вӱн бийӓн цокдж йовна болгъад, толгъӓгъан ӧкӓлгъй.

— Кӧвӱд, аргъулдцхатн, Тӱрд гилт! — гидж Сандж хӓӓкрдж йовна. Хӓр кӧвӱн шугшад, бӓргдсн туула мет

бӱлтхлзӓд, багълцгасн атхсн Санджин гар хӓлӓгъӓд зогсв.

Оргъадг кӱцдж ирӓд хӓӓкрдж йовна:

— Тосхурин босхур болсн Баснъ чини юючв, эс

гидж чамд Буурла кӧвӱн хармий?

Сандж кӧвӱд тал хӓлӓгъӓд, хӓӓкрдж келв:

— Кӧвӱд, ода эн кӧвӱг бидн юнъгад цокджахмб? Буурла манджикнӓ гидж ямаран йилгъс бӓӓдв. Мах- та-цуста, угатӓ бийд йилгъс бӓӓнӱ. Лакад, нам адрдж бӓӓцхӓхшт, хара йовсн кӱ цокх ямаран керг болджана!?

Баглрад ирсн кӧвӱд Санджин ӱг сонъсад гар кӱрчӓхш. Баглрсн кӧвӱдиг ӓрӓд Оргъадг ӧӧрдв. Санджиг дайлад оркхла, толгъагъан ӧкӓлгън, хооран цухрв.

Хӓр кӧвӱн хойр ик нӱдӓрн кӧвӱдиг хӓлӓдж оркад,

келджӓнӓ:

— йир кӧвӱд, би танд ямаран бурута юм гаргъв?

Амд бийм хӧрн тавн дууна газрас ганцхн эгчӓн ӱзхӓр йовгъар тенӓд-мунад ирдж йовналм, йир нанла ӓдл ахнр-дӱӱнр танд чигн. бӓӓдг болх. йир намаг ягъна ги-

шин иньгӱдиннь хоорнд орв. Оргъадгин «церг» гурвн иньгин ардас дахв, зуг Оргъадг ӧӧрӓн нег кӧвӱ дахулсн гол кӧӧдж доргшлв.

ШИКРӒ

Хӧрн доладгч—нӓӓмдгч джил кӱртл Санджин ном дасдг школд кӱӱкд сурдго билӓ. Тегӓд чигн школд орхар ирсн кӱӱкн ик багъ угад ӧврлгън болджаснь эн.

Тавн-зургъан кӱӱкд улс худг деер хурдж ирцхӓв.

Эдн суулгъан хӓнъкр-джинъкр татулад, ээмӓсн буул-

гъдж оркад, ю бис кӱӱндцхӓнӓ.

— Я йир, Щикрӓ бид хойр сургъуль сурлго бӓӓвчн

126

Альчуран авч зулсн джоогдамлта, салврхӓ киилгтӓ

— Джигдӓ, кӱӱнӓ альчур ӧг гннӓв, юнъгад кезӓчн

альвлад йовнач?

— Уга, би авсн угав, эн авла, — болад шалд ӧӧрӓн суусн шар, кӧву бӓрв.

— Я, я ягъсн худлч юмб! Сандж, хӓлӓ эн джигдӓ

сургъульчлм, тииклӓ бидн юнъгад дӧӧглхв. джигдӓ тиимий? — гидж бий деернь унъгъагъад Сандж кель.

Лжигдӓ Шикрӓ тал одад, чирӓ талнь хӓлӓл уга нег

гарарн алчур ӧргӓд, наадк гарарн хамран хучлад «мӓ альчуран, ӱӱнӓс хооран альвлхшв», — болдж хамр доран келв.

— Школд сургъуль сурчах кӱн альвлад б«ӓдм биш, — гидж келӓд, Сандж джигдӓн толгъа илв. Лжигдӓ Шикрӓ тал «нег гемим тӓвдж ӧгич» — гидж эрджӓхшнъ дорагъур хӓлӓв.

Ӧдр, cap давлдад, джилмӱд эрглдӓд, Шикрӓ ӧврл

гън болдган уурад ирв. Сандж асхнд школд ирдж номан дасдг билӓ. Шикрӓ бас ирдг болв. Зӓрмдӓн Сандж Шикрӓд донъ болад, то-эсвинь, эс гидж естествознанӓр, аль наадксарнь чигн заадж ӧгдг билӓ. Нег дакдж

естествознанин дегтр умшджэгъэд, генткн толгьзднь орсн нег сурврт Шикрӓ хӓрӱ эс ӧгч чадв

— Кӱн ухатагъас биш бас малчн гинӓ. Тер кӱн ягъад ухата болсмб? — гидж Санджас сурв.

Сандж зӧвӓр уха тун'ьгъэджагъзд, иим хӓру ӧгв.

127

— Ики кезӓнӓ цагт, кесг зун минъгън, сай джил ӧмн, кӱн cap мӧчн кевтӓ ӧ-шугъу мэднд, энд-тенд гарӓдӓд, тсмсӓр хот ксгъӓд бӓӓдгсӓндж. дакад, кӧлӓрн йовад, гарарн кӧдлмш кедг болдж. Зсрлг мал нджлдкӓд ӱс уудг болад, махинь галд булдж иддг болна. Тӓрӓ бас тӓрдг болдж. Кслдж-келдж кӱӱнӓ у.хан гисн

юмн кӧдлмшӓс, кӱч-колснӓс бӱрддг зӧвтӓ юмпдж. Ухата болхин тӧлӓд кӧдлмш ксх кергтӓ», — гидж келӓд

Сандж тӧгскв.

—Сургъульд сӱзгӓн ӧгх, дегтр умшх, — гидж ар­ гъул келӓд Шикрӓ ормдан одв.

