Старасценка Т.Я. СТЫЛІСТЫКА БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ (дапаможнік)

Прыгожая была гэта шэрая, вельмі жыццёвая, натуральная прастата, гэтая яшчэ ўсё не растрачаная сіла, якую і не высушылі, і не прыглушылі дзевяць дзесяткаў больш катаржных, чым радасных, гадоў. Прыгожы быў позірк светла-блакітных вачэй пад густымі, сівымі брывамі, вачэй адкрытых і чыстых, як само бясхмарнае неба, паўторанае ў крынічным люстры бяскрайняга возера. Прыгожы быў, урэшце, увесь гэты звычайны, будзённы малюнак: вялікая чорная лодка на вадзяной пустыні, у лодцы – шэры дзед і светленькая ўнучка, а за кармой, на буксіры, -- доўгае сасновае бервяно і яшчэ даўжэйшы трохкутнік растрывожанай вады (Я.Брыль. “Надпіс на зрубе”).

Паўтор актывізуе чытацкую ўвагу на станоўчай характарыстыцы чалавека і прыроды, што садзейнічае эмацыянальнай паўнаце і выразнасці.

У дыялогах персанажаў пісьменнікі выкарыстоўваць такія, напрыклад, гутарковыя канструкцыі:

Зняпоўнымі сказамі-рэплікамі, якія лаканічна выражаюць думку:

-- А ты здалёку? У -- З раёна. П -- Хто ж твой бацька? Г -- Сушчэвіч (Кузьма Чорны. “Заўтрашні дзеньБ”).

Зпаўторамі, якія заўсёды экспрэсіўнаЙ афарбаваныя і выражаюць мадальныя адносіны: И

Пастукала і зайшла суседка ВоранаваР – жонка Дашынага таварыша па рабоце. О

--Ізноў у камандзіроўку? – яна на момант спынілася ў дзвярах.

--Ізноў, Галіна ВасільеўнаТ, ізноў! – адарвалася ад чамадана Даша. – І

ведаеце куды? У Маскву (А.ВасілевічИ . “Мой тата прыехаў”).

Зумаўчаннем – стылістычнайЗ фігурай, якая садзейнічае экспрэсіі маўлення, перадачы ўнутранагаО стану персанажаў:

Хлапчукоў убачылаП маці, калі пачало ўжо цямнець. Яны ішлі з-пад Мамонаў, гучна гаварыліЕ , а ў руках у кагосьці з іх брынчала вядро. Прыйшлі пад хату і стомленаР селі на траншэю.

--Усю... – толькі і сказалі яны.

--Што ўсю?

--Перанеслі.

--Каго перанеслі?

--Рыбу... (Я. Сіпакоў. “Усе мы з хат”).

Элементы размоўнага стылю актыўна пранікаюць у інтэрнэт-тэксты (інтэрнэт-дзённікі, ці блогі; размовы “анлайн”, або чат-камунікацыю; электронныя лісты, ці мэйлы і інш.). Так, ужыванне скарочаных намінацый “абумоўлена тым, што камуніканты аўтаматычна пераносяць лексічныя сродкі вуснага гутарковага маўлення ў сферу інтэрнэт-камунікацыі” [11, с. 29].

Прыклады: дзяк (дзякуй), комп (камп’ютар), ноўт (ноўтбук), нэт (інтэрнэт), клява (клавіатура), фоцік (фотаапарат). На сінтаксічным узроўні тэкстаў Інтэрнэта “навідавоку ўсе адзнакі размоўнага сінтаксісу: вялікая колькасць

дыялагічна-няпоўных сказаў і кандэнсаваных структур; спантаннасць, хаатычнасць выказванняў, што звязана з вокамгненнай рэакцыяй на пытанне (рэпліку) суразмоўцы; дамінаванне анафарычных элементаў як асноўных сродкаў міжфразавай ланцужковай сувязі; тэксты ўяўляюць сабой дыялагічныя адзінствы, пабудаваныя па мадэлі «пытанне (рэпліка)-стымул – адказ-

рэакцыя»” [12, с. 29 – 30].

