Старасценка Т.Я. СТЫЛІСТЫКА БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ (дапаможнік)

магчыма выкарыстоўваць элементы дыскурснага падыходу, які базуецца на дыялагічнай канцэпцыі М.М.Бахціна. На думку даследчыка, два супастаўленыя чужыя выказванні, якія “нічога не ведаюць” пра існаванне адно аднаго, у выпадку нават найменшага дачынення да агульнай тэмы ўступаюць у дыялагічныя адносіны на яе тэрыторыі [8, с.310]. І яшчэ такое меркаванне: лінгвіст прывык усё ўспрымаць у адзіным замкнёным кантэксце (у сістэме мовы або ў тэксце, не суаднесеным дыялагічна з іншым тэкстам) [8, с.316]. Своеасаблівае выйсце з такой “замкнёнай” прасторы бачыць даследчыца Т.Ф.Пляханава [34]. Пры разглядзе апавядання С.Моэма “Mr. Know-All” яна звяртаецца да поліфанічнай тэорыі мастацкага тэксту, распрацаванай М.М.Бахціным. Дыялог выяўляецца ёю паміж апавядальнікам і адным з персанажаў. Такі дыялог, на думку Т.Ф.Пляханавай, праяўляецца на дыскурсным узроўні. Кампазіцыя твора адпавядае прынцыпу вылучэння, накіраванага на стварэнне эфекту падманутага чакання. Напачатку адмоўныя

выкарыстоўваць на занятках па стылістычным аналізе тэксту. Але ёсць і яшчэ адзін варыянт дыскурс-аналізу, калі рознаўзроўневыя моўныя сродкі разглядаюцца не выключна з мэтай характарыстыкі індывідуальна-аўтарскага стылю, а дзеля разумення кантакту з патэнцыйным суразмоўцам. Як піша П.П.Жаўняровіч, “матываваны выбар моўнага факта ў канкрэтным публіцыстычным творы прэзентуе аўтарскія інтэнцыі” [18, с.86]. У сваёй манаграфіі навуковец праводзіць дыскурсны аналіз публіцыстычнага твора як прэзентацыю аўтарскіх інтэнцый. Разглядаючы твор У.Караткевіча “Гэта было 10-га сакавіка 1864 года...”, П.П.Жаўняровіч вылучае пяць макраструктур, якія абавязкова прадугледжваюць улік дыскурсіўных паказчыкаў і па-свойму ўздзейнічаюць на чытача, такім чынам кантактуючы з ім. Усталёўваецца своеасаблівы дыялог. Чытач далучаецца да яго праз уключэнне ў склад займенніка мы (пад ім разумеем суб’екта і адрасата дыскурсу), выкарыстанне

дзеясловаў цяперашняга часу незакончанага трывання (яны дазваляюць і аўтару, і чытачу выразней адчуць атмасферу 60-х гадоў ХІХ стагоддзя), рытарычных фігур (мэта іх ужывання – уздзеянне і перакананне), вобразных сродкаў мовы (такія сродкі выконваюць функцыю ўздзеяння ў публіцыстыцы). Дыскурс прадугледжвае абавязковую наяўнасць дыялогу аўтара-адрасанта і рэцыпіента-адрасата. П.П.Жаўняровіч разглядае дэйктычныя сродкі маркіроўкі суб’екта дыскурсу (займеннікі я, мы, мой, наш) і адрасата дыскурсу (займеннікі ты, вы, твой, ваш). Дыялагічнасць публіцыстычнага дыскурсу У.Караткевіча ствараецца не толькі паказчыкамі аўтарызацыі, але і персуазіўнасці (яе сродак – лексема магчыма, паказчык функцыі ілакутыўнага акта, які запрашае чытача да суразважання).

Як бачым, пры стылістычным аналізе тэксту неабходна ўлічваць патрабаванні сучаснага і запатрабаванага на сёння дыскурснага падыходу.

