Старасценка Т.Я. СТЫЛІСТЫКА БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ (дапаможнік)

сэнс выказвання, а з другога – пазбаўляюць маўленне журналіста індывідуальнасці і арыгінальнасці. На думку даследчыкаў, “штамп – гэта сцёрты шматразовым ужываннем выраз” [27, с.332]. Прыклады моўных штампаў: вытрымаць экзамен на сталасць, маленькая радзіма, працаваць з агеньчыкам, унесці дастойны ўклад, сур’ёзныя недахопы, прапіска ў юнацтве,

паставіць кропку. Сустракаюцца і штампаваныя газетныя загалоўкі: Свята кнігі; Зялёны цэх краіны; Новае жыццё старога горада; Майстры добрага настрою.

Спецыфіка публіцыстычнага тэксту ў многім абумоўлена характарам публіцыстычнага суб’екта. Журналіст – канкрэтная асоба, чалавек “прыватны”, маўленню якога характэрны эмацыйнасць і суб’ектыўнасць. Яшчэ адзін бок асобы аўтара публіцыстычнага тэксту – чалавек сацыяльны, што абумоўлівае сацыяльна-палітычны і сацыяльна-ацэначны падыход да рэчаіснасці. Якраз

мовы могуць спалучацца з прыназоўнікамі, напрыклад: пажаданні ад сяброў,

аплата за кватэру, камісія па аздараўленні, гатоўнасць да дыскусіі, размова пра надзённае, цікавасць да Тнавізны, прапановы аб супрацоўніцтве. У

публіцыстычных тэкстах назіраеццаИ працэс расчаплення выказніка, у выніку чаго асноўнае семантычнаеЗнапаўненне набывае назоўнік: акцэнтаваць – рабіць акцэнт, кантралявацьО – знаходзіцца пад кантролем, уплываць – аказваць уплыў, непакоіццаП – выказваць непакой. Для публіцыстыкі характэрна ўжыванне дзеясловаўЕзагаднага ладу:

Усё гэтаР– пушча. Усё гэта – неўміручая душа яе. Яна цудоўная, як душа нашага народа. Калі вы стаміліся, калі хочаце прыпасці вуснамі да вечна жывой крыніцы жыцця – прыйдзіце сюды, у найдзівоснейшы куток зямлі. Бо тут – фарпост чалавечнасці, літасці чалавека да прыроды, сястры нашай

(У.Караткевіч. «Прадмова да кнігі “Белавежская пушча”»).

Зварот да чытача ў гэтым тэксце выражаецца і дзеяслоўнай формай загаднага ладу – прыйдзіце.

На сінтаксіс газетнай мовы значны ўплыў аказвае размоўны стыль, якому характэрны сцісласць і лаканічнасць. Ёмістасць зместу сведчыць пра важнае патрабаванне сучаснасці: у адзінку часу – максімум інфармацыі. Асаблівую выразнасць набываюць эліптычныя сказы -- “самастойныя няпоўныя сказы, у якіх апушчанымі адчуваюцца дзеяслоўныя выказнікі са значэннем існавання, наяўнасці, знаходжання, руху, дзеяння” [56, с.166 -- 167 ]. Напрыклад: Разам – на навуковы Эверэст (“Звязда”); Выратаванне – у вакцынацыі (“Звязда”).

У публіцыстычных тэкстах выкарыстоўваюцца сегментаваныя канструкцыі. Яны складаюцца з дзвюх частак (сегментаў): першая частка называе асобу (прадмет), якая ў другой частцы абазначаецца займеннікам:

Улюбёнец публікі, Артыст, майстар камедыйнага жанру. Яго пазнаюць у класічнай аперэце і ў мюзікле, у святочным тэатральным шоу і ў спектаклі, адрасаваным самаму патрабавальнаму гледачу – дзецям (“ЛіМ”). Газетныя тэксты часта пачынаюцца ўводнай канструкцыяй, што ўказвае на крыніцу паведамлення: Паводле даных Сусветнай арганізацыі аховы здароўя, штогод на грып хварэе каля 20 працэнтаў насельніцтва планеты (“Звязда”); Паводле інфармацыі Мінскага абласнога ўпраўлення МНС, з раніцы жыхары Жодзіна прыехалі сюды па дары лесу (“Звязда”). Для ўзмацнення выразнасці маўлення журналісты звяртаюцца да парцэляцыі, калі змест выказвання рэалізуецца не ў адной, а ў некалькіх інтанацыйна-сэнсавых адзінках:

Лёг (Макаравіч. – Т.С.) на тым жа тапчанку, заплюшчыў вочы. Думкі

рэчаіснасці. Такія сказы звычайна выкарыстоўваюцца з іншымі тыпамі сказаў:

Узгоркі Наваградчыны, калі глядзець з гары, ледзь не ў шахматным парадку ўкрытыя пералескамі. Дубы і грабы. Жытнія мэндлі. Грэчка ў пахкай красе. Жніўная песня. Рупліва махае рукамі жняярка (Я.Брыль. “Голле чапае нас лістотай”).

