Бел литерат - учебник 7 класс
.pdfПейзаж ³ яго роля ¢ мастацк³м творы
Важную ролю ¢ характарыстыцы дзеяння твора, настроя¢, перажывання¢ героя¢ адыгрываюць замал¸¢к³ прыроды. У апавяданн³ В. Быкава «Незагойная рана» яны сустракаюцца часта — ад пачатку да канца: «Буяе над абшарам³ сцюдз¸ны асенн³ вецер, змятае пад прызбы пажо¢клае л³сце, гайдае мокрае галл¸ ¢ садку... Над пустым бульбян³шчам Тэкл³нага агарода, над недал¸к³м выганам
³дарогай, што, узбегшы на ¢згорак, хаваецца ¢ шэрай далечы, марудна па¢зе восеньск³ адвячорак. Некуды спяшаюцца ³мкл³выя пакудлачаныя хмары ¢ небе, за хатам³ ¢ в¸сцы трывожна бляе авечка,
³недзе разважна гергечуць гус³».
Такой па¢стае прырода ¢ пачатку твора. «Тым часам марудна цямнела, далячынь спа-
в³лася шэрай смугою, у паветры заснавала надакуч- л³вая восеньская золь... У небе ¢с¸ гусцел³ барвовыя хмары, яны не плыл³ цяпер, а зб³рал³ся, то¢- п³л³ся над прасторам³, быццам задума¢шы нешта нядобрае. Расплыва¢ся з-за краяв³ду с³няваты змрок, далячынь сцямнела, насуп³лася ¢ прадчу- ванн³ непагадз³».
Гэта — з сярэдз³ны апавядання.
I вось заключныя мазк³ карц³ны: «Чарнела неба ад хмар, шуме¢ голым веццем узлесак, стыла шэрая далячынь...»
Нават кал³ б мы н³чога не ведал³ пра змест твора, яго героя¢, тольк³ па гэтых ап³саннях прыроды, фарбах ³ адценнях пейзажу можна было б зраб³ць выснову, што расказваецца ¢ ³м пра падзе³ нярадасныя, невяс¸лыя, нават вельм³ цяжк³я, пакутл³выя.
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
51 |
|
На такую думку нас наводзяць асобныя за¢ваг³, нам¸к³ ¢ ап³саннях прыроды: «сцюдз¸ны асенн³ вецер», «трывожна бляе авечка», «барвовыя хмары то¢п³л³ся, быццам задума¢шы нешта нядобрае», «далячынь насуп³лася ¢ прадчуванн³ непагадз³» ³ ³нш.
Пейзаж, або ап³санне прыроды, у мастацк³м творы не тольк³ зна¸м³ць чытача з месцам ³ часам (пара года, час дня) дзеяння, але ³ характарызуе агульны настрой аповеду, душэ¢ны стан героя, яго перажыванн³, пачуцц³, роздумы аб жыцц³, у адным выпадку цяжк³я, маркотныя, у ³ншым — радасныя, узн¸слыя. Гэта залежыць ад задумы п³сьменн³ка, ад таго, што ¸н хоча сказаць чытачу. Так, у адрозненне ад апавядання «Незагойная рана», дзе прырода паказваецца халоднай, ня¢тульнай, змрочнай, ва ¢ры¢ку з паэмы Я. Коласа «У яго бы¢ свет ц³кавы...» яна малюецца лагоднай, як бы спачувальнай, прыветнай у аднос³нах да Сымонк³.
Пейзаж у л³таратурным мастацк³м творы, як ³ ¢ карц³нах жывап³су, можа мець ³ такую мэту — паказаць прыгажосць таго кутка зямл³, дзе жывуць геро³ ц³ сам а¢тар твора, але ³ ¢ гэтым выпадку ¸н не з’я¢ляецца простым ап³саннем прыроды, ¸н выя¢ляе настрой, пачуцц³ а¢тара, яго аднос³ны да жыцця.
?1. Што такое пейзаж у мастацк³м творы?
2.Якую ролю ¸н адыгрывае ¢ паказе жыцця, характарыстыцы героя¢ твора?
3.Як³я творы пейзажнага жывап³су вы ведаеце? Ц³ тольк³ аб жыцц³ прыроды расказваюць гэтыя творы нават тады, кал³ ¢ ³х не паказваецца чалавек? Абгрунтуйце сваю думку.
52 |
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
|
Пытанн³ да раздзела
1.Як³я два асно¢ныя в³ды л³таратурных твора¢ вы ведаеце?