Разгляд моўных сродкаў (асабліва публіцыстычных і мастацкіх твораў) мусіць праводзіцца на аснове дыялагізацыі. Яна можа быцьУунутрытэкставай і

Псалмы ўнутранай інтэнцыі падзяляюцца на дыдактычныя і інтэрагатыўныя. Дыдактыка экспліцытна выражаецца дзеясловамі загаднага ладу, якія ўзмацняюць уздзеянне Бібліі і набліжаюць такія тэксты да публіцыстычных. Многія рысы публіцыстыкі заўважаны даследчыкамі і ў іншых жанрах рэлігійнага дыскурсу [25, с.10; 38, с.6]. Прыклады дыдактычных псалмоў:

Будзьце мужныя і крэпкія духам – усе, што чакаеце на Госпада!

(Псалтыр, 31:25); Радуйцеся ў Госпадзе і весяліцеся, пабожныя! Радуйцеся

ўсе шчырыя сэрцам! (Тамсама, 32:11); Спадзявайся на Госпада і добрае рабі, жыві на зямлі і цноту хавай (Тамсама, 37:3); Ад гневу ўхіляйся, кінь ярасць; не распальвайся гневам, каб благога табе не зрабіць (Тамсама, 37:8); Выслаўляйце Госпада на гуслях, на гуслях і галосным пяяннем! На трубах і

гукам рагоў спраўляйце ўрачыстасць перад Царом Госпадам! (Тамсама, 98:5 – 6).

Дзеяслоўныя формы загаднага ладу, уключаныя ў павучальныя інтэнцыі, выражаюць адкрыты зварот да рэцыпіента. Імпліцытны характар павучання дазваляе адрасату рабіць самастойныя высновы:

Закон Гасподні дасканалы: ён душу пасілкуе. Аб’ява Гасподняя пэўная, яна прастака навучае. Загады Госпада справядлівыя, яны радуюць сэрца; запаведзь Гасподняя прачыстая, яна вочы прасвятляе. Служэнне Госпаду чыстае, яно навекі будзе трываць; прысуды Гасподнія правільныя, яны ўсе справядлівыя (Тамсама, 19:8 – 10).

Ацэначны характар псалма рэалізуецца праз лексемы дасканалы, пэўная,

справядлівыя, радуюць, прачыстая, прасвятляе, правільныя, якія ўздзейнічаюць на свядомасць адрасата.

Дакуль, ГоспадзеЕ : ці навекі забудзеш мяне? Дакуль будзеш аблічча Сваё ўкрываць ад мяне? Дакуль пеставаць мне сум у душы маёй, тугу ў сэрцы маім

з дня ды на дзень? Дакуль вораг мой будзе мець нада мной перамогу? (Тамсама, 13:2 – 3); Што за карысць у крыві ў маёй, у тым, што сыду я ў магілу? Ці пыл можа хваліць Цябе? Ці можа праўду Тваю абвяшчаць? (Тамсама, 30:10).

У гэтых пытаннях адрасант выяўляе свае эмоцыі, разважаючы над адносінамі паміж сабой і Богам.

Тэкставы матэрыял псалмоў можа быць аднесены да розных часавых планаў – рэтраспектыўнага, інтраспектыўнага і цяперашняга. Псалмы рэтраспектыўнага характару звязваюцца з сённяшнім і будучым асэнсаваннем жыцця, што выражаецца адпаведнымі дзеяслоўнымі формамі:

Але ты, Госпадзе, шчыт для мяне, Ты слава мая і падымаеш галаву маю. Голасна гукаў я да Госпада, і пачуў мяне з гары Свае святое. Кладуся я і