Для публіцыстыкі характэрны сінтаксічны паралелізм, заснаваны на аднолькавых мадэлях сказаў:

І палюе на янотаў егер. І клічуць-клічуць белыя лебедзі, б’юць на рэках пудовыя шчупакі, шумяць сонечныя дубы і грабы. І чырванеюць падасінавікі. І дымок ад ранішняга вогнішча змешваецца з туманам (У.Караткевіч. «Прадмова да кнігі “Белавежская пушча”»).

У многіх сказах тэксту ўжываецца інверсія – адметны ад звычайнага парадак сінтаксічных кампанентаў, калі, напрыклад, дзейнік стаіць пасля выказніка.

Як бачым, інфармацыйная функцыя і функцыя ўздзеяння публіцыстычнага стылю рэалізуюцца на розных моўных узроўнях.

Практычныя заданні

1. Выпішыце з прыведзеных словазлучэнняў моўныя штампы.

Далейшае ўдасканаленне, разрадка напружанасці, раўнавага сіл, пальма першынства, празрыстыя карункі, прапісныя ісціны, сродкі масавай інфармацыі, атрымаць пуцёўку ў жыццё, газетны тэкст, моўная сістэма,

настолькі неістотнае, што, мабыць, не было патрэбы ўжываць у загалоўку аддзеяслоўны назоўнікР , які, хутчэй за ўсё, з’явіўся ў выніку перакладу з рускай мовы слова информирование.

Замест прыназоўніка аб, які найчасцей ужываецца ў афіцыйнасправавым стылі (прыгадаем: Закон аб адукацыі, Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце, Указ аб памілаванні), варта было б ужыць прыназоўнік пра, што больш адпавядае ладу беларускай мовы. Прымем пад увагу і тую акалічнасць, што ў прыгаданым загалоўку на стыку слоў (аб стане) узнікае спалучэнне трох зычных гукаў, цяжкіх для вымаўлення і нехарактэрных для беларускай мовы.

Назоўнік задача, як і назоўнікі работа, увага, пытанне, склад, якасць,

уздым і пад., належыць да так званых універсальных назоўнікаў, з дапамогай якіх журналісты могуць пісаць на любыя тэмы. Лексічнае значэнне гэтых

слоў відавочна аслабляецца, у мове газет яны набываюць вельмі няпэўнае, прыблізнае значэнне.

Пра адрозненне простых формаў вышэйшай і найвышэйшай ступеняў параўнання прыметнікаў ведаюць вучні сярэдняй школы. Але журналісты ігнаруюць правілы граматыкі і замест найвышэйшай формы (найважнейшая задача) ужываюць вышэйшую.

Празмернай здаецца і колькасць слоў у загалоўку – спецыяльныя даследаванні паказваюць, што колькасць лексічных адзінак у загалоўку не павінна перавышаць 5 – 6.

3.Напішыце нататку (тэматыка: паездка на завод, экскурсія па вядомых мясцінах Беларусі і інш.), выкарыстоўваючы стылістычна нейтральныя моўныя сродкі, і тэматычна такую ж нататку, але са

стылістычна афарбаванымі сродкамі. Прыдумайце і запішыце загалоўкі тэкстаў. У

4.Напішыце тэксты – публіцыстычнагаГ, мастацкагаП і навуковага стыляў – на тэму “Верасень”. Б

5.Уявіце, што вам неабходнаИрасказацьЙ замежным гасцям пра Беларусь. Падрыхтуйце тэкст выступленняР публіцыстычнага стылю на тэму “Мая Беларусь”. О

6.Прааналізуйце лексічныяТ і граматычныя асаблівасці публіцыстычнага тэксту. И

Мы – беларусы! Як гордаЗ, як пашанотна павінны гучаць два гэтыя словы

ўсэрцы кожнага з нас!ОМы – нашчадкі славутага старажытнага славянскага роду, дзеці зямлі, штоП, нягледзячы на ўсе навалы, войны і катастрофы, якое ўжо стагоддзе Екорміць-поіць нас, і мы абавязаны памятаць пра гэта. Абавязаны – і перадР продкамі, што не далі вынішчыць ні зямлі, ні мовы сваёй, і перад нашчадкамі, што ўзжадаюць і чыстае крынічнае вады, і чыстага, спеўнага слова беларускага, бо і ім, як нам, не жыць без гэтага.