2.Чым адрозн³ваюцца вершаваныя творы ад праза³чных: па знешняй форме, па асабл³васцях мовы (у дачыненн³ да рытму, да вобразна-выя¢лен- чых сродка¢), па ¢здзеянн³ на чытача? (Яшчэ раз звярн³цеся да ¢ступнага артыкула гэтага раздзела, успомн³це прачытаныя творы.)
3.Як³я вершаваныя паэтычныя творы вам асабл³ва падабаюцца? Чаму?
4.Назав³це вашы люб³мыя праза³чныя творы. Чым яны зац³кав³л³ вас, чым запомн³л³ся?
5.Як³я творы мастацкай л³таратуры (паэтыч- ныя ц³ праза³чныя) бл³жэй да твора¢ музык³, як³я — да твора¢ жывап³су? Паспрабуйце паказаць гэта на супаста¢леннях з вядомым³ вам музычным³ творам³ або творам³ жывап³су.
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
53 |
|
ЗАГАДКАВАЯ КРА²НА ПАЭЗ²Я
Паэз³я — самы ня¢ло¢ны сакрэт, Як³ не будзе н³к³м рассакрэчаны...
П³мен Панчанка
Пасля гэтых сло¢ П. Панчанк³, узятых у якасц³ эп³графа, натуральна, не можа не ¢зн³кнуць пытанне: для чаго ж тады шукаць разгадку таямн³ц паэз³³? Навошта гэтыя цяжк³я ³ разам з тым марныя намаганн³?
Аднак сэнс, напэ¢на, ¸сць! I вельм³ сур’¸зны! Бо кольк³ ³снуе чалавецтва ³ разв³ваецца мастацтва слова (³ гэта не адно тысячагоддзе!), людз³ шукаюць разгадку тайна¢ паэз³³. Шукаюць яе, кал³ задумваюцца над тым, чаму так хапае за душу добрая песня, чаму так прывабл³вае, узбуджае хораша ³ дасц³пна сказанае слова. Пра паэз³ю шмат п³сал³ ³ працягваюць п³саць даследчык³ л³таратуры, крытык³, сам³ паэты.
Атрымл³ваецца, як у той казцы пра зачараваны скарб. Увесь свой век герой настойл³ва шукае скарб. Сам не знаходз³ць — працягваюць пошук³ яго дзец³, унук³, пра¢нук³, потым ³ ³х дзец³. Але ¢с¸ шукаюць, шукаюць... Чаму? Ды таму, в³даць, што з гэтым звязана нешта асаб³стае, вельм³ важнае для ³х — надзе³ ³ мары аб лепшым, прыгажэйшым жыцц³, жаданне чагосьц³ нязвыклага, прывабнага ³ сапра¢ды трошк³ таемнага, загадкавага.
54 |
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
|
Гэтак жа ³ з паэз³яй. Яе сакрэты сапра¢ды вельм³ няпростыя, аднак яна н³бы тая дал¸кая зорка ц³ прыгожая экзатычная кра³на, што ¢я¢ляецца нам у снах ц³ марах, кл³ча да сябе, прывабл³вае ¢с³х, хто нера¢надушны да прыгожага, узвышанага.
I для тых, хто хоча спазнаць яе, паэз³я ¢с¸ ж прыадкрывае свае тайны. Пра¢да, пры гэтым яна яшчэ болей заварожвае сва³м³ загадкам³ (у тым ³ заключаецца сэнс выказвання П. Панчанк³). Хто хоць раз дакрану¢ся сэрцам да паэз³³, той ужо н³кол³ не пазбав³цца цяг³ да прыгажосц³, заключанай у паэтычным слове.
Вось як вобразна пра яе гавары¢ наш выдатны паэт М. Танк:
...Паэз³я — гэта адвечная цяга Вяршынь да няб¸с, А трава¢ ³ дрэва¢ — Да сонца.
Паэз³я — гэта вяс¸лкавы мост Ад сэрца людскога Да мары...
²ншым³ словам³, паэз³я — гэта тая с³ла, што надае высок³ сэнс жыццю, роб³ць яго змясто¢ным ³ прывабным, абуджае ¢ чалавеку нястрымнае памкненне да хараства, прыгажосц³, да гармон³³ са светам.
Паэз³я з’я¢ляецца невычэрпнай крын³цай духо¢нага хараства нашага народа. Менав³та паэз³я прама¢ляе нашы запаветныя мары ³ спадзяванн³, вучыць пра¢дзе ³ чалавечнасц³.