засыпаю; і прабуджаюся, бо Госпад бароніць мяне. Не палохаюся я безлічы

ваякаў, што абступілі мяне наўкола (Тамсама, 3:4 – 7); Ты напоўніў сэрца маё вялікай радасцю, чым маюць яны, сабраўшы збожжа і віна багата. Супакойна лягу я і засну, бо Ты, Госпадзе, даеш мне жыць спакойна сярод небяспекі (Тамсама, 4:8 – 9); Госпад даў пазнаць Сябе, учыніўшы суд; ва ўчынках рук сваіх заблытаўся бязбожнік. Сыдуць бязбожнікі ў пекла – усе народы ў пекла, што Бога забылі (Тамсама, 9:17 – 18); Глянуў Госпад з неба на сыноў чалавечых, каб пабачыць, ці ёсць разумны, што Бога шукае. Усе чыста

адхінуліся, усе аказаліся папсаванымі; не было нікога там, хто б рабіў

дабро: нікагусенькі! Няўжо ж не апамятаюцца ўсе злачынцы, што народ мой

з’ядаюць, быццам хлеб ядуць, ды Госпада не прызываюць? Дык задрыжаць

яны там ад страху, бо ёсць Госпад сярод роду справядлівых! (Тамсама, 14:2 – 5).

Дыялагічная форма сувязі мінулых падзей з сённяшнім і будучым

на пытанне “Хто выкажа магутнасць Госпада, абвесціць усю славу Ягоную?”

(Тамсама, 106:2) з’яўляецца выказванне: “Шчаслівыя тыя, што праўду захоўваюць і ў кожную часіну справядлівасць чыняць” (Тамсама, 106:3).

Экспліцытна рэалізуюцца толькі рэплікі аднавектарнай накіраванасці, аднак рэакцыя адказу відавочная.

Псалмы наратыўнага характару яднаюць два пласты быцця – мінулы і цяперашні, адлюстроўваючы дыялог мінулых падзей і сённяшняга жыцця чалавека:

Калі сэрца маё занямела і нутро маё калацілася, дык я розум страціў і не ведаў нічога, ды быў перад Табой, як жывёла. Але астаўся я пры Табе назаўсёды! Ты трымаеш мяне за правую руку маю. І вядзеш Ты мяне паводле Тваёй пастановы, і пасля сустрэнеш мяне ў пашане (Тамсама, 73:21 – 24).

Гэты сегмент выяўляе не толькі мінулае, што выражана дзеясловамі прошлага часу, але і сёння (ужыты дзеясловы цяперашняга часу трымаеш,

вядзеш) і нават перспектывы будучыні (яе рэалізуе дзеяслоў будучага часу

сустрэнеш).

Псалмы канстатыўнага характару маюць антанімічны змест, што адзначаюць і даследчыкі: “Ключавой лініяй семантычнага кантрасту, якая ўдзельнічае ў стварэнні антанімічнага мікракантэксту Бібліі, з’яўляецца супрацьпастаўленне праведнасці і граху” [19, с.4]. Яно складае аснову кантрасту паміж светам Бога і светам чалавека:

Бо ведае Ён, з чаго злеплены мы, памятае, што мы – толькі пыл. Чалавек – як трава, яго дні; як краска ў полі, так ён цвіце. Праляціць подых ветру, і няма ўжо яго, і ўжо месца ягонае не пазнае яго. Але ласка Гасподня ад веку й да веку над тымі, што баяцца Яго, і справядлівасць Ягоная над сынамі сыноў тых, хто хаваюць запавет Яго ды закон Яго памятаюць, каб спаўняць

Служыце Госпаду са страхам і радуйцеся з дрыжаннем (Тамсама, 2:10 – 11); Сыны людзей: дакуль слава мая зневажацца будзе? Дакуль марноту любіць будзеце ды ілжы шукаць? (Тамсама, 4:3).

Такія псалмы могуць змяшчаць просьбу аб дапамозе і нават папрок Усявышняму:

Госпадзе, не адхіляй міласэрнасць Тваю ад мяне; ласка і вернасць Твая захавае навекі мяне (Тамсама, 40:12); Злітуйся нада мною, Божа, з ласкі Тваёй ды праз вялікую міласэрнасць Тваю даруй мне беззаконне маё! Абмый мяне ўсяго ад правіннасцяў маіх і ачысці мяне ад граху майго (Тамсама, 51:3,4).

