Қараманатаескерткішіқазіргекездетарихижәдігер,мәдениқұндылықретіндезаңменқорғалып,міне, Қазақстанның киелі 100 негізгі нысанының қатарына жатқызылып отыр.

Осы өлкеде тағы бір еліміздің киелі нысанының қатарынан табылып отырған жeр aсты мешіті бар. Ол– Мaсaтатамешіті.КиеліорынМаңғыстауауданындаорналасқанҮштағанаттыауылдыңоңтүстікшығысынан әрірек 15 шақырымдай жерде. Мұндағы қорымда бес жүзден аса ескерткіштер бар. Олар орта ғасырдағы түрікмендердің қойтастары, тастан жасалған қоршаулары және тастан қашалған белгілері,оларшамаменXIVXVIII ғасырларғажатқызылады.Алқорымныңсолтүстіккүншығысынан сәл берірек XVIII-XIX ғасырларға жататын қазақ руларының ескерткіштері қойылған. Бұл қорымдағы ерекше орын оңтүстік-батыс бағытындағы жартастан ойылып салынған жер астындағы мешіт. Киелі орынның іші қазақтың киіз үйі тәріздес, төбесі шаңырақ секілді ойылған. Кіреберістің оң жағында михраб, сөрелер жасалынған, ал осындағы дәліздіңбағыты қасиетті Меккегеқаратылыптұр. Мешіттің батысында үш метрдейқазылған орын жатыр, ғалымдар мұны мешіттіңекінші бөлігі ретінде қазылған болуы мүмкін дейді. Масат ата жер асты мешіті 1982 жылы мемлекет қорғауына алынған. Кей деректерге сүйенсек, Масат ата Маңғыстау өлкесіне сонау Хорасандағы Мешхед атты қаладан келген екен.

Бұрынырақ елін жаудан қорғаған, батырлығы рудан-руға таралған, өте білімді, діндар Масат атты адамғұмыркешіпті.Оныңерекшеқасиеті– атқаноқденесінеөтпейтіндігі,шапсақылышкеспейтіндігі. Басын алмаққа келген барлық дұшпандарының сағы сынып, діттегендері болмай, тістерін қайрап кері қайтады екен. Әбден әбігер болған жаудың бір жансызы Масат батырдың осал тұсын табу үшін жас әйелін алдап, қолға түсіреді. Онымен жақындасып, барлық сырын сұрап алады.

Батыр тек таң намазы кеізнде адами қалыпқа түсіп, барлық тамыры иіп, бусап кетеді екен. Тіпті жайнамаздың астындағы тас та жібіп, былқылдап тұратын көрінеді. Жау жансызы осы бір сәтті тағатсыздана тосып отырып, намаз үстінде бaсын шауып алады. Шабылған басын етегіне салған күйі Масат орынан тұрып, ары қарай жүгіре жөнеледі. Бір жамандықты сезген биесі де кісінеп, құлынын ерте иесінің артынан шабады. Сонда құдіретті күштің арқасында жер өздігінен екіге жарылып, оның ортасына кесілген басын қысып ұстап алған Масат пен биесі түсіп, көзден ғайып болыпты. Бұл аңыз бүгін болғандай тас бетінде Масат ата мен биесінің ізі әлі сайрап жатыр. Тіпті шашыраған қан іздері де қазір төгілгендей жауын-шашынға жуылмай тұр. Ел осы оқиғадан кейін бұл жерді Масат ата деп атап кетіпті. Батырлығы мен даналығы ауыздан-ауызға аңыз боп жеткен Масат атаның жер асты мешітіне келушілердің саны азайған емес [3].

Жалпы, қасиетті жер, қасиетті мекен ұғымы көп ойларға жетелейді. Кейде біздің халқымыз «қасиетті, киелі» деген ұғымдарды «құтқарушы, ғажайып құдірет иесі» деп түсінетін бір жай бар. Мұсылман ұғымымен қарағанда Жаратушы біреу, жаратылған зат көп. Өзіміз қасиетті санаған құбылыстар өскен ортаның асыл мекені, ардақты орны, халық санасындағы ғажайып, биік тұғырлы нысан саналады. Қасиетті, киелі жерді анықтаудың түпкілікті мәні – туған өлкеңді тану, түсіну, бағалау, оған деген махаббат-сүйіспеншілікті тереңдету сынды отаншылдық сезімнің оянуын меңзеп, мәңгілік мекен идеясын ұрпаққа сіңіруге қызмет