Бадмин Бата

ДЖИРГЪЛ

(Повсстии тасрха)

pLa’ хамг ӓмтӓ тоот ээвр хӓӓдг болв. Теегин бор богш-

тдж еӱ-НамР’ иагъачуд кӧӧгддж, большевикин йосн ток-

гарад бӓӓвДЖ ГИСН джииркӓ зӓнъг улм — улм давтгдад

гьап^ Уга Ӱгӓтӓ Улсин кӱӱкд сургъулиг торгъуль уга-

адго бийнь шатачкад, хоолан ясн бӓӓдж келв: би.,ГлЧини сУРсн сургъульчн кӧш чигн биш, кӧвлг чигн Уль Ӧ0ЛДж нанд медгднӓ. Минигъӓр болхла, ода сургъгИн СУРХ Цаг ирв. Адг — ятхдан цааранднь сурад, ӓӓм-

Пиисрь болдж ӱзхлӓ, геснчн ӧлсш уга, ээмчн хагърш

211

уга болх. Цагъачуд лавта даргдсн бӓӓдлтӓ. Бо.

цагт мсдгдлӓ. Тер алх дӧш хойр ӱзчкӓд, бикчидан, . ун дотр гуян ташад «довтлдж» йовтлм, Киштӓ алх Д хойрарн, ӧрӓсн кӧлтӓ тиирнъ ӱргӓдж бӓаснь сангд

тӧӧнрӓд чеедждм орад одв...

тенъгр дуурхад, ӧсвкӓд, тӱдл уга тарджнънад хур орв. Киштӓнӓ талас тӧмрин ӓ тонъшад, джинънӓд ба

эклӓд гарад бӓӓв. довтлн йовдж эднӓ ӱӱдӓр ӧнъгӓгьаД хӓлӓхлӓ, Киштӓ икл кӱндтӓ кӧдлмш кеджӓх кӱӱнӓ бӓа-

длтӓгъӓр, ӱнн седклӓн тӓвдж, алхарн дӧш нинчӓд суусн ӱзгдв. тиигӓд гӱӱгъӓд, гертӓн орад ирхлӓ, мана баав:—

«джахн—джахн холагъур йов!.. Бид меркдвдн» гидж хӓӓкрӱлв.

Хур орад гииснӓ хӧӧн, мана баав нанд иигдж келв:

— Чи йир сӓӓнӓр хӓӓкрӓд бӓӓвч. Болв, хӓӓкрсн цагтан зальврдж хӓӓкрджӓ. Бидн йасарн йоста меркд болв чигн зальврх зӧвтӓ.

Цааранднь иим туудж келв:

— Ик кезӓнӓ, мана уул тохмд Мерк гидг кӱн бӓӓсн

буурлан элкдӱлӓд гарм цацунь Меркдиг лу цокна. Лу

цокхларн мӧрнӓ сӱӱлӓр цокад, зиндмӓн алдн цокна. Зиндмӓн алдсн лу ботхн болад, зиндмдӓн кӱрхӓр мӧлкӓд бӓӓдж. Меркд ӱзӓд, хӓрӱ эргдж ирӓд, ботхиг мӓлӓ-

чн йовн, зиндминн эзлӓд авна. Зиндмӓн алдсн лу кӱн кевтӓ ӱг келӓд, хӧӧннь Меркдин тохмд гар кӱрш уга

2/2

д|д>15 Ӱ'.ӓи *Ӱ!'-\нд нь. тегӓд Мерк лууд зиндминь бӓрӱпо °™ӓ' Тӱӱнӓс хооран мана тохм хур орад, дуурхсн цагт, Меркдвдн гидж хӓӓкрдвдн...

....„Киштӓнӓ талас тӧмрнн ӓ ӧмнкӓс янзтагъар гарад

сонъсджасндан, баав иигдж нанд келдж цӓӓлгъв: гӓд ЛУ ӧрӓсн кӧлтӓ тнирнълӓ кӧӧлдӓд йовдг юмн. Те-

1-ъг ТИ”РНЪ -’’Уусьас зулад, сунъгъг кеддж гӱӱгъӓд, сунъ-

ӓгРКД т°хмта кӰн биш. Манад тинрнъ ирӓд, хоргъдвчн Уга. Тинрнъ бас ӓ.мтӓ юмн, ӓмӓн бас аврх зӧвтӓ...