Тольк³ ¸й пад с³лу ¢зняць душу народа ³ ¢с¸ грамадства над будз¸ннасцю.
Час здольны змян³ць свет, высушыць рэк³ ³ занесц³ пяском гарады. Але, як адзначаюць сам³ паэты, крын³ца паэз³³ нязменна будзе бру³ць з ча-
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
55 |
|
лавечай душы, з самага сэрца народа. Гэта крын³ца непадуладная часу.
Пра паэз³ю нап³сана шмат верша¢. Прыслухаемся да тых думак, як³я выказваюць сам³ паэты.
ЛЕАН²Д ГАЛУБОВ²Ч
Ïàýç³ÿ
Ты — боль, паэз³я. Ты — быль. Твае суровыя законы Не для заба¢, не для гульбы —
А пошук ³сц³ны да скону.
Ты — рай, паэз³я. Ты — рой Адвечных дум, дзе мы згараем. I тольк³ ген³³ парой
Жыл³ часова гэтым раем.
Ты — жаль, паэз³я. Ты — жар. Я па тва³м хаджу вуголл³. Чыя не прагнула душа Твайго зняволення ³ вол³?
Òû — ñóì, ïàýç³ÿ. Òû — ñóä.
I мроя¢ нашых ³ здзяйснення¢. Хай душы шчырыя нясуць Высок³ лад тва³х памкнення¢!..
Òû — áîëü, ïàýç³ÿ. Òû — áîé.
Ты — пра¢да непрыступнай вежы. Я — праведн³к ³ грэшн³к твой1. Пусц³ мяне ¢ тва¸ бязмежжа!..
_________
1 Ïðà´âåäí³ê ³ ãðý´шн³к твой — той, хто к³руецца высок³м³ думкам³ паэз³³ ³ часам ³дзе насуперак ³м, хоць ³ не па ¢ласным жаданн³.
56 |
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
|
?1. Як³я пачуцц³ ³ думк³ ¢зн³каюць у вас пры зна¸мстве з гэтым вершам?
2.×àìó ïàýç³ÿ — ãýòà áîëü, áûëü, ðàé, æàëü, æàð, ñóì, ñóä, áîé ³ ã. ä.?
3.Як³я азначэнн³ паэз³³ здаюцца вам вын³кам не тольк³ цяжк³х роздума¢ паэта, але ³ цв¸р- дых пераканання¢ ³ мужнасц³? Прывядз³це прыклады вядомых вам твора¢, дзе гэтыя адзнак³ паэз³³ выступаюць асабл³ва наглядна.
4.Раскрыйце сэнс выраза¢: Чыя не прагнула душа твайго зняволення ³ вол³? Я — праведн³к ³ грэшн³к твой.
5.Звярн³це ¢вагу на такую асабл³васць верша, як унутраныя рыфмы — сугучча каротк³х аднаскладовых сло¢: боль — быль, рай — рой, жаль — жар, сум — суд, боль — бой.
Якую ³нтанацыю (спакойную, разважл³вую ц³, наадварот, напружаную, узбуджаную) уносяць у верш гэтыя пары сло¢? Як³м³ асабл³васцям³ зместу верша выкл³кана такая ³нтанацыя?
6.Чаму ¢ вершы шмат розных азначэння¢ паэз³³, супаста¢лення¢ яе з розным³ з’явам³ жыцця?
Пра што гэта сведчыць: пра тое, што змест паэз³³ вельм³ разнастайны ³ яго нельга вызначыць адным-двума словам³? Або пра тое, што сама паэз³я люб³ць так³я розныя, часта кантрасныя па сэнсе вобразы-пара¢нанн³? Ц³ тое ³ другое разам?
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
57 |
|
²ÊÒÀÐ ØͲÏ
Ïàýç³ÿ
Яна з’яв³лася, як прыв³д, сярод ночы. Сказала поз³ркам: «²дз³ за мной...» Услед, н³быта раб яе, пакрочы¢ Па горадзе, зал³тым ц³шын¸й.
Пад ран³цу мы выйшл³ ¢ поле.
—Куды вядзеш, скажы? Што хочаш дам, Ды тольк³ волю не аддам н³кол³!
—ßå ìíå ñ¸ííÿ ¢æî àääࢠòû ñàì...
Я кля¢ яе ³ ¸й мал³¢ся шчыра. Уц¸кшы ад яе, шука¢ ³зно¢.
