня¢дачу з дынам³там, ²ван не страц³¢ вая¢н³часц³ ³ страшэнна люб³¢ страляць. За порах ¸н мог зраб³ць ус¸, што хочаш.

Нядзельным майск³м ранкам мы з К³рылам падышл³ да Рэевага двара. Самога Ком³на дома не было, гэта мы ведал³ дакладна. Аднавок³ ²ван сядзе¢ на верхняй перакладз³не варот ³ бо¢та¢ нагам³. Якой-небудзь разумнай прычыны сядзець у так³ ранн³ час на варотах, вядома, не было, але ж не ¢с¸ тое, што роб³цца на свеце людзьм³, можна назваць разумным.

Мы прынесл³ ²вану васьмушку пораху, ³, уба- чы¢шы яго, ¸н аж задрыжа¢ ад узбуджэння. Без н³як³х вагання¢ ¸н вынес нам кн³гу Жуля Верна.

Рэю бы¢ нанесен удар у самае сэрца...

VII

Але менав³та ¢крадзены Жуль Верн збл³з³¢ мяне з Рэем.

Наза¢тра я прыйшо¢ у клас з выглядам пераможцы. Мне вельм³ хацелася паглядзець, як будзе трымаць сябе Рэй, будзе ¸н прас³цца, плакаць ц³ помсц³ць. Я гарэ¢ нецярпеннем хутчэй сутыкнуцца са сва³м прац³¢н³кам ³, вядома, убачыць яго прын³жаным ³ разб³тым...

Рэй не да¢ поваду для радасц³. ¨н н³кому не сказа¢ пра кн³гу, ³ тольк³ па яго пахмурым твары можна было здагадацца, што ¸н ус¸ ведае. Яго спецыяльна зачэпл³вал³, падколвал³, але ¸н ма¢ча¢. Як быццам не было н³ кн³г³, н³ палявання за ¸й, н³ гандлю з ахвочым да пораху яго братам ²ванам. Пра так³ канец н³хто з нас не дума¢.

Так цягнулася тыдзень, друг³, трэц³. З ус³м³ тым³, хто памага¢ выкрадаць Жуля Верна, ¸н разма¢ля¢, як ³ раней, ³ ¢ яго голасе не чулася н³ пагрозы, н³ злосц³. Гэтая высакароднасць з боку Рэя неяк абяззбройвала.

Ус¸ вырашылася пасля памятнага выпадку. Даведзеныя да шаленства ма¢чаннем Рэя, мы сам³ перайшл³ ¢ адкрытае наступленне. Зда¢шы апошн³ экзамен за шосты клас — геаграф³ю, — мы акружыл³ свайго прац³¢н³ка ³ на яго вачах пачал³ л³стаць украдзенага Жуля Верна. Рэй трыма¢ся мужна. ¨н па-ранейшаму ма¢ча¢. Тольк³ ледзь-ледзь задрыжала яго верхняя губа, ³ ¸н адвярну¢ся, каб не паказаць сва³х сл¸з.

Гэтага не вытрымала спулка. Мы мо¢чк³ аддал³ Рэю Жуля Верна ³, прыгнечаныя, пайшл³ прэч...

А потым я цэлае лета хадз³¢ на торфазавод купацца. Там было безл³ч глыбок³х кар’ера¢, запо¢неных бурай, н³бы ячменная кава, вадой. Пасля такога купання прыходз³лася нанава абмывацца ¢ рачулцы Змейцы. Хадз³¢ я на торфазавод, вядома, не дзеля купання. Там жы¢ Рэй. З ³м нарэшце мы сышл³ся.

Каб заваяваць давер Рэя, я першыя дн³, пакуль яго не сустрэ¢, нас³¢ пад пахай Жуля Верна. Гэта была ¢жо мая кн³жка, у ¸й расказвалася пра падарожжа вакол зямл³ за восемдзесят дз¸н, ³ я разл³чва¢, што Ком³н яе не чыта¢. Спатка¢шы Рэя, я першы, без н³як³х умо¢, да¢ яму кн³гу...

I праляцела тое лета залатым карагодам незабы¢ных уражання¢. Рэй бы¢ цудо¢ны хлопец з адкрытай ³ шчырай душой. Сва³м³ захапленням³ ³ радасцям³ ¸н дзял³¢ся з кожным, хто ³шо¢ да яго без каменя за пазухай. Нацэлены Жулем Вернам вандраваць па ¢с³м свеце, адкрываць неадкрытае, мы пакуль што ажыцця¢лял³ адысею1 па бл³зк³х вакол³цах. Прырода не пакры¢дз³ла родныя мясц³ны. Па лесе валял³ся вял³зныя валуны, абросшыя с³вым мохам. Лядн³к прын¸с ³х сюды, зрэза¢шы з гор Скандынав³³. В¸рст за восем ад мястэчка, ля невял³кага чыгуначнага раз’езда, здабывал³ вапну. А побач, у лагчынцы, атуленай вербалозам ³ рак³тн³кам, б³ла з зямл³ крын³ца. Вада яе была незвы- чайная, з рэзк³м ³ непрыемным пахам. Ад яе выгарала трава навокал. Але па ваду прыязджал³ з

_________

1«Адысе´я» — твор старажытнагрэчаскай л³таратуры,

óяк³м распавядаецца пра до¢г³я падарожжы, блуканн³ героя з так³м жа ³мем — Адысей.

навакольных с¸л ³ брал³ яе бочкам³ тыя, хто хварэ¢ на раматус ³ на ³ншыя невядомыя нам хваробы.

На балоце ржавая вада сям-там зацягвалася вяс¸лкавым³ кругам³. Аднекуль сюды прасочвалася нафта. Родная зямля та³ла ¢ сва³х нетрах безл³ч скарба¢...

Але тым памятным летам нас найбольш узрушыл³ птушк³. Зна¸мы да¢ганог³ бусел, с³ваграк, ласта¢ка был³ не тольк³ нашым³, але ³ афрыканск³м³. Баючыся холаду, яны на з³му ляцел³ да бераго¢ Н³ла.

Рэй выказа¢ здагадку, што ¢се гэтыя птушк³ нашы. Бо кал³ б было ³накш, то навошта б яны прылятал³ вясной? У Афрыцы ж цэлы год лета, птушкам няма н³якай разумнай патрэбы марна трац³ць с³лы на перал¸т. Проста ³х ваб³ць родная зямля, дзе некал³ таксама круглы год было горача, як у Афрыцы.

Думку, якую выказа¢ чатырнаццац³гадовы Рэй, я н³ разу не сустрэ¢ пасля ¢ кн³гах. А яна ³ с¸ння здаецца мне справядл³вай...

Незабы¢ны ¢спам³н тых дал¸к³х дз¸н — начлег у лесе. Па грыбы ¢ чужы незна¸мы бор мы адважыл³ся ³сц³ ¢трох: Рэй, я ³ К³рыла. Дзень бы¢ пахмурны, дажджл³вы, сонца з самай ран³цы схавалася за важк³м³ шэрым³ воблакам³. Мы, вядома, магл³ вярнуцца. Але заблудз³цца нам з Рэем, мабыць, проста хацелася. Бо навошта ж тады мы ¢зял³ з сабой запалк³, хлеба ³ сала на добрыя два дн³? Мы прамокл³ да н³тк³ ³, вядома, заблудз³л³ся. I вось ноч у лесе, вял³к³ касц¸р з яловых лапак ³ голля, завостраныя шпотык³, на як³х мы пражым сала... Над нам³ кашлатая яловая нав³сь, а ¢ прагалах м³ж вершал³н — зна¸мыя зорк³ — чарпак