Дакуль, Госпадзе: ці навекі забудзеш мяне? Дакуль будзеш аблічча Сваё ўкрываць ад мяне? Дакуль пеставаць мне сум у душы маёй, тугу ў сэрцы маім з дня ды на дзень? Дакуль вораг мой будзе мець нада мной перамогу? (Тамсама, 13:2 – 3). Рэпліка папроку ў бок адрасата можа зыходзіць і ад Бога: Сыны

людзей: дакуль слава мая зневажацца будзе? Дакуль марноту любіць будзеце ды ілжы шукаць? (Тамсама, 4:3).

Псалмы эматыўнага характару выражаюць ілакутыўную мадальнасць праз адпаведныя сродкі. У рэпліках адрасанта могуць выяўляцца як станоўчыя эмоцыі (узвышэнне Бога, захапленне яго справамі, радасць кантактаў з Усявышнім), так і адмоўныя (скаргі на жыццёвыя праблемы і недахоп дапамогі):

Госпад добры і справядлівы, дык паказвае дарогу грэшнікам. Ён вядзе пакорных да праўды і ўбогім сцежкі свае паказвае. Усе шляхі Гасподнія – ласка ды праўда для тых, што захоўваюць запаведзь Яго і аб’явы Ягоныя (Тамсама, 25:8 – 10); Госпад ёсць святло маё і збаўленне маё: каго ж мне баяцца? Госпад -- ахова жыцця майго: каго ж мне палохацца? (27:1). Госпад – заслона мая і мой шчыт; на Яго спадзявалася сэрца маё, і Ён дапамог мне; і ўзрадавалася сэрца маё, і песняй маёю дзякаваць буду Яму (28:7). Шчасце

дзякуючы пабуджальнай мадальнасці, разнастайным сродкам уздзеяння, а таксама звароту да кантраставага прынцыпу асэнсавання катэгорый быцця.

2. Прачытайце і асэнсуйце дыскурс-аналіз замалёўкі Я.Брыля “Усмешка”. Выканайце дыскурс-аналіз публіцыстычнага тэксту (на выбар).

Разгледзім замалёўку Янкі Брыля “Усмешка”. Пісьменнік разгортвае дыскурс з выкарыстаннем трох макраструктур, кожная з якіх па-рознаму ўплывае на чытача.

Першая макраструктура -- “Пасля навальніцы”

Толькі што адшумела навальніца, і па вуліцы вёскі бягуць вясёлыя мутныя раўчукі.

Я стаю каля варот бацькоўскага двара, і мне вельмі хочацца зняць свае модныя туфлі, прайсціся па быстрай дажджавой вадзе, памясіць нагамі цёплую, пухкую гразь...

Мяркуючы па тым, што я яшчэ не зрабіў гэтага, а толькі раздумваю – я ўжо даўно не малы. Ды я не адчуваю чамусьці ні цяжару гадоў, ні адказнасці за свае паводзіны: я проста рад, можа, нават не менш, чым рады бываюць у такі час малыя.

У гэтай макраструктуры пераважае суб’ектыўнае разважанне з элементамі апісання. Уздзеянне на адрасата дасягаецца пазітыўнаацэначнымі

– 6 разоў. Прычым вобраз аўтара ў гэтай макраструктуры грунтуецца на двух

Другая макраструктура -- “Незвычайнае падарожжа”

На захадзе з-за хмар выглянула сонца.

З узгорку ўніз па вуліцы ідзе белы, зусім сухі і чысты бычок, а на бычку сядзіць гадоў пяці-шасці дзяўчынка, што таксама не была пад дажджом.

Бычок ідзе паволі, нават салідна, упарта і горда несучы наперад свой шырокі пародзісты лоб з тупымі шэрымі рожкамі.