Ста"УАЛ ^Га долан иӧвӱп Цагъан —Нур деер хурад, кӧКпК °РадгаРввдн. Менкна Шар, дундин тиим нургъта,

оряд °Рдж бӓӓнӓв гидж келчкӓд, бас нанла ӓдл ӱӱлд

ӧг,. ’ <<сотРУДник» гидг нер ав.хт гидж селвг ухагъан

’•цборӱлв.

лӓд аРан Ӱлддж бӓӓхиг мсдчкӓд, ӧнчн хургън мет мӓӓад ’ Лалваган хугълсн шовун кевтӓ доран дӓвӓд суугъ-

идлн^аВВДН’ $олв мана заагас ӧндр цагъан махлаг кӧ-

«Kvnc цохдсн« бӱргр уутьхн хар нудтӓ Баснъ —кӧвӱн: гидг аНтнРт ямаран ӓг бӓӓдмн, манъгъдур манд мандат

авчкяи>ал аРШм цаас ӓмп —ӓмндмдн ӧгч бӓӓнӓ. Тӱӱгӓн

гчн а^’ ПОилТин хаалгъаР джирджнънӱлӓд, Ӓӓдрхн гид-

Ӓӓдпу1ЬД.бӓӓнӓ гигъӓд дӱӱгӱлӓд гарад йовад одхвдн. гИчкӓлНАаН КӰРСН хӧӧн, юн манд зовлнъ бӓӓх билӓ»

Д. нааран — цааран хойр кааклзад йовад бӓӓв. частаь.НЪГЪДУРтнь ӧрӓл аршм мандатан авчкад, кесг аоди <• тӰӰгӓн ӱзгшлдж гаргъвдн. Зӓрмнь умшхларн

• зӧвягГ3ГИЧЬ хаяд умшӓд, зӓрмнь «мендет» гидж умшад, рР тӱрӓд бӓӓввдн.

АопяДГИӒГ ӧРгн мандатан авсн бийнь, зовлнъ гидг юмн ӓРӓ ru а°Н эклӓд гаРаД бӓӓв. Хойр хонгт кӧлг кӱлагъад,

зӧвӓп ^-«хлад нег му мӧр татсн, хойр ик голяв моднь Цап ? гарсн терг ӧгв. Тӱрӱ гидг тергн деер суух Нанг>аРВ: ЯГЪаД эвлӓд, эргӓд бӓӓвчн суух орм кӱртхш. Хан?тГ0^яв модн кӱртв. Тер голяв деерӓн мордчкад, Гьап ,,г Х кӰмбНанла зерглӓд, ода кӱртл манла хар-

У а гилтӓ, баахн, гӱвдрӱтӓ дӱсӱ хамрта, медг

213

ӱлг кизнъ ишклдӱртӓ, бургъудсн хурц хар шӧвг нӱдта,

могълцг хар кӧвӱн суув. Зӧвӓр голяв деерӓн «довтлад» орксн цагт, кӧркхн хар кӧвӱн нанла таньл — ӱзл болдж

йовна. Аль газрас, эк — эцгӓн, ах — дӱӱгъӓн медлцснӓ хӧӧн, мартв гидж мартгдшго, татв гидж тасршго иньг

болдж гарввдн.

Цааран йова йовдж, сургъуль сурсан эс сурсан сурлдад, келлдӓд, йосн хуучн таньл улс мет болввдн.

Зууран Цагъан нуурт нег ӧнджӓд, хойр хонад, Уттд ӱздг зовлнъган ӱзӓд кӱрввдн. Ик хаалгъд орчкхла, олн

зӱсн кӱн харгъад йовб. Тедн заагас, нег орс кӱн манд сӓн нӧкд болв. Зуг тӱрӱн авгтан харгъчкад, ямаран курсин курсантнрвт гидж сурад, маниг зӧвӓр тӱрӓгъӓд,

дӧрӓцӱлӓд бӓӓв.