Эн кевӓрн эдн асхн ора кӱртл суулддж оркад, хӓрх болцхав. Шикрӓн гер школас зӧвӓр уухп бӓӓдг билӓ, Сандж кӧвӱн кӱн болад Шикрӓг кӱргӓд гарв. 10 бис кӱӱндлдӓд, наада йовнхадж дарунь герт кӱрч ирцхӓв.

—Нӓ, бӱдрл—тӱгшл уга хӓр,— гигъӓд кслчкӓд,

Шикрӓ гер талаи гарна.

— Тиигий, сӓӓхн зӱӱд бӓрдж хон, — гигъӓд кслсн Санджд бӱрисн зеегтӓ хар нӱднь эвтӓн суусн, бичкн

ӧкӓр цагъан чирӓ «дӓлс» гидж сарнн гсрлд мандлн, дакдж ӱзгддгӓн уурв.

Манъгъдур ӧрӱнднь нег цӧӧкп кӧвӱд Шикрӓг аарг-

лдж авад «Сандж—Сандж» болад наадлцхав. Тер ӧд-

рӓс авн Шикрӓ Сандж тал ӧӧрддгӓн уурв.

Седклӓн медлцӓд ӱӱрлсн нӧкдмӱдт, харгъдж гол ухани ӱндсӓр эс кӱӱнднӓ гидг ик зовлнъгта юмн. Учр тиим болсар Сандж Шикрӓ хойр бас нег негӓн санлд-

цхав.

Хотнас ирдж йовсн Сандж зӧвӓр тсдӱкн гарч йовсн Шикрӓлӓ тосдж харгъв. Шикрӓ ӱкс энд-тендӓн кӱ ха-

лӓчкн тогтнв. Эн-тер, соньн-сормган кӱӱндӓд оркхларн эн хойр соктдж одцхав. Шикрӓг удан ӧӧрӓн бар.хин учрар Сандж кесг худл, хуучн туульмуд келв.

128

ia хойр далвагъарн сӓвдж йовад, ээзгарлддж эрглдӓд, и<т болдж харлдна.

Шнмтӓ ногъагъар нк гӱзӓгъӓн чингдмӓр дӱӱргсн

Урмӱд зӓрмнь зогсад, зармнь налхалддж ар кӧлан Д <иигъӓд, ксвлгъӓн ксвсн кевтлднӓ.

бДелкӓ Деер уга ӓӓмтхӓ бӱлтхр бор туулан бийнь,

кӓнН rcc$H борталгьсн, амндан кӧк ногъа зуусн, эл-

ао„ дн ээм-ээмӓн тӱшлдсн, эгц гарсн джинънсн дуугърн тракторнн ӧмнӓс хӓрӱ ӧгчӓхшнъ, сӓӓхн орчлнъ эвДаД йовна.

агъ^ГДЖ йовад гаРаРн завдад негнь ӱг келснд, голгъ-

йОва” тасртл гочкнлдад, дерд-дерд ишклдцхӓв. Тиигдж д а.Д’ б°оджсн унъгън мет генткн «тард»гарад урлдиовад, харгъсн нӱкн—зуухиг эрстнь гӓрӓдцхӓнӓ.

Гагур11 болад одсн болхв, аль негнь соньн наад ухалдж тӓс^8, Эс гидж сургъулӓн чилӓсн болв, аль нам герУг н\элГн<аднь ирв гинт, йир ямр байр болв гинӓт?

.. ..^иӓгъӓ-наада йовцхадж, иньгӱд правлӓнӓ газа ир-

Жп Ӓмтн цугтан кӱрч ирцхйдж, хурган эклх болд-

хозип кӧдлмш кедӱ ик болсн бнйнь Сергесв багъчудт, комсомолд дӧнъгӓн кӱргхӓн тӧрӱи мартхш.’

Комсомолд багьчуд орулдж авх тӧр болв. Ьагъчудин эрлгъс дара-дарагъарн хӓлӓгдв. Ӓмнн сӱл болдж Тӱмдӓ Санджин нерн гарв.

Байрлад чирӓнь уласн Сандж, босад цӧн ӱг эврӓ бийиннь болн гер-бӱлнннь тускар келӓд, хӓрӱ суув.

Комсомолин ячейкин сеглӓтр уг авч босв. Эи келджӓнӓ:

—Мини хӓлӓид болхла Сандж му биш кӧвӱн. Болв Санджиг хулхач кӱӱнӓ кӧвӱгъинь бас чигн сӓн мсднӓвдн. Тиигхлӓ, хулхачин кӧвӱ Ленинӓ комсомолин зсрглӓнд орулдж авхмн гидж ягъдж кслнӓт. Мнннгъӓр

болхла, Санджиг комсомолд орулдж авч болш уга. Ар захас гар ӧргӓд, махта шар кӧвӱн ӱг авв. Эн иигдж келв:

—Сандж бийнь йир сӓн кӧвӱн, сургъулӓп кезӓдчп сӓӓнӓр дасна, бузр ӱг кслдж алызлхш, бийӓп сӓӓнӓр

заагур хулхач эцкӓн санчкад, хирнь шӱрӱгъӓр буслвХулхачин бӱлд гарсндан гундад бӓӓв. Тннгдж бӓӓгьӓд: «хулхач намаг гаргъхас биш, мини уха гаргъсн угалм,

минь тӱӱг эдн медхн ягъна!» — гих уха санчкад, хург

толгъалджасн улс тал нсг мӧслдж хӓлӓв. Ларунь Сергеев ӱг авв. Сергссв келджӓнӓ:

Хулхач кӱӱнӓ кӧвӱ комсомолд орулдж авна гидг ик хату юмн. Болв, тадн Санджиг хӓлӓх кергтӓт. Сандж бӱкл тавн джилд танла хамдан, ман дотр сургъУль сурвш. даалгъвр кӱцӓсӓрнь, сургъулӓп ягъдж сурдгарнь авад хӓлӓхипь Санджд кӱн ицӓд бӓӓнӓСандж йоста Советск ухата кӱн болдж нанд тоолгднз- А^ини гъӓр болхла комсомолин зерглӓнд орулдж звч оолхмн.