Дзяўчынка сядзіць на бычку не так, як хлопцы, а бокам, спіной да мяне, нібы знарок схаваўшы свой твар, напэўна, шчасліва і смешна сур’ёзны, свае, вядома ж, загарэлыя ножкі.

Сонца прасвечвае цераз мокрае, бліскучае лісце бяроз, і на мелкай гразі, нядаўна затупанай слядамі каровіных капытоў, на гаманлівай вадзе і на шэрых

штакетах за раўчуком ляжыць рухавая сетка ценю. Калі бычок са сваёй амазонкай уваходзіць у гэты цень, па іх гуляюць сонечныя зайчыкі.

На ўсходзе, куды накіравалася, яшчэ не ўсё аддаўшы, цёмна-сіняя хмара, красуецца вясёлка. Пад вялізную арку яе ідзе вясковая вуліца, а па вуліцы, нібы ў краіну казачнай радасці, едзе светлагаловая дзяўчынка, гулліва пастукваючы пятамі па баку свайго верхавіка.

Трохі воддаль за імі ідзе, таксама босы, бацька дзяўчынкі. Ідзе і ўсміхаецца, бо думае, відаць, што дзіця – заўсёды дзіця, заўсёды радасць, ці хлопец гэта, ці дзеўка.

У гэтай макраструктуры пераважае наратыў з элементамі апісання. Аднак суб’ект дыскурсу пастаянна адчуваецца. Гэта і ўжыванне займенніка мяне, хоць і аднаразовае ў параўнанні з папярэдняй макраструктурай. Гэта і памяншальна-ласкальныя формы слоў бычок, рожкі, ножкі, раўчук, якія “разбураюць” аб’ектыўны аўтарскі аповед і дазваляюць адчуць свет вачыма

рукі, узялася за рогіЕбычка, адкінула назад светлавалосую галаву і, смеючыся, устала.

-- Ой, татачка! – гаварыла яна і, не могучы дакончыць, звонка смяялася і паўтарала: -- Ой, татачка! Ой!

І мы смяяліся ўтраіх, -- так весела, так непаўторна молада, што я не вытрымаў больш і ... прачнуўся.

Для макраструктуры характэрны суб’ект я (займеннік ужыты 2 разы), мяне (форма займенніка ўжыта 1 раз) і мы (займеннік ужыты 2 разы). На кантэкстуальным узроўні лексема мы ўключае і асобу пісьменніка, і дзяўчынку, і яе бацьку. Тым не менш, ужыванне гэтага займенніка стварае дыялагічнасць, бо адрасант дыскурсу таксама далучаецца да суперажывання.

Вертыкальная сувязь макраструктур забяспечваецца кантэкстуальнай сінанімічнай парадыгмай, дамінантай якой выступае загаловак твора: усмешка

– рад – сонца – шчасліва – смешна – сонечныя зайчыкі – вясёлка –

радасць – молада. Такая парадыгма стварае семантычную сувязь паміж макраструктурамі, кагерэнтнасць тэксту і выклікае адпаведную рэакцыю рэцыпіента, суладную з творчым настроем пісьменніка.

3.2. Поліфанія мастацкага тэксту

Пры аналізе мастацкага твора важна ўлічваць паняцце поліфанічнага дыялогу, калі тэма праводзіцца па розных галасах і аўтар, такім чынам, знаходзіцца на зменлівым месцы скрыжавання многіх “сэнсавых пазіцый”.

Выразны аўтарскі голас можна адчуць дзякуючы моўным сродкам, інакш, дыскурсіўным маркёрам, якія акрэсліваюць зону дыялагічнага кантакту суб’екта (аўтара) з адрасатам (чытачом). Варта зазначыць, што такі аўтарскі голас найперш накіраваны на сутворчасць з рэцыпіентам, яго прыцягненне ў

часу, але і займеннік мы з асабова-абагульненым значэннем: мы – гэта не толькі аўтар, але і чытач, і персанаж, і наогул любы чалавек. Такі займеннік дазваляе дыялагізаваць тэкст, уключаючы ў працэс творчасці і чытача. Гэтаму працэсу садзейнічае і сродак персуазіўнасці – лексема мусіць, якая “запрашае да сумеснай дыскусіі, не навязваючы катэгарычна свайго пункту гледжання”

[18, с.65].