Манд хӓрӱ ӧгн гихлӓ, медвчн, орс келн уга, ташр

деернь курсд эс сурчасн кӱн курсантв гидж эс нерӓддгнь торс медгдӓд одв. Мана Гюста орс келиг сӓӓнӓр меддг саната Баснъгмдн... я, мы... такой курс... гигъӓд экрӓд, амнь бийинь сонъсдж ӧгл уга, эвтӓн муугъар тусад бӓӓв. Мана кӱӱнчн эс аргълджахнь ил медгдв. Цугъар «аргъ энӱнд» гисн мет дегц хавтхан уудлад, ӧрӓл аршм ӓм авргч, ик тиизтӓ цаасан гаргъад ӧгввдн. Мана шин нӧкд болгъадж умшад, келв: э, э... тадн шин йовдж

йовнт? Ямаранчн курсантнр бишт! Курсд орчкад, тегӓд курсант болхмт. Ода адгьхмн...

Хальмг Базрт ӧӧрдӓд ирхлӓмдн, барун ӧмн бийдмдн нег ӧндр труба ӱзгдӓд бӓӓв. Андж, тер труба ӱзчкӓд, соньмсдж сурв: «Эн ӧндр юмб? Мел бешин трубан бӓӓ-

Ик балгъснд ик труба чигн кергтӓ болх зӧвтӓ...

Хальмг Бэзрт ирӓд, Ӓӓдрхн тал гатлна гидг ик ӧвр- м.'??кт^’ гӓӓхмджтӓ болв. Ӧмннь керм гидг юм ӱзӓд угӓ бӓӓсн улст, икл ӓӓлтӓ болх деер иим ик онъгъц усн деегӱр йовна гиснд иткдж большго дӱнъгӓ болв. Болв,

энӱг ӧврн йовн йовдж суугъад, менд, бӱтн гатлад гарввдн.

Ӓӓдрхн олн давхр чолун гермӱдтӓгъӓн ик ӓӓлтӓ, кӱӱнӓ уханд берк орх хотн болдж медгдв. Ӧмннь хойр, гурвн, дӧрвн давхр гер гисиг сонъсхас биш, ямаран

214

болдгинь меддг уга билӓвдн. Балгъс ӱзӓд уга цагтан

Давхр гер гнсиг нсг ишкӓ гер деернь нег ишкӓ гер давхрлдж бӓрӓтӓ болх гидж сандг билӓв. Генткн... ишкӓ геР гихӓс зӓнъг чигн уга, кесг давхр чолун гермӱд те-

Шка/иӓд буру — зов уга яралдад бӓӓв.

Манахс гатлад гарчкад, ямаран кевӓр кӱрхӓн меддж яДДЖзхла,... эй, наартн, кӱргчкнӓвдн — гилдӓд сӓӓхн — саахц мӧрд татсн гнлвксн, хар шнртӓ гольшг кесг татата ергдтӓ улс хӓӓкрлдӓд бӓӓв. Ман дундан зӧвӓр керсӱ вертӓ Ээпя келдж бӓӓнӓ: «1Оп иим тергн манла ӓдл с°кньгудпн тӧлӓ бӓӓх билӓ. Наад бӓрджӓнӓ. Эднчн ик

”мта улс зӧӧдг тергд. Тер арднь бӓӓсн манд зокаста

еРги гидж, ут шуд голяв моднас кегдсн ӓдл — ӓдл тер-

ргъ 6°ДӰИ кӧ,птӓтааван дӱнъгӓ турута, ӧндр хар аджтап Т.атсн нсг тиим терг нӓӓмӓдлдж авад, Хальмг ЦИК

хУУрхмд ссдклдӓн «тааста» тергнӓс кӱрх газртан кӱрч,

кӰрхм°М>> б°ЛЛ ' га' детдом Г,,ДЖ бӓӓдмн биш, укс гидж,

Манпа 5-?хн чйРӓтӓ, го эндр хамрта кӱн орулдж авад,

215

хар гилвксн сатъягъар хувц кегъӓд умсчкад, шаляпал

йовад бӓӓхв. Тер цагт му — му багшнр богдилдад, тхр девлӓн ӱмсӓд, нан тал ирӓд:

сансн ӱӱл бӱтх хаалгъдан орв...

дӧкдрк чигн уга, дерлх дер чигн уга, долан—нӓамн хонгт ючн кел уга, сургъульд орсн нерндӓн байрлад бӓӓджӓтл, мана курсин толгъач Рогов келв:

— Манъгъдуртан, йисн часла курс эклхмн.