Аднак уключаць Інтэрнэт-жанры ў гутарковы стыль беспадстаўна і з экстралінгвістычнага боку, і з многіх інтралінгвістычных пазіцый. Як зазначае С.А.Важнік, “Інтэрнэт, арыентаваны на хуткую, дакладную і аператыўную перадачу інфармацыі, абумовіў узнікненне адмысловага, больш дэмакратычнага стылю пісьма” [12, с. 22].

Такім чынам, гутарковы стыль мае адметныя сродкі выражэння. Ён можа ўплываць на іншыя функцыянальныя стылі і ўключаць у сваю моўную сістэму

Звяртаючы ўвагу на словы, якія толькі нараджаюцца, гаворачы пра пошук пісьменнікам, журналістам новых слоў, мы, вядома, не забываемся, што

Выводзіць у свет, на свой капыл, валіцца ў адну кучу, альфа і амега, вочы на лоб лезуць, вока на вока, глядзець у корань, лясы тачыць, здаваць у архіў, вушы вянуць, сесці на шыю, месца пад сонцам, фількава грамата, абняць неабдымнае, у агонь і ваду, як мыла з’еўшы, пасля дожджыку ў чацвер, зачараванае кола, купляць ката ў мяшку, усёй душой.

3. Прачытайце пачатак апавядання Кандрата Крапівы “Клас” (1925г.). Элементы якога стылю выяўляюцца ў маўленні апавядальніка?

Праўду людзі кажуць, што стараешся-вучышся, а дурнем паміраеш. Вось і я – ужо ж не маладзенькі. Ёсць стварэнні, якія і татам завуць. Як маладзейшы быў, дык сякія-такія й класы праходзіў, а вось наце ж вам: у першым класе зрэзаўся. Так-такі начыстую зрэзаўся.

Абыло гэта вось як. Паехаў я раз у Магілёў. Чаго?

Авам не ўсё роўна? Патрэба была. Вядома, без патрэбы не паехаў бы, бо ў мяне нават лішняй грыўні няма, каб на концы праехаць, а не тое што ў Магілёў без патрэбы.

Дык вось і паехаў я цераз Воршу. А Ворша ж, як вам вядома, не пад носам.

Але нашто ж бы была машына?

Як сеў я вечарам у Мінску на “транзіцельны”, дык за суткі ў Воршу – як перуном спаліў.

Увайшоў я ў вакзал: направа – зал і налева – зал. Тут – першы клас, а там трэці.

Стылістыка тэксту з’яўляецца адным з напрамкаў функцыянальнай стылістыкі, ці стылістыкі маўлення. Стылістыка тэксту вывучае функцыянаванне, стылёвую адметнасць тыпаў і адзінак тэксту. Само паняцце тэкст па-рознаму тлумачыцца ў лінгвістычнай літаратуры. Спынімся пакуль на азначэнні Н.С.Валгінай: “Тэкст уяўляе сабой сэнсава аб’яднаную паслядоўнасць знакавых адзінак, асноўнымі ўласцівасцямі якой з’яўляюцца звязнасць і цэласнасць” [13, с.12]. Стылістыка тэксту найперш звяртаецца да структурнай арганізацыі адзінак маўлення. Структура тэксту ў розных даследаваннях разглядаецца ў залежнасці ад разумення паняцця тэксту. Што да беларускага мовазнаўства, то спецыфіка тэксту аналізуецца як са структурнага боку, так і з пазіцыі слоўнага вобраза аўтара (працы М.Я.Цікоцкага [48], В.І.Іўчанкава [20], П.П.Жаўняровіча [18]). У дапаможніку