Усё – і ва ўласным дабрабыце, і ў дабрабыце нашай краіны – залежыць ад нас. Ад нашай адданасці сям’і, справе, Айчыне. Ад нашай упэўненасці ў сваёй сіле, у сваёй праваце. Ад нашай перакананасці ў сваім праве гучна, горда заявіць усяму свету: мы – беларусы! (“ЛіМ”).

1.4. Мастацкі стыль

Мастацкі стыль (стыль мастацкай літаратуры) абслугоўвае патрэбы духоўнага жыцця грамадства. У адпаведнасці з трыма родамі літаратуры – лірыкай, эпасам і драмай – гэты стыль падзяляецца на падстылі: паэтычны

(асноўны жанр – верш), празаічны (жанры: раман, аповесць, апавяданне,

навела), драматургічны (жанры: трагедыя, камедыя, драма). У выніку ўзаемадзеяння ўтвараюцца “змешаныя” роды, напрыклад, ліра-эпічны (жанры: паэма, балада, прытча, байка). Структурныя элементы празаічных тэкстаў могуць ужывацца ў паэзіі, у выніку чаго ўтвараецца разнавіднасць мастацкіх твораў -- вершы ў прозе.

Некаторыя навукоўцы выключаюць мастацкі стыль з сістэмы функцыянальных стыляў літаратурнай мовы, матывуючы свой пункт гледжання стылістычнай “незамкнёнасцю” моўных сродкаў гэтага стылю. Сапраўды, у мастацкай літаратуры могуць выкарыстоўвацца адзінкі нелітаратурнай мовы – дыялектныя, прафесійныя, жаргонныя, аднак яны, як правіла, існуюць у сістэме пэўных адносін, эстэтычна перапрацоўваюцца. Якраз эстэтычная функцыя мастацкага стылю, якая дапаўняе асноўную функцыю – камунікатыўную, уяўляе адну з формаў функцыянавання мовы.

(анафары, эпіфары, антытэзе, градацыі і інш.). Гэта адкрытая, традыцыйная вобразнасць. А ёсць і прыхаваная, унутраная, калі сэнсавая структура слова кантэкстава пашыраецца ў выніку “прырашчэнняў” сэнсу. Напрыклад, у некаторых творах інтымнай лірыкі М. Шабовіча лексема белы, уваходзячы ў склад аксюмаранных спалучэнняў белая цемра ночы, белы агонь лілей, набывае значэнне ‘пяшчота’. У вершы Н. Гальпяровіча “Вецер у закінутай царкве...” чытаем:

Вецер у закінутай царкве, Пыл, і друз, і надпісы на сценах...

Ды сцяжынка раптам у траве, Нібы часу кволенькая вена.

Словы вецер, пыл, надпісы набываюць сімвалічнае значэнне зла, якому супрацьстаіць толькі сцяжынка як сімвал вяртання да родных каранёў.

Станоўчая ацэнка гэтага вобраза падмацоўваецца параўнаннем нібы часу кволенькая вена. Прыметнік кволенькая мае прамое значэнне ‘слабая’. Але на агульным кантэкстуальным фоне мініяцюры ў чытача не ўзнікае пачуцця безнадзейнасці перад разбуральнай сілай бяспамяцтва. Сцяжынка вядзе да ўласнай душы, хоць гэты пакручасты шлях вельмі нялёгкі.

У мастацкім творы цэласны вобраз можа стварацца і самымі звычайнымі моўнымі адзінкамі. Сродкі стварэння вобразнасці ў такім выпадку –

характар. Аналізуючы гэты верш, М.В.Абабурка піша: “Вобраз жыцця як вынік

“Беларускай энцыклапедыі”: род кветкавых раслін сямейства бярозавых; бяроза павіслая, або бародаўчатая, і пушыстая, або белая, утвараюць бярозавыя лясы; бяроза карлікавая занесена ў Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь; лісце суцэльнае, на чаранках; кветкі аднаполыя, у тычынкавых і песцікавых каташках; плады – дробныя аднанасенныя арэхі з плёначнымі крылцамі па баках. У мастацкіх кантэкстах: сямейка бярозак; бярозкі нагадвалі вастраверхія стажкі (Л.Калодзежны. “Бярозы ў жыце”); ліст бярозы – праменьчык святла ў журбе і чаканні (З.Марозаў. “Ападае бярозавы ліст...”); у дрэўцы кволенькім, як мімоза, цякла зямлі маёй мужная кроў (У.Караткевіч. “Нашы бярозы”). Навуковы тэкст накіраваны на выясненне біялагічных уласцівасцей бярозы. У мастацкіх творах пісьменнікі перадаюць індывідуальнае бачанне дрэва.