дакад чигн кесг улс келлдӓд, негнь орулхм, нааДкнь орулхм биш болдж шууглда бӓӓдж, гар ӧрглдӓнД ирв. Гар ӧрглдӓн эклхлӓ, Сандж газр хӓлӓгъӓд '«орул* 1' го бӓӓхий?» — гисн ухата менрӓд суув.

Хургин ахлач гар ӧргӱлӓд, ик удан боллго, хойр кӱӱнӓ то ӱлӱ болад Санджиг комсомолд орсиг сонъсхв

Баснъ Шикрӓ хойо Санджин гар авч мендлв.

130

Уӱрмӱд кӧтрлдсн Ленинӓ комсомолин нер зӱӱсндӓн,

ирснӓсн ик байрта хӓрдж йовцхана.

— Баснъ, би оруллго бӓӓвзго гигъӓд ик гидгӓр

ӓӓджӓлӓв. Байр кедӱ ик бахта болв Ленинӓ комсомолд орснла ӓдлцдг байр бӓӓхий? — гидж келӓд, Сандж

иньгӱдӓн хӓлӓв.

— Уга, уга боллго. Комсомолд орсн — ах байр, гидж келӓд, Баснъ Санджин ӧрчд толгъагъан шахв.

ИНЫУД

Лжил джиллӓд, джиргъл уттад, кӧвӱн ӧсӓд «гарнь ганзгъд кӱрӓд, кӧлнь дӧрӓд кӱрӓд нрв».

Дугла кӧвӱндӓн хадмуд хӓӓдж сахныз.

— «Сӓн кӱӱкн, эркн биш зӓнъг орул», — гисн Сан-

Джин ӱг сонъсад, дугла йовцп терг дахад, кӱӱкн бӓӓсн

хотнд ирв.

Кӱӱкн таасгдв «Нам бас нанла ӓдл угатӓ кӱӱнӓ кУӱкн болснь сӓн болвл», — гидж санад, Дугла герт °рдж ирв. Улан келӓр кӱӱндллдӓд, бӱлӓн нӱдӓр хӓлӓ-

лцӓд, аш сӱӱлднь зӧвӓн авсн Дугла, байрта хӓрдж ирв.

Дарунь хӱрм ачх цаг болв. Тӱмд амрч гертӓн бӓӓдм биш. Кемрджӓн гертӓн ирхлӓрн арк-кӧзр хойрин ард эс орсн болхла, лавта шалдагъад унтдж кевтдг болх. Тӱмд гертӓсн морддж гарад, тав-зургъа хондж йовна, ода альд-яльд йовхинь кӱн медхш.

Мӧрд, мах, кӱ цуглулх кергӱд олн болад, Дугла бас

кесг сӧ нӧр уга, кесг ӧдр чик хот уга зовад оркснь эн.

«Кӱн дӧнъгӓр, шовун далвагъар» — гишнъ, хаджуташун болн элгн садни дӧнъгӓр дугла кӧвӱнӓннь гер

буулгъв.

Ӧдриг элвг нӓӓрӓр давулад, асхн бӱрӱл болад ирв. Кӧвӱнӓгъӓс залу улс гарлдсна дару, кӱргдж ирсн эмгиг Дугла дахулад гарв. Зӱн биид тӧвкнӱн суусн бе-

рӓд хурлзлдад, кӧшг дотр суусн кӱӱкдиг кӧӧгъӓд ирцхӓв. Кӱӱкд бас хӱвӓн ӧглго яргад керлдцхӓв. «Балдр» ахта кӱӱкднь ик керӱл угагъар гарч одцхав, зуг гиджгтӓ тоотиь ата булалддж бӓӓцхӓнӓ. Зӓрминь, берӓд чидл

кӱӱкн ӱлдв. Эн хойр Булгънла бӱсӓрн холвлдчкад, теврдж авчкад тӓвдж ӧглго зовав. Тач ядчкад: «эдн ю кецхӓх билӓ» — гих шиидвртӓ берӓд зогсцхав.

Берӓд Булгъна ӱснӱр аарглад орв. Кӱӱкд Б\лгъна

ӱснӓс атхдж авчкад, тӓвдж ӧгл уга уульлдад сууна. Татлдад, чирлдӓд эс болдг бӓӓдл гархла. берӓд кӱӱкдт уурлдад, Булгъна ӱс хувадган уурсн бӓӓдл гаргъихаджана.

Кӱӱкд уульдган уурад, Булгъна ӱс тӓвӓд санамрдцхав. Гетджӓсн берӓд генткн дӓврӓд, кӱӱкдт сана ӧгл уга, Булгънас салгъад авв. Зӓрмнь уульдсп кӱӱкдиг дарлдад, наадкснь ӱкс Булгъна ӱс хував. Булгън уульх

бӓрджӓгъӓд, хар десрнь нег хустгиг босхад хумха хуР' гъари дарджагъад, барун гариннь дунд хургъарп инД'

•стӓд шатах кергтӓ. Кен тӱрӱлдж шатагъад холд кӱрр

снь ӧвцӱ утлх зӧвтӓ болджана. Хойр кӧвӱн зерглдд** ӓгъӓд индстцхӓв. Хустгуд зерг татагдсн бийнь Санд

жин хустг холд, кӧшг деер оч тусв. Сандж ӧвцӱ утлад

берӓдт тӓвдж ӧгв.

на дотр бийӓс эвго болад одв, ясата орна кӧл ДеР усн Булгън асхрулад уульв.

Ӱӱдиг дотраснь оньслдж оркад, Сандж Булгън ирад белкӱснӓснь теврдж авал орн деер суулгь®-

гън ӧмнк кевтӓн экрӓд ууляд бӓӓнӓ.