“Русская стилистика” А.І.Гаршкоў прапануе вылучаць у структуры тэксту тэму, ідэю, матэрыял рэчаіснасці, моўны матэрыял, славесны рад, кампазіцыю, сюжэт, архітэктоніку, вобраз аўтара і вобраз апавядальніка [15, с.53 – 258]. На думку А.І.Гаршкова, самы перспектыўны – філалагічны, ці стылістычны, аналіз тэксту, цэнтральнай праблемай якога з’яўляецца праблема славеснай структуры вобраза аўтара. На такім падыходзе да аналізу тэксту абавязкова спынімся. Пакуль жа разгледзім сінтаксічнае разуменне тэксту “як аб’яднаную сэнсавай і граматычнай сувяззю паслядоўнасць моўных адзінак: выказванняў, звышфразавых адзінстваў (празаічных строф), фрагментаў, раздзелаў і г. д.” [39, с.16].

2.1.Тэкст. Структурныя адзінкі тэксту

Усучаснай лінгвістычнай літаратуры вылучаюць 7 крытэрыяў тэксту: звязнасць (яе сродкамі выступаюць паўтор, анафараУі катафара, эліпсіс), цэласнасць (яна ствараецца тэматычным адзінствамП, сэнсавым стрыжнем, з якім звязваюцца ўсе структурныя кампаненты і якіГразглядаецца як канцэпт тэксту), інтэнцыянальнасць (залежыць ад мэтыБаўтараў тэксту), прымальнасць (рэцыпіенты ў пэўнай сітуацыі павінны “Йпазнаць” тэкст), інфармацыйнасць (вызначае колькасць новай або пажаданайИ тэкставай інфармацыі), сітуацыйнасць (маўленчая сітуацыяРадыгрывае важную ролю ў стварэнні тэксту), інтэртэкстуальнасць (тэкстОзвязаны з папярэднімі тэкстамі або з тымі, якія існуюць паралельна) [43, с. 36 – 42].

Тэкстам можа быць адзінТсказ, напрыклад, загадка, афарызм, прыказка і значна больш сказаў – вершИ, замалёўка ў газеце, вялікі раман. Звернемся да тэкстаў-сказаў: З

Што пасееш, тоеОі пажнеш. Усюды добра, а дома найлепей. Век жыві, век вучыся. Да парыПзбан ваду носіць.

РастлумачцеЕсэнс гэтых прыказак. Чаму яны вучаць?

Жыві і Рцэльнасці шукай, аб шчырасці духоўнай дбай. Вечна тваім застанецца толькі тое, што ты аддаў. Над намі словы ўладараць.

Дайце азначэнне тэрміну афарызм. У чым яго адрозненне ад прыказкі? Каму належаць гэтыя афарызмы? Чаму сказ можа быць тэкстам? Якой думкі прытрымліваецеся вы?

Увялікім тэксце можна вылучыць непарыўны ланцужок: сказ –

празаічная страфа – фрагмент – раздзел – частка – закончаны твор. Сказы, аб’яднаныя сэнсава і граматычна, утвараюць семантыка-сінтаксічную адзінку тэксту, якая ў лінгвістычнай літаратуры называецца па-рознаму: празаічная

страфа, складанае сінтаксічнае цэлае, звышфразавае адзінства, кампанент, рэгістр, сінтаксічны комплекс, маналагічнае выказванне,

камунікатыўны блок. Мы будзем выкарыстоўваць тэрміналагічныя найменні

празаічная страфа (ці страфа), складанае сінтаксічнае цэлае, звышфразавае адзінства. Звернемся да прыкладу:

Блукаючы па зямлі, мне даводзілася часам трапляць у месцы, якія міжвольна выклікаюць думкі аб вечнасці, аб зменлівасці лёсу, аб тым, што ўсё мінае, аб тым, што ніколі не ведаеш, які каму суджаны лёс. Вось стаіш на тэрыторыі кіеўскага гарадзішча (аднаго з чатырох самых старадаўніх сярэдневяковых славянскіх гарадзішчаў) і пад табою Дняпро, мой Дняпро магутны, а вакол свеціць агнямі двух з гакам мільённы горад, сталіца і “маці гарадоў”. І вось Хатомельскае гарадзішча (Столінскі раён), равеснік Кіеўскаму, а пад ім толькі “старык” Гарыні і каля старых валоў толькі адзін хутар. А можа, і яго цяпер няма. Кожнаму вызначаны свой рубеж, як сказана продкамі (У.Караткевіч. “Мой се градок!”).