Танальнасць мастацкага тэксту ствараецца гарманічнай сукупнасцю лексіка-фразеалагічных і сінтаксічных сродкаў, іх узаемным суаднясеннем:

Нам шанцавала неверагодна: пагода ўвесь час стаяла – проста цуд! І хоць кастрычнік падыходзіў да свайго канца – ніводнага слотнага дня. Наадварот, кожны дзень – музыка фарбаў і колераў, ды такіх, што, як прачнешся раніцой, -- жыць хочацца! Уявіць толькі: вакол сасновы лес, шчыльны, як сцяна, з-за якога ніяк не праб’ецца сонца, але якое вось-вось узнімецца над ім. З таго боку, дзе гэта павінна адбыцца, неба налілося такой густой жаўцізной, быццам перазрэлы гарбуз. І сапраўды, яшчэ колькі часу, і з- за гэтай сцяны пырскаюць першыя, па-восеньску мяккія промні, слізгаюць па вершалінах сосен і да нас у пакой... (А. Жук. “Кіно, альбо Энергія бяспамяцтва”).

Пісьменнік ужывае словы аднатыпнай экспрэсіі шанцавала, цуд, музыка, мяккія. Мікракантэксты словазлучэнняў актуалізуюць жыццесцвярджальную

сярэбраная, то сінявая, падзеленая на няроўныя трохкутнікі мядзянымі палосамі сонечных промняў; сонца як бы гушкалася на адзіна-адзінай на ўсё неба хмарцы (А. Савіцкі. “Толькі аднойчы”).

Выразнасць і эмацыйнасць тэксту Змітрака Бядулі ствараюць рытарычны зварот (Мора!) і клічныя сказы, якія выяўляюць адносіны захаплення. Кропкі пасля клічніка на пэўны момант запавольваюць рытм тэксту, каб чытач мог “угледзецца” ў маляўнічую карціну. Прычым кожны клічны сказ – гэта новы ўсплёск уражанняў. Стыль урыўка экспрэсіўны дзякуючы не толькі адпаведным сінтаксічным адзінкам, але і ацэначным словам бязмернасць,

абшар, зычныя, грозны, шырокія, і параўнанню як дзіця да маткі-радзіцелькі.

Для ўрыўка з рамана Алеся Савіцкага характэрны няспешны тэмп, які ўтвараецца інтанацыяй пералічэння, абумоўленай аднароднымі членамі сказа.

Адасобленыя азначэнні і акалічнасць удакладняюць апісанне. Другі сказ тэксту

– складаны з рознымі відамі сувязі. Такая разгорнутая сінтаксічная канструкцыя стварае цэласную карціну з асобных дэталей. Нетаропкасць успрымання мора ўплывае і на пісьменніцкі стыль, пазбаўлены экспрэсіі.

Такім чынам, адмыслова ўжытыя моўныя сродкі мастацкага стылю не толькі перадаюць пэўную інфармацыю, але і эстэтычна ўздзейнічаюць на чытача.

Практычныя заданні

1. Вызначце стылёвую прыналежнасць тэкстаў на тэму “Камень”. Абгрунтуйце сваю думку.

Камень-горка, геалагічны помнік прыроды на Беларусі (з 1983). За 300 м

прывезены ў Мінск аж 2134 ледавіковыя валуны. Самаму старэйшаму з іх – 2

Музей-парк прыняў першых наведвальнікаў у 1985 годзе. Ён быў спланаваны на мясцовасці як карта Беларусі: насыпныя пагоркі – нашы грады і ўзвышшы, пешаходныя дарожкі – нашы рэкі, штучныя вадаёмы – нашы азёры. І кожны камень ляжыць на тым месцы спланаванай на зямлі карце, адкуль яго сюды прывезлі (Я. Сіпакоў. “Нашы камяні”).

Час. У яго ёсць пісьмовыя звесткі: Шмат летапісных каштоўных лістоў.

Ёсць у дарогі маўклівыя сведкі – Свет старажытных сівых валуноў. Камень урос у зямлю між калосся, Колькі ляжыць тут – няможна злічыць. Пэўна, і часу калісь давялося

Тут пры дарозе на ім адпачыць.

ручай?!.

(“Абудзіўся сярод суровых...”)

Зіма ў лістападзе!.. У скутай рацэ плаваюць качкі.

(“Зіма ў лістападзе!..”)

4. Прачытайце мініяцюру Міколы Шабовіча “Доўга біўся над мовай дрэў...”. Вызначце ключавы вобраз твора, які дазваляе дэкадаваць сэнс.

Доўга біўся над мовай дрэў, Пакуль не зразумеў,

Што яна таксама беларуская.

Зноў дымеюць разоры і сытая пара На курганы былога майго бяжыць.

Працягні з майго сэрца, Жаўранак, Жаўранак,

Аж да самага неба Звонкую ніць

(У. Караткевіч. “Жаўранак – звонкая ніць”).

1.5. Гутарковы (размоўны) стыль