—Нашто мяне ¢ палон свой заман³ла?
—Цябе н³хто не гна¢. Ты сам прыйшо¢.
?1. У невял³к³м па памерах творы а¢тар здоле¢ перадаць стан героя, як³ трапляе ¢ палон да Паэз³³. Як³я пачуцц³ перажывае герой? Ц³ спрабуе ¸н пазбав³цца гэтага палону?
2.Назав³це ¢ вершы вобразы, створаныя пры дапамозе пара¢нання ³ супрацьпаста¢лення. Якой па¢стае Паэз³я? Як³м вы ¢я¢ляеце героя вершаванага твора? Пры адказе выкарыстайце радк³ з тэксту.
3.Як вы разумееце словы Паэз³³ пра волю: Яе мне с¸ння ¢жо адда¢ ты сам?
4.З якой ³нтанацыяй трэба чытаць гэты верш (бадз¸рай, узн¸слай, удумл³ва-разважл³вай ц³ якой ³ншай)?
5.На прыкладзе гэтага верша паразважайце, ц³ л¸гка быць паэтам.
58 |
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
|
Пра вершаскладанне
Найважнейшай адзнакай верша з’я¢ляецца рытм. Рытм³чнае гучанне вершаванай мовы дасягаецца розным³ спосабам³. Перш за ¢с¸ ра¢намерным чаргаваннем нац³скных ³ ненац³скных складо¢ або па¢тарэннем асобных груп складо¢, сярод як³х абавязкова ¸сць адз³н нац³скны, а пры ³м — адз³н або два ненац³скныя. Так³я групы складо¢ называюцца стопам³. Напрыклад, возьмем радок з твора Я. Коласа «У яго бы¢ свет ц³кавы...»:
Ëî´â³öü ñý´ðöàì ñïå´¢ прыго´æû...
—´ — —´ — —´ — —´ —
Як бачым, у гэтым радку нац³ск³ падаюць на кожны няцотны склад (першы, трэц³, пяты, с¸мы) ³ так³м чынам утвараюць чатыры двухскладовыя стапы.
—´ — —´ — —´ — —´ —
Двухскладовая стапа з нац³скам на першым складзе называецца харэем. Яна тут па¢тараецца чатыры разы, таму вершаваны памер верша вызначаецца як чатырохстопны харэй.
Стопы ¢ вершах бываюць двухскладовыя (харэй, ямб) ³ трохскладовыя (дактыль, амф³брах³й, анапест). На схеме яны выглядаюць так:
харэй |
—´ |
— |
|
ÿìá |
— |
—´ |
|
дактыль |
—´ |
— — |
|
àìô³áðàõ³é |
— |
—´ |
— |
анапест |
— |
— |
—´ |
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
59 |
|
Усе гэтыя стопы ³ вершаваныя памеры прыведзены ³ тлумачацца ¢ «Каротк³м сло¢н³ку л³таратуразна¢чых тэрм³на¢». Звярн³цеся да «Сло¢н³ка» ³ ¢важл³ва перачытайце названыя там вершы. Паспрабуйце перадаць ³х рытм³чныя асабл³васц³ ¢ схемах радко¢.
Памер верша, як ужо мы адзначал³, залежыць не тольк³ ад стапы, але ³ ад колькасц³ стоп у радку. Да¢жыня радка моцна ¢плывае на гучанне верша, яго рытм. Пара¢наем два вершы:
Ïàì³æ ïó´ñòàê, áàëî´т белару´ñêàé çÿìë³´...
Я. Купала. «Курган»
Схема радка:
— — —´ — — —´ — — —´ — — —´
Стапа анапеста па¢тараецца чатыры разы, гэта значыць, што перад нам³ чатырохстопны анапест. А вось у вершы Я. Коласа «Ручэй» — двухстопны анапест:
̳æ àëå´шын, кусто´¢...
—— —´ — — —´
Óпершым ³ ¢ друг³м вершы анапест, але гу- чанне радко¢ вельм³ рознае.
Рытм у вершы ствараецца не тольк³ чаргаваннем стоп ³ ³х колькасцю ¢ радку, але ³ па¢тарэннем сам³х радко¢, што асабл³ва за¢важаецца дзякуючы рыфме — сугучнасц³ канчатка¢:
Наш м³лы дзядзька, наш Антон³,
¡ дз³цячым часта бы¢ палоне...
60 |
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
|