— Хол газрас хойр джиргъл нег хаатгь хӓлӓгнд’-4

нрджлм, тиигхлӓ юнъгад уульхв? Уульхип ормД» рлх кергтӓ. Бид хойр нсг хонгт, нег сард, эс гидж не

джилд бӓӓгъӓд гарч одн гиджӓхш, бӱкл ӓмд джиргь лиинь туршарт хамдан бӓӓх улслм бидн. Тер учрар, нег

132

нӱлмсӓн арчв. Сандж ӱкс .хат.хасн хустг гаргъдж авад шатав.

Дакн нег хӓлӓдж оркад, Сандж тсврдж авад Булгъниг бий талан ӧӧртхпӓ, Санджин зӱркнӓ цоклгъна ӓ,

газа мӧртӓ улс довтлдж йовхшнъ Булгънд сонъсгдв. Булгън эвджӓрксн болджагъад, нулмста нӱдтӓ чнрӓ-

Гьӓрн Санджин ӧрч деер киисв.

джиргъл негдсп иньгӱд хоорпдан ни, ксн нсгӓн кӱнДлдг, кен негндӓн дӧнъгӓп кӱргдг болхла, тӱӱнӓс ах Джиргъл эврӓ гер бӱлд мел угал.

Эн шннджӓр авад хӓлӓхлӓ, ӱзлцӓд, медлцӓд эс гер мал болсн бнйнь, ӱнн ссдклӓн медлцсн, занъ-бӓӓрӓрн ирлцсн иньгӱд, эн хойр бӓӓдж.

Тӱрӱн цӧн хопгт Сандж гертӓсн ппгӓн-тнпгӓн гарч юмнд одлго билӓ. Ӧдр ирх дутмап, сӧ давх дутман Булгън улм-улм таасгдад, шннджнь олдад бӓӓнӓ. Гал

болсн дурна зальд авлгдсн Санджин джиргъл элдӱ сӓӓнӓр джнирв.

Намр ӱӱд цокад бӓӓв. Санджин ӱӱрмӱд Элст, Ӓӓдрх, Шарту орлдад сургъульд гарад йовад бӓӓцхӓв. Санджин эрлгънн хӓрӱ уга. Ташр ӱн деер нсмр болад,

зӱркнь бульгдж цокна, элгн—садна ээрлгън ахлна.

Сандж гертӓн ӱлдв.

Ик эрт йовдж одсн Тӱмд одачн уга, ӱвл болад цасн унчкв.

Асхн бӱрӱль дахад темӓнд юм тенънсн Тӱмд хӓрдж нрнӓ. Нигт зогдрта харгч ннъгиг кевтӱлдж оркад, Тӱмд ацагъинь герт орулв. Чапсп цӓ болад, тӱмд гулмтин

деед бийд зӓмлдж суугъад, аагъиг йоралддж бӓрӓд,

халун цӓ сордж сууна. Цӓӓгъӓн уудж дуусад, Тӱмд олзап тӓӓльв.

— Мӓ, ӱмсдж ӱзлч,— гигъӓд Санджур боокс гос

шивӓд оркв.

Госиг хӓлӓдж оркад, Санджин нӱднь цаадк «зӧӧр-

днь» кӱрв. Шеркш занч, эд, нам аагъ — ухр кӱртл Сан-

джд ӱзгдв.

Санджин нӱдн цусар гӱӱдж гал асад, орна ирмӓг

деерӓс босдж ирӓд келджӓнӓ:

133

— Аадж, ода энч юн гидг бӓӓдлв? Эн бӓӓдлӓн ке-

зӓ хайхмч! Эдӱ метӓр гесӓн теджӓнӓв гидж эн цагт сандж болш угаг ода кӱртл юнъгад эс меднӓч. Эврӓннь кӧлсӓр бӓӓснӓс ах юмн гидж уга. Кӱӱнӓ белн юмӓр

джиргънӓв гидж йир болш угалм. Минигъӓр, бол...— гигъӓд кӱцц ӱг келӱлл уга, Тӱмд дарджнънв:

— Икӓр бичӓ ду гарад бӓӓгъич, чамд олз орулхас биш нань ямаран гем кеджӓнӓв? Сӓн эцкӓс мӱ кӧвӱн гарчл эн,— гичкӓд, лачкндж инӓв.

— Олз, олз икӓр орулдгч! Иини кӧзрин ӧрндчнь газак сааджасн ӱкрим ӓмтн бӓрдж авн гиджӓнӓ,— гидж келчкӓд, Сандж гарв. Нань дала ӱг келдж тӧр гӱӱлгдж болшго, тӱӱнӓс давхла шалд ноолдхар босхмн. Сандж

хӓрдж ирӓд орнддан орв.

Удл уга Булгън бас орндаи ордж кевтв.

—Иим элдӱ ӱӱл ӱзӓ бӓӓдж би тагчк суудж чадш угав, манъгъдур ӓӓмгин парвлӓнд оч герчлнӓв,— болад Сандж Булгън тал эргв.

—Хулха — кӧзр хойрар джиргънӓв гидж ийр сандж болшго,— гидж келӓд, Булгън Сандж тал эргв.

Тольс гидж келсӓрн толгъадк ухагъан медлцӓд, делврсн цусни кӱчӓр чисм уласн урлмудар шовшдж ӱмслдӓд, сӓӓхн нӧӧртӓн орцхав.

сургъулһд

— ...Эркн биш гемтӓ бурутагъинь йилгъдж, йосна догшнла харгъулхиг би танас эрджӓнӓв,— гидж келӓд, Сандж ахлачин ӧӧр оч суув.

—Сӓн, сӓн. Негинь олдж бслх. Сандж, сургъульд

йовх болзгоч, аль Булгънаннь ӧӧрӓс гарш угавч,—гидж келӓд ахлач Сергеев Павел наадлв.