Зона дыялогу пачынаецца і са змены асобы апавядальніка – ад трэцяй да першай асобы адзіночнага або множнага ліку:

Панна Кася выскачыла з класа, дробна застукаўшы абцасікамі і моцна бразнуўшы дзвярыма. Ах, як нам было шкада чагосьці, як нечакана абарвалася і знікла назаўсёды нешта вельмі дарагое – мабыць, гэта мы развітваліся з даверлівым і бесклапотным дзяцінствам, бо ўведалі, што жыццё куды складаней, як здаецца на першае вока (Ян Скрыган. “След гумавых шын”).

Другі сказ макраструктуры сведчыць не толькі пра змену асобы, але і пра абагульняльны характар высновы, выражанай у прэдыкатыўных частках

(...што жыццё куды складаней, як здаецца на першае вока). Да такой

“недзіцячай” мудрасці прыйшлі вучні пасля горкага расчаравання ў настаўніцы польскай мовы Касі. І такая мудрасць стварае адзіную прастору дыялогу з чытачом.

Мастацкі дыскурс можа ўключаць інтэрсуб’ектыўны план:

Глядзеў на сябе ў люстэрка і смяяўся горкім смехам. Ну чаго ты лез? Што ты хацеў? Маладыя пасварацца і памірацца. Што табе да іх? Выхоўвай сваіх дзяцей, у цябе іх двое. Не будзь унтэрам Прышыбеевым, не лезь, куды цябе не просяць. Праўду казала жонка, праўду...

Але жыў нейкі яшчэ адзін голас, які не згаджаўся з тым, што я сабе выказаў перад люстэркам.

А чаму я павінен праходзіць моўчкі міма ўсякага свінства, хамства, нібы

простым маўленні апавядальніка (першы абзац макраструктуры адлюстроўвае супрацьлеглую пазіцыю жонкі, Тякая мела свой погляд на падзею), вырашаецца

ў перадапошнім сказе – дыялагічнайИ зоне, дзе выразна адчуваецца аўтарскі голас і падтрымка жыццёвайЗпазіцыі галоўнага героя. Асноўная ідэя (калі мы будзем абыякавымі да Оўсяго кепскага, што ёсць у нас і побач з намі, то чым мы адрозніваемся адПтаго чалавека, які жыве ў грамадстве, дзе чалавек чалавеку – воўк?Е) – гэта вынік дынамікі ўзаемадзеяння ў працэсе дыялогу аўтара з героемРі чытачом.

Семантычны зрух да абагульнення таксама садзейнічае мастацкай камунікацыі. Як вынік – да дыялогу тэксту-дыскурсу прыцягваецца і чытач:

Ён бачыў яго блізка, тое сумна натапыранае, шэрае птушанё, гэтак бясконца, незразумела адзінокае ў знаёмай яму і, мусіць, не першы раз аблюбаванай засені падвечаровага куста. На сцяне, на лісці, на вялікіх прасцягах горада памірала сонца, і што адчуваў, каму і на што жаліўся ён, гэты жывы маленькі камячок, натомлены за дзень нейкім сваім, зразумелым яму, а мо зусім і незразумелым клопатам? Што гэта было: страх, натужнае чаканне непасільнага празарэння ці чуйна, вусцішна і раптоўна адчутая адасобленасць ад усяго і разлад з усім? І ці не так трывожыць, гняце незразумелым нейкім сэнсам і самога чалавека тужлівая палоска расхінутай на захадзе вечаровай зары? (М.Стральцоў. “Смаленне вепрука”).