Прыведзены прыклад адлюстроўвае класічную кампазіцыю страфы: зачын, які афармляе мікратэму (першы сказ), сярэдняя частка (развіццё думкі) і канцоўка-вывад (апошні сказ). Гэта празаічная страфа з мікратэмай

Імізэрна так бясконца Гэты хлопчык выглядаў! Толькі вочы асвячалі Твар замораны, худы

Ітак многа прыдавалі Хлопцу гора і нуды.

Ібыло ў іх задумленне Не дзяціных яго лет,

Іадбітак засмучэння Палажыў на вочы след.

Ітой погляд раз даволі Хоць на момант улавіць,

Каб ужо яго ніколі,

Назаўсёды не забыць, Бо жыццё прайшло няскладна

Па дзяцінай паласе, -- І на хлопчыка ўспагадна Пазіралі тут усе

(Якуб Колас. “Сымон-музыка”).

Першае чатырохрадкоўе вызначае тэматычную перспектыву страфы – апісанне знешнасці Сымона, яго задуменнага позірку. Пасля сярэдняй часткі – канцоўка: туга дзіцячых вачэй становіцца блізкай іншым людзям, выклікае ў іх спачуванне.

Дзве і больш празаічныя страфы, аб’яднаныя агульнай тэмай, утвараюць такую семантыка-сінтаксічную адзінку маўлення, як фрагмент. У ім найбольшую інфармацыйную і кампазіцыйную нагрузку мае звышфразавае адзінства, якое пачынае новую мікратэму: У

Развітаўшыся з Петручком, Васіль выбраўся на вуліцу. Заўтра ці

Зціхмяна-салодкім настроем праходзіўБГВасіль міма каменнай двухпавярховай школы, у якой вучыўся з пятагаЙпа сёмы клас, і міма школьнага двара, куды ў пачатковыя класы прыбягаўИ аж з Далёкага Ляда. Высока падняліся, разрасліся дрэвы маленстваР. У памяці яны – маладыя, шапаткія – цяпер, нібы хмары, навісаюць над дахаміО школьных будынкаў.

Зтрапятаннем глядзеў некалі Васіль на доўгі, з шырокімі вокнамі, высокім ганкам, бляшаным дахамТбудынак, які здаваўся найбольш ахайным, гарадскім сярод астатніх, Ишто нагадвалі звычайныя сялянскія хаты і на манер падковы замыкалі пясчаныЗ школьны двор.

Тых хат даўно нямаО, а памяшканне пад жалезным дахам яшчэ трывае. Урасло ў зямлю і ледзьПпраглядвае з густых зарасляў бэзу.

ДабраўшысяЕда могілак, Васіль доўга вандраваў, пакуль натрапіў на магілу маці. МагілкаР агароджана, але крыж ад часу пахіліўся і гурбачок насыпу зарастае травой...

Пасля могілак Васіль гадзіны тры ці чатыры абходзіў ваколіцы мястэчка, нібы развітваючыся са старымі вуліцамі, завулкамі, якія памятаў, і

зновымі, што паўсталі за час яго адсутнасці. У новай сваёй частцы мястэчка сапраўды нагадвае горад. Большасць будынкаў і тут драўляныя, але яны не ідуць ні ў якое параўнанне з пахілымі, пакрытымі струхлелай дранкай хаткамі, што нібы з-пад ілба пазіраюць на свет на старых вуліцах

(І.Навуменка. “Сярэбраныя мхі”).

Агульная тэма фрагмента “Вандроўка” ўключае некалькі мікратэм – “Школа”, “Могілкі”, “Мястэчка”, кожная з якіх раскрываецца ў адпаведных

празаічных строфах.