—Эс болх юм юнъгад келнӓт, ахлач, сургъульд

йовлго яях билӓ,— болад Сандж башрддж гӧрдв.

—Унӓр келдж бӓнч?

—Унӓр боллго, худл келдж чаддгов биитн.

—Элстд багшин курс гарч. Тер курст гурвн кӱ, маниг ӧгтхӓ гисн билӓ. Эндр хойр кӱн йовджана. Йовх

саната болхла тедн деер гурвдад йовдж чадджанач. Эн заагур сагсг хар махлаг буулгъдж ӱмссн Тавн

ордж ирн:

— Ахлач кӧлгн белн. йовх улстн альд бӓӓхмб?— болв.

134

Хопрнь белн, мнпь ода ӱӱнд бӓӓцхӓлӓ. Негнь эн

‘,сдгдш уга. Сургъуль бас чамаг кӱлӓгъӓд суухм биш,

Эк‘1Дж оркх. Пһннлнъ новджах тергн деер суугъад йов- с,,ь сӓн болх,— гидж Ссргссв селвг ӧгв.

~~ Тсртн болдг ӱг,— гидж Сандж зӧвшӓрв. Цодрад газр кӧрв. Оддуд кӱ наад бӓрсн болдж чир-

млдв. Сар гарчксп санамр мандлв.

Хатрсн мӧрдпн турунд ишкгдсн цасн джаагн — ДЖуугдж шухтнв, зуг цаиин тг.вгнн ӓ сулдхл, уга, утднь

тач геглзнӓ.

— Орӱпӓ нарн гурв хотлдж -арла, иигдж киитрл Уга бӓӓш уга зӧвтӓ юмн. «Нарн хотлхла немнӓ белд»— гигъӓд наадад келен ӱлгӱрнй тер. Кезӓнӓ нег болсн иовдл келӱлдж авцхант багьчуд?— гидж Тавн нӧкдМӱдӓсн сурв.

— Келтн, келтн сонъсий,— болдж нег дуугъар гурвУлн сурлдв.

— Кезӓнӓ Гаха джилин лу сарин хӧрн гурвн ӧрӱн

бас нарн гурв хотлдж гарла. Тер асхнаснь авн кӱчта шУУргън болла. Би тнигхд Цемблӓ адунд билӓв. Хаац

уга адун тесдж бӓӓдж чадад урудв. Аргъ уга адунаннь

ардас дахад гарвв. Тер шуургън гурвн ӧдр, гурвн,со зогсл уга шуурв. Гурвн ӧдр, гурвн сӧ эмӓл деерас бул Уса, келн десрӓн хот кӱргл уга йовбув, тер бийм зду нас нег чигн мӧр салгъсн уга билӓв. Зуг сӱл сӧ адунд чон орад, кӱч ӧгл уга гурвн-дӧрвн мӧр бардж оркв, тедн дотр гацата кевтӓ Цемблӓн Бадмин ундг шаргь

Бадм сурв.

135

Адугъан тарал уга ӓмд менд авч ирсн би байрта келдж йовнав.

— Адун бӱрн-бӱтн, зуг сӧӧнӓ чонмуд орад, шаргъ ахта дӧрвн мӧр бӓрчкв. дӧрвн мӧрн тана адунд, далагъас дусал ӧсрсн юмн ӓдл болхгоп,— гидж инӓдж йовнав.

— Чавас, чавас. Тавн мел ӱкрлч. Минь тер шаргъ

ахта мӧр оч чонд бӓрӱлдв кӱн,— гидж келӓд, улан зандн иштӓ шӱкр малягъар намаг нег орадж, ууран гаргъад, мӧрнӓ кӱш тал довтлв.

Тиим донъгта улс билӓл тедн.тиигдж тер хотлсн нарн нанас ӧшӓгъӓн авлал,— гидж келӓд, тууджан чилӓв.

Сӱзгӓн ӧгӓд чинъндж йовсн кӧвӱд, дакад тсдӱ мет туудж келхиг Тавнас эрлдв.

Лергӓд хатрсн хойр мӧрн цаниг зо деер чирӓд гарад

ирв.

— Хӓлӓ, Элстн ӱзгдӓд бӓӓв!— гидж кӧвӱдин негнь келв.

Зо деер гарад ирхлӓ, Элстин электричествин гал цӓӓгъӓд бӓӓв.

—Лакад нег юм келтн,— гидж кӧвӱд некдж сурв-

—Ай.эзӓн зальггл кезӓнӓ давдж одсн юм ю кедж

Ик удан болл уга багшин тсхникумас ирсн ӧндр хаР

деегӱр морн цанар гатллдв.

Сандж кӱн болдж ӱӱдсӓрӓ иим ик балгъс ӱзӓд Г билӓ. Кесг давхр ӧндр-ӧндр гермӱд, ик терзиннь оогур

06

болхмб, Ягъсн ӧндр сӰмв?— гигъӓд шнвӓ деер ик холд Дунъгӓджӓсн чондж ӱзӓд орагъннь хӓлӓхлӓ Санджин Махла унн алдад, ӓрӓ гидж торв. Иигӓд йова йовц-

хадж кӧвӱд техпикумур орад нрцхӓв.

Хонъх джинънн бипӓр энд-тендӓс бутарлдад сургъУльчнр гарад ирц.хӓв.

Бутарлдсн олн загас бчлхад нег таньдг чирӓ гарад ирв.

— Кемб? Баснъгин бӓӓдлтӓ, Баснъ гихӓс чирӓнь цагъан. Кен болхмб?— гих ухата Сандж, зогсад бӓӓв.

— Мснд, кезӓ ирвч, аль ордж йовнач?— болад адгъад даралдулдж оркад, Баснъ ӱӱрлӓрн меидлв.

— Баснъ, чивч Баснъ,— гигъӓд, Сандж гаринь чанъгъур атхв.

—Э, би ӱнд сурчанав, чи аль ордж йовнач?