Ээня бидн хойр курс эклх гисн зӓнъг сонъсчкад. йисн час гисинь кезӓгъинь сӓн медл уга, кевтдж унтдж ядад бӓӓввдн. Унтн гихлӓ, дотр бий кӧӧргдӓд, курс гидг

«ямаран юмн болхв, кен гидг улс сургъхмн болхв, яма­ ран курсантнр манла сурхмн болхв, бидн теднлӓ тесдж сурч чадхмн болхв» — иим — иим кесг зӱсн юм ухалад бӓӓвдн. Манъгъдуртнь альхна эрӓлӓ босад, нӱр, гаран угъагъад, ик гидгӓр шӱтӓд, бииӓн белдввдн. Класстан ик эрт ирӓд, ӓмтин арднь бӓӓсн партьд суугъад авчкввдн. Кесг суугъад орксн цагт, ӧр цӓӓгъӓд, ӧдр болад бӓӓв. Генткн сӓӓхн — сӓӓхн хувцта хойр — гурвн кӱӱкЛ ганъхад орад ирхлӓ, бидн хойр тедниг багш гидж медӓД. зуркмдн пард гигъӓд, яяхан меддж чадад бӓӓввдн. Тенд маниг тиигӓд хавтадж одсиг медӓд, элкнь модн болтлан инӓгъӓд, гӱӱдж ирӓд, девлим татад, хагрхагъарнь хур'

гъан шургъулад, хагърхагъинь улм икдӱлӓд, бууурА’ девлиннь ӱнӱрӓрн гер дӱӱргдж бӓӓнӓч, чамд бийдчн арсна ӱнр шинъгрдж оддж гигъӓд шооглад, зооган

2/6

кегъад, наад бӓрӓд бӓӓв. Эднӓ гошглгънь мини ӱмсдж «рсн гос ӱзчкӓд, улм давад бӓӓв.

Ода кӱртл госм дегт ӧвӓрц тӧлӓднь кӱӱнд ӱзӱлш угаэр босдж йовл уга, суусн газртан суугъад суудг

МгЛа?' Мнни госм — хальмг госн билӓ, тиим госиг халь-

кезӓнӓс нааран ӱмсдгӓн уурч одла. Эдн ода мӧпн"НЧР,1М ..”лткг*х дееР. иагтан наад бӓрдж авб: негнь

хчкг-if TW>’C4 иовна гигъӓд, негнь госинь могъа хад-

кӱЧТӓ гигъ^д келӓд, улм хаппад бӓӓв. Эн хагшлдан кӧвӱдДа1—ЛЛ‘1Н бо-'н гнлӓ, тер юнъгад гихлӓ, курсин

Хац келӓдК Са11ввднТӱрӱн нег частан тапьлдад, ю дасНег ӱлӱД’ м.?,,,,г иугтагънмдн бийдӓн унъгъагъад авчкв. кӱр_ кӱпИНаСН- ’’"ӓднь таасгдв. Инӓгъӓд оркхларн гъдж инан"111?^’ нки цаагъас, ӧрчӓсн тер инӓдӓн гарСеДклтӓ л а‘ Тиим ипӓдг кӱн ик юнъгад эс делгрнъгъӱ

*Багши Х бИЛӓ1

б°лгънь Л Кс‘.?сн Ӱгнь .ӧгсиь селвгнь ӧрчд хадгдад, ӱг

>Га гйдж санввднАаНЧН амР?1 °гш Уга’ манАчн амРл ӧгш

XofinT^f багшин, математикин заасн юмн Ээня Р Мел медгдл уга одв.

217

Урокс чилснӓ хӧӧн ода яяхм, ягъдж сурхм гисн ухан Ээня ман хойрад дегц орв. Залу занъгьсп талан.

зандн модн нӓӓхлсн талан гидг ӱг бӓӓдг бнший. Сурхии

тӧлӓд ик зовлнъ ӱзӓд ирчкӓд, сургъуль уга ӓӓгъад

хӓрнӓ гидг икл му нерн гидж санад, сургъульдан шунхмн, унтл кевтл уга дасхмн гидж шиидӓд, батлад орк-

ввдн.