Як бачым, страфа і фрагмент – важныя адзінкі звязнага маўлення, тыяпаслязаўтра трэба ад’язджаць. Ён яшчэ павандруеПпа мястэчку, паглядзіць,як яно выглядае, зойдзе на могілкі.

цаглінкі, з якіх складаецца твор. Гэта адзінкі семантыка-сінтаксічнага ўзроўню,

звязаныя з адзінкай іншага ўзроўню – кампазіцыйна-стылістычнага – абзацам. Яго ўнутраная сутнасць найлепш спасцігаецца пры параўнанні са страфой. Межы абзаца і складанага сінтаксічнага цэлага могуць супадаць і не супадаць. У абзац можа выносіцца адзін сказ ці нават яго частка, як, напрыклад, у афіцыйна-справавым тэксце. У адным абзацы можа быць два і больш звышфразавых адзінстваў. Адрозненне кампазіцыйнай сегментацыі тэксту ад семантыка-сінтаксічнай у тым, што абзацы больш звязаны з аўтарскай воляй і яго манерай пісьма.

Харошая пара. Адкалываліся ды адрыпелі на калдобінах духмяныя вазы мурагу, жыта, ячменю, лёну. Безліч мядзведжых ахапкаў казытлівага сена і ладных – добра, калі нялёгкіх! – снапоў падняты ды пакладзены на воз, пасля на торп, у халадок і зацішак гумна. На полі застаўся толькі авёс – у мэндліках або сям-там, дзе надзелень, яшчэ няскошаны. Грэчка, лубін, канюшынная атава, насенная канюшына, бульба, што пачынае ўжо добра жаўцець і

раптам парвалісяЕў бруднае шмаццё хмары, іх разнесла ва ўсе бакі, як курыны пух.

Амаль за ноч дрэвы нібы абсыпала золатам. Блакіт неба, рыжае лісце, яшчэ зялёная трава. Вось ужо табе і залатая восень. Стала цёпла, зайграла сонца, і на душы ад гэтай прыгажосці было вельмі спакойна і радасна

(В.Супрунчук. “Антонаўка з пахам маліны”).

Гэта страфа падзелена на два абзацы, што звязана з імкненнем асобна вылучыць замілаванне ад залатога асенняга хараства. Прычым у першым абзацы выкарыстоўваюцца словы з адмоўнай ацэнкай (бруднае шмаццё), у другім – з выразнай станоўчай ацэнкай (абсыпала золатам, залатая восень,

зайграла сонца і інш.).

Да асноўных функцый абзацнага падзелу адносяць логіка-сэнсавую, экспрэсіўна-эмацыянальную і акцэнтна-вылучальную.

Знаёмай прызбы, з сосен новых, Пастаўлен дом. Зары праменні, Прарваўшыся праз сад вішнёвы, На шыбах, быццам зайчаняты, Гуляюць, скачуць. Сярод хаты – Стол для частунку, для бяседы,

Ана сцяне – рог паляўнічы

Істрэльбіна старога дзеда, І побач – з кнігамі паліца.

Яўзяў адну, без пераплёту, Відаць, шмат па руках хадзіла, Відаць, чыталася з ахвотай...

вярнуліся з поля каровы, а людзі, прыйшоўшы з работы (якраз за доўгім логам кідалі ў гэты дзень стагі), паспелі ўгаманіцца (І.Чыгрынаў. “Маці”).

Чым абумоўлена сегментацыя гэтай страфы на абзацы? Вызначце функцыю абзаца.

4. Выпішыце зачыны строф з першага раздзела рамана В.Адамчыка “Чужая бацькаўшчына”, каб атрымаўся сціслы пераказ зместу. Ахарактарызуйце сэнсавую і структурную ролю зачынаў.

5. Вызначце стыль, падстыль і жанр гэтых тэкстаў. Абгрунтуйце сваю думку.

Адметнасць жыцця ў розных народаў выпрацавала і сваю тапаніміку. Так, у лексіцы вандроўных цюркскіх народаў вучоныя заўважаюць багацце