—Бас чамур, багшин сургъуль сурхар ирвв.

—Тиигхлӓ сӓн,—гидж келӓд, Баснъ ӱӱрӓн сӰӱддж

авад, унтдг герӱрн авч ирв.

Элстин, эврӓ отг-путгин соньн-сормг зӓнъг сонъсдж оркад, Баснъ техиикумин джиргълин тускар, бийӓн

ягъдж бӓрдгин болн ямаран бӓӓдлтӓгъӓр сургъулап дасхла сӓн болхин тускар иньгтӓн келдж ӧгв.

Удан болл уга, Сандж тсхникумин джипгълд иджНомдан иир дидм биш’ асхнднь кезӓчн класст

шГнъгъа

хаси бӓӓдж... Одахн азвн'г бӓрӓд’авчУЛ’ДЖ авц'

/37

бӓӓдж. Булгъниг, Булгънан би эн насндан мартхий.7-

гидж Баснъд келӓд, байрлад чичрсн гарарн бичгпи харӱ Сандж бичв.

ээджин КЕЛСН УГ

Гучн негдгч джилин хавр гарад, зун орв. Сургъулин джил чилӓд Сандж амрлгънд хӓрдж ирв.

олдж авх санагъар, совхоэин ӧвснӓ хадлгънд оч кӧдлв -

—Наадкан бӓртн,— гидж келӓд, Булгън галзп на' риг Санджд ээрч ӧгв.

—Цо-о-б!—гидж хӓӓкрсн Булгъна дуупла, унтдж

кевтсн орчлнъ серсн болв. Чирмлддӓсн сӓӓхи оддуД билрӓд, газрин кӧрсн цӓӓв. Ора деер бор-бор богшудас торлзад, енъгсг дуугъарн джирглдв.

джиндрлӓд татсн дӧрвн цар кевлгъӓн кевӓд, залхугъар кӧлӓн тӓвлдӓд, кӱзӱгъӓрн нӓӓхллдӓд йовцхана.

— Цо-о-б!— гисн Булгъна ду сонъсад, цармуд сергсн болад «ӱкс-ӱкс» гилдцхӓв.

«Аксайин» арвн йисн шӱдн деегӱр гилвксн шалгънн ирлӓ харгъад, кӱӱнӓ белкӱсцӓ, судлин кӧк ӧвсн, Санджин эвтӓ гарт йовсн дӧрвн аагта бииллӓ харгъад,

машина сӱл деер овалгдад йовна. Сандж босн ишклдж йовад, кӱнд ӧвсиг тӱлкӓд баал — бааларнь унъгъана.

Болв, нӱдн чирмтл машина сӱл ӧвсӓр дӱӱрч одад йовна.

Ӧвсиг хадад, баал кегъӓд хая йовтл, машина экрсн ӓӓлӓ дӧрлцӓд шар нарн уладж сӱӱрлӓд гарад ирв.

Ик хол биш бӓӓсн хошас цӱврлдӓд ӧвснӓ машид гарч йовхнь ӱзгднӓ, зуг нег машин хош деер ӱлдӓд

бӓӓв.

Булгън царан зогсадж оркад, ардан хӓлӓв. Кӱцӓд ирдж йовсн машинӓс буугъад, маштг хар залу Санджин машин тал ирв.

— _Ай, ягъсн нӧӧрмӱ кӱн болхмб эн Бадал, ӧрӱнӓ серӱлӓд яддж орквв. Нам ода ӓмтнӓс эрт босдж кӧдлДгнь бӓг, нам ӓмтнлӓ ӓдлдӓн йовхн ягъна. Хӓлӓлт тӱ-

нӱг, ӓмтнӓс тасрад, хош деерӓн унтад ӱлдджлм,— гидж келӓд, хар залу хош тал заав.

He, цармуд невчк амрг,— гидж келӓд, ода кӱртл машина . ууц деер суусн Сандж босдж ирв.

138

— Булгън нӧр кӱрнӱ?— гидж хар залу шоглв.

— Я, нӧр гидгтн кергтӓ юмн биш бӓӓджл. Гертӓн бӓӓхинь, сӧӧнь дуусн унтад, ӧрӱннь ӱд кӱртл унтв чигн нӧр хандго билӓ. Ода али? Нӧр кӱрх биш, нам ӧрлӓ босхла, кӱн гиигрӓд, амрад бӓӓнӓ,— гидж Булгън цариннь налувчан авв.

дакн Булгъна, «цо-о-биг» машина дун дарад гарв.

Хойр эргӓд, гурв эргӓд тослад, эрӓсдинь чанъгъагъад, кем-кемднь шалгъннь соляд, цаглань кӧлгӓн

—йисн га, тана кедӱ болдж?

—Я, кергтӓ юмн уга, долан га. Эзӓн зальгг ӧдрӓ

сурм бидн тасрад, невчкн газр зогсдж оркввдн. Бӓӓс-

джӓ, манъгъдур чамаг би эс кӱцхий,— гидж келӓд, залу Санджиг дахад хош тал ӧӧрдв.

— Хӓлӓйл, кен икӓр хаддгинь,—гидж келӓд, Сандж ӧвсн орн деер кевтв.

Хар залу Санджин цаад бийд гедргӓн кевтсн шар залу тал хургъарн заагъад келв:

—Бадал, ямаран ик дӱнъгӓ юм дӓӓлвч?

—Кергтӓ юмн болсн уга, хойр дундур га хадвв,—

гидж келӓд, бор ӧрмгӓрн бийӓн хучв.

—Мууха дигтӓ юмб, зурагъан мел ӧӧрдӱлӓд оркдж кевтӓмч?— гидж келӓд, хар залу инӓв.

—Тегӓд яяхб энтн, машин ганучиннь ганз таслад,

йовналм,— гидж келӓд залу суув.

— Гануч, ганз... ӧрӱнд ора босджацхатн, нарн гарад халурчкхла, кӧлгнд болн бийд амр болдмн. Машигъӓн хӓлӓгъӓд, тослад оркдг болвзгот, тер шанъгъа юмиг кӱн хӓлӓдж болдв? Ӧдрин дуусн ӧрмгӓр хучад, унтад кевтхлӓ, «кишгтн ирӓд, киимтн голигъӓд» бӓӓснтн тер,— гидж келӓд, хар залу керлдв.

139

«Экин седкл ӱрнд» гишнъ дугла цӓӓг чапад, бӓӓсн ӧрмӓрн ӱслӓд, тослад, зандрдж уласн джомбаг кӧвӱ-

нӓннь ӧмн тӓвв.

Санджин бӓрджӓсн аагъд цӓ кен бӓӓдж, ээдж кслв:

— Хӓӓмнь, эцгчнь йир килнцтӓ кӱн билӓл. «Кесп гем эзӓн темцдг. кецин усн гуугъан темцдг», эврӓннь гаргъсн гемӓн эдлӓд йовдж одв. Ода, авсн авальчнь

бӓӓнӓ, улан махмуд болсн дӱӱпрч эн, насн ирсн би энв, ода маниг хайчкад ягънач. Наснчнь одачн багъч, ӓмд-менд йовхла, сургъуль эс сурч болх билӱ. Ода ягъв чигн энджл сургъулясн ӱлдхмн ксвтӓлч,— гидж

келӓд, дорк ормасн босад, буру хандад нӱднӓсн гооджсн хар нӱлмсӓн белӓрн арчад, Санджд медӱлш угагъар седв.

Ээджин келен ӱг Санджин экнд хадгдад, гарт бӓр­

джӓсн цӓӓг ширӓ деер оркулв.

Сандж эврӓннь ухагъан бийдӓн хадгълад, суусн

ормасн босад, орна ирмӓг устулдж суугъад — уха

тунъгъав. Кесг суудж оркад, Санджд иим ухан орв: «Хату-мӧтӱ зудта ӱвл бол, газагъаи ганцхн цоохр ӱкртӓ, гал улан махмуд болсн кӧӧркс яяхмб? Нам ээджин

келен чигн чикл. ӧда яяхв, зӧвӓс зӧв гатлдг учрта юмнлм .тиигхлӓ ээджин зӧвиг эн саамд гатлгъх учр бол-

на»,— гидж санад, босад ээджиннь ӧӧр одв.

— Ээдж, би улднӓв. Чидлӓн ӓрвлл уга, седклӓи тавӓд кӧдлхлӓ, таниннь гес би ӧлсгхий?

— чамдан кезӓч ицдг билӓв, чамаг бӓӓхлӓ би тӱрхв гидж санхий?— гидж келӓд, экнь Санджин толгъаг

ӧрчдӓн шахад, бӱлӓн нӱлмсӓрн кӧвӱчӓннь толгъан ӱс

угъагъад, манънагъаснь ӱмсдж суув.

— Ээдж, бичӓ уулич,— гидж саатулад, ээджас-н элдӱ даалгъвр авснда'н байрлн тусчкад, Санджин хоир нӱднӓс «билд» гидж нӱлмсн асхрв.

Tep асхнан Сандж хӓрӱ ӧоснӓннь КӦДЛМШТ ирв. Намр болад, ӧвснӓ хада чилхлӓ, цаг зуур кӧдлдж

йовх улс хӓрх зӧвтӓ болцхав. Ӧвснӓ кӧдлмшт сӓӓнӓр

140

—Тиим керг даалгьдж болм негл кӧвӱн бӓӓнӓ, зуг талдан кӧдлмшт темдглджӓсн кӱн билӓ.

—Тсрч кемб, мел тиим кӱн нанд кергтӓ.

—Тиим болхла, Санджиг автн.

—Кенӓ, Тӱмдӓй?

—Э, Тӱмдӓ Санджиг.

—4n адрджах кӱн болвзгоч. Чонпн кпчгиг ӱкр дотр тӓвдж болдв. Уга, терчн эндӱ.

—Тана ухалджах ухаг меднӓв. Тиим ухата ӱг Санджин тускар келдж болш уга. Санджин дӱнъгӓ кинӓнӓр, седклӓн ӧгч кӧдлдг кӱн совхозд тигӓд олн бӓӓ-

иӱ? Чон, чон — гигъӓд келӓд бӓӓлхӓ, чикӓр кӧдлдж йовх кӱӱнӓ седкл эвдрӓд йовхас, нань тӧрӱц юмн болш уга,— гйдж келӓд, Лордж ӱӱд татад гарв.

Ардаснь дахлдад, директор бас гарв. Эн хойр зӱтклдӓд, партячейкпп сеглӓтрин ӧрӓд ордж ирцхӓв.

Лордж зӱткӓнӓ учран ячейкин ссглӓтрт цӓӓлгъдж

ӧгв. Ячейкин сеглӓтр бичкн зуур уха тунъгъадж оркад,

ӧдрт гурв саадг кех, ӱснӓннь зура кӱцӓх — эн хойр тӧр

Санджин толгъад товчлгдв.

Odvh хар дӱнъглӓ укриг гаргъдж идулад, нарн

деегшчӓд гарлгънла услад, ураргъдж идӱлдмн. Ӱдлӓ

Услап лаох'нь саагъад кевтулдмн. туунасн гаргъдж идӱлӓд асхн услад, бӓӓрнднь орулдж саадмн.

Т1Л гпнсн дару, Сандж укрмудиг цугтнь зуслдг болв. _ хӓлӓ тер шовгър ӧвртӓ алгчн дуту гарч эс одву

трп _ гидж’ келӓд, ӱкрмӱдиг онъгцур орулад гардмн.