Цааранднь сура бӓӓтл, сургъулин зовлнъ деер хотин зовлнъ немгдӓд, улм уйн багъ насиг уйдулад бӓӓв. Ӧдр-

тӓн зун грамм чиигтӓ харас хар ӧдмг, буслгъсн уснас

Ээня -ман хойр экн болдж орсн курсантнрас ӱлдл болввдн. Хӓрнь шинӓс орснь батрад, курс чикӓр кӧдлдг болв. Мана хӧӧн Бӓбӓ гидг зӧвар ик денъклзсп нурГЬ-

та, хар улан кӧвӱн ирдж орв. Бӓбӓ икл гидг альвн, шогч, кӱӱкд дунд кӱндтӓ кӧвӱн билӓ. Нег дакдж мана

Бӓбӓг географин багш дуудв. Тер географин багш икл

медӓтӓ кӧгшн багш билӓ. Эн багш урокан ӧги бӓӓдж гекн — чокад ӱрглӓд суудг билӓ, ода Бӓбӓг дуудчкад, хойр гурв гекх заагт, мана кӱн картиг авад, эргӱлӓд

тигджагъӓд, бийӓн гартан авад, келв: «Удл уга бийичн багш болгъад тӓвн гидж бӓӓнӓвдн, тегӓд, чи ямаран багш болхмч? Су!»

Тӱӱнӓ хӧӧн мана Бӓбӓ болв ман дундан «герой» болдж одв. Тӱӱкӓ бургъсн мет махмуднь улм уйдаД.

аалвнь ааль деернь немгдӓд, дӧрвн джилин дунд мэн,1Г

саатулад, хот-хол ховр цагт ӧлссимдн мартулад бӓӓвдарук нег кецӱ ӧлн ӧдр Ээнятӓгъӓн суугъад, °Аа яяхм, ю уудж хоний —гидж бӓӓтл, деерӓс нег Кӱн ирс»

бӓӓнӓ, тер кӱн танла кӱндхӓр бӓӓнӓ гигъӓд, цуг курсаИ

218

тнрнг цуглулв. Тер кӱн орс хальмг хойрар семрӓд келв. Келен ӱгинпь утхнь иим болдж гарв: «Хаана, баячудин

иосиг хамхлдж хольвлад, кӧдлмшчнр, кӱч-кӧлсӓрн бӓӓДг улс эврӓннь йосан 1917 джил тогтала. Баячуд йосан

оулагдчкад, ӧшӓ кӧӧгъӓд, газадин ордудин баячудла ниилӓд, ншнкп тогтсн мана Советин йосиг хольвлхар седдж дӓ босхла. Кӧдлмшч, кӱч-кӧлсӓрн бӓӓдг улс хотхол уга, нӱцкн — нӱнъиӓн гнлтӓ Ленинӓ дуудврар, Коммуна партин гардврта дегц босдж дӓӓсӓн дардгнь

лардг болвчн, одачн манд зовлнъ дала бӓӓнӓ. Империалистнчсск, дотрии дӓӓнӓ уршгар орн-нучг эдлдг хот — хооларн, ӱмсдг хувц — хунрарн икл гидг тӱрӱ болдж одв. Ода Питерин, Москван, нанчн кесг ик балгъсдудин

ода деерӓн тӱрӱг даахмн, сургъулян зӱӱткдж сурхмн.

альмг кӱӱнӓ сургъуль сурх цаг ирв: ӧмннь хальмг

кУӱнд сургъуль сурх хаалгънь хаалгъата билӓ». Эн кӱӱнӓ келен ӱг мини кесг сана сергӓв.

'914 джил... дӓн эклӓд нег cap шаху болсн цаг...

*дамаг, йисн наста кӧвӱг, авгъм сургъульд орулхмн суГъӓД.’. Ставк тал авад гарв. Сургъуль эклхин ӧмн ӧдр

кӧвӱн школин ӱӱднд нарн гарлгънла булалддж ирдж

зогсввдн. Ирӓд зогсад орксн цагт, дслахн кӧвӱ авхмдж исн зӓнъг гарад ирв. Тер зӓнъг сонъсчкад, авгъм — ДЖирн кӧвӱн школд орш уга болн гидж бӓӓнӓ —гигъӓд S'?"?1, газР олдж чадл уга йовад бӓӓв. Тиигӓд кӱлӓгъӓ аатл, асхн ӱд болдж одв. КӧвӱдиГ ик гидг нӓрӓр хӓ- * адж авч бӓӓнӓ, шӱдн, амн кӱртлнь хӓлӓнӓ гисн зӓнъг онъсджагъад, авгъм "белӓсн ик утх сугълдж авад, шу-

Дим цугтнь корджнънулад зевинь гаргъв.

Нег арвад дӱнъгӓ кӧвӱд ӱлдсн цагт, намаг дууддж

?вбОрдж ирчкӓд, гилвксн алтн товчта, эм деерӓн алтн омбрдгта кӱ ӱзчкӓд, ухам тӧӧрӓд, кӱӱнӓ ,келен ӱг меАл уга бӓӓгъӓд бӓӓв. Зӧвӓр эргӱлдж дугърулдж баа-

..ад> медӓтӓ хальмг кӱӱкд — кӱӱнӓ гарт ӧгв. Тер кӱӱкд

Ргъчкад, салу суусн мана багиг, ӓмн — ӓмнднь нерарнь

219

дуудад,— тадн цугъарн, долалулн школд орвт. ода хӓ-

рӓд, манъгъдуртан ӧрӱгъӓр иртн гив.

Школас шуугад, гӱӱлдӓд гарад ир.хлӓмдн, мана ардкс кӱлӓгъӓд суудж. Авгъм намаг сургъульд орсиг медчкӓд, кӧлнь газрт кӱрл уга гилтӓ йовад, ирдж буусн

йовад одв. йирин зальгхд дурта кӱӱнд мини сургъульд срлгън маш икл гидг содрг болв. Дарунь, мини нургъпла цацу дӱнъгӓ шилтӓ ӓрк, хойр кӧл мах авсн курад

ирв.

Уӱд — тӱӱдт кӱргл уга хотан болгъад, газа *наадд

йовсн намаг дууддж авад, нег кӧгшн ӧвгӓр цаил ӱӱЦУ' лад, йӧрӓлгъв: «Не, аччн сурхар ирсн сургъулян сӓӓнӓр сурч, кӱӱнд келӱлл уга ах—дӱӱдӓн туста, эк эцгдан буульмджта, теднӓннь нер дуудулдж йовх нсг сӓн залу болхиг хӓӓрлдж ӧршӓтхӓ» — гидж келӓд, ӓрктӓ саван

чичрӱлн йовдж амндан кӱргн, аагъан тонъгъс гигъӓд

кӱргӓд цокм цацу, хоолнь ики цаагъан гулд гигъӓд одвМини авгъм ӧӧрӓн суусн улстагъан — «Кӧкшдин йорӓл

бӱттхӓ» — гигъӓд бас дахулад ӓрктӓ саван шавхр кӱр" тлнь байджав.

Неджӓд уучкад, махнур шуукрдад орцхав. Ода кӱ­ ртл ӓрк ууджасн улст ӓрк бӓрӱлӓд, теднӓ аминь хӓлӓгъӓд, тевштӓ мах сӓӓнӓр хӓлӓсн уга билӓв. Авгъм авад ид гихлӓ, авгъин чансн махн — махн биш — ӧӧкн, данъгин ӧӧкн болдж бӱрӱлин харнъгъуд ӱзгдв, Авгъин чансн махнас нег могълцг ӧӧк авхар седхлӓм, тер ӧӧкм

генткн гартм ӱӱрӓд ундж одв. Тиим гундлта кевӓр дарук оокнь бас ӱӱрв.

А0ГЪ’ тана чансн махна ӧӧкн юнъгад ӱӱрӓд баана?

— О, чавас, энчн ӧӧкн биш, боднцг гидг хот!

Ьоднцг гидг хот бӓӓхиг сонъсхас биш,боднцг мел узад уга билӓв.

мини авгъм талдан Her ик ич-

рим илткав:

Мини ачм ӱдлӓ гаха ӱзчкӓд, ӓӓгъӓд сӱмснь тарч одн алдв. Гаха ӱзӓд уган учр!

Авгъан тиигӓд келхлӓ, эндр ӧдрин повдЛд мартгдД^

220