тпп дапа ӱс кӧкӱлл уга баасн бийнь, шимтӓ

хптин^ӧк ӧвснӓ, саальчнрин кинӓр хӓлӓцин кӱчӓр экӓн хотин, кок болцхадмн.

коксн адл тар* °

141

— Йир ивлц ӱлдӓгъӓд оркдг болзгот,— гидж келад, саалгън деер Сандж эргӓд, йовад йовдмн.

Хойр-гурвн cap болад, ӱкрмӱд саалгънд дасад, кинӓд асрлгъни, хӓлӓврин кӱчӓр, ӧдртӓн гурвад—дундур

литр ӱс ӧгдг болв.

Нег ӱкрӓс тавн литр ӱс авх зурагъан ягъад болв чигн кӱцӓх, Санджин уханас хӧӧгъхш.

дакад нег cap болад, Санджин гурт ӱснӓннь зура­ гъан кӱцӓдг болад ирв.

Намр болад, ӱвлд белдх цаг ирв. Малан ӱвлӓс эрӱл — менд авч гархар седсн кӱӱнд эн тӧр — эркн тӧр.

Эн учрар эрт ӱвлд белн болхар Сандж гӱджрв. Санджин гуртд кӱртсн ӧвсн ӱвлзнъгӓс арвн-арвн

тавн дууна газрт бӓӓлӓ.

Хамад, хатхад ӓрӓн гидж дӧрвн терг цуглулдж авад, ӧдртиь саальчнрарн зӧӧлгъӓд, сӧӧднь бийнь дарУк ӱкрчнртӓгъӓн зӧӧгъӓд, ӧвсиг овалв.

Кеелтӓ ӱкрмӱд, тугълмуд ордг сара удл уга босхгдв. Саран ӧмн бийд тедӱкн ӱкрчнр бӓӓх цагъан гермӱд бас цӓӓлдв.

Киитн шуургъта ӱвлӓс ӓӓш уга болсн ӱкрчнр болн

саальчнр байрин нӓр кев.

Хавтха хар домбрин кӧгнь орсн, теегӓр энъгдан джинънв. Булгън ӱр саальчнртагъан биилӓд, Сандж да* рук ӱкрч хойрт ӧгв. Сандж гаран делвӓлгъӓд делад, ӧскӓ — зууза хойриг эвинь олдж харгъулад, эргн муль-

джад, чичрӓд бӓӓв.

Гурвдгч ӱкрч шудрмг хар кӧвӱн суудж босад, суудж

босад биичнриг магтв:

«Эла кевтӓ эргӓд одг, Элӓ кевтӓ эргӓд одг, Элсн Деегӱр дживӓд одг,

Сӱвӓгъӓрн уйДЗД одг, Сӱӱдрӓсн усхад одг, хӓрслӓ! Булгин усншнъ бульглад одг, Булгин усншнъ бульглад одг,

Бургъсн моДншнъ нӓӓхлӓд одг, Булмг кевтӓ чнчрӓд ОДГ, Булмг кеотӓ чичрӓД одг, хӓрслӓ|

Базрин хар госнг, Баэрин хар госиг, Балв тустлнь тавшит, Балврал унал одхлань, Бийстн олад авхлт,

хӓрслӓ,

хӓрслӓ!

142

— гидж хӓӓкрн босад, дугърдж биилджӓгъӓд, домбрин чнкнд одад хӓӓкрдж кслв:

«Джипъппч, домбрм джнпышч, Джиргълтӓ аисар кӱнъкнпч, Джнрлзсп ке чнвгъцӓн Джирлгън мет чнчрӱлич, Бергн домбран цокита, Бсрнӓн алдлго дарнтӓ, Бичкн дӱӱтн босад.

Бпплӓд, дуулад ӧгсв»,

— гидж келӓд, эрвлзӓд бӓӓв.

Эднӓ джиргълин байр гӓӓхдж суусн Лугла, седкл амр, самлдж инӓгъӓд суув.

джннънсп домбрин ӓ уурад. джиргълтӓ улсин шуугсн

кӱӱндӓн, шоглсн инадн сӧӧгъин теегӓр дӱӱрв.

Дарунь саальчнрпн цер уга хоолас гарсн дуунас иим ӱгмӱд сонъсгдв:

«Мапцнн цагъан ташу Мапуртад, дӱпъгӓгъӓд бӓӓнӓ, Чолуна ӧндр хамрнь Цонъхар чилДЖ энъкпнӓ. Холд татгдсн зоол «Хойр толгъа» кӱринӓ,

Урукшап Джипрсн девснъднь «Улан Малч» дӱнъгӓнӓ...>

Манъгъдур ӧрӱнднь ӱкрнн усна дару, саальчнр, ӱкрчнр Санджин тал хурлдв. Зӓрмнь газрт, зӓрмнь ширӓ деер дегтрмӱдӓн делгцхӓв. Сандж багш болв. «Мал мана Мач совхозин» — гигъӓд сургъульчнр хӓӓкрӓд умшл-

гънла, газа машин ирдж зогсад, партячейкин сеглӓтр °РД— Менд бӓӓцхӓнт, сургъуль сурджацхант? йир сӓн,—гидж келӓд, марзадж инагъад, Булгъна ӧӧр оч

СУУ!1 Бупгън умшлч —гидж келӓд, хургъарн ӱзг заав

Булгън ӱзгӱдинь келдж оркад, негдӱлдж умшв.

' _ йоста сургъульта кӱн болад, бӓӓдж кевтӓмч Бул- г-кн — гидж келӓд, ячейкин сеглӓтр ээмӓрнь ташв.

Гпчягъас ордж ирсн дугла Ивановта мендлдж орк-

ад.Д ячейкд цӓ чанхнчнь Булгън,— болв.

_ пжомба уухмб, джомба!—гидж келад, маасхлИпянов Санджиг дахулад гарч одв.

ДКӱрисн скирдс, цагъасн гермӱд, сара ӱзӓд Иванов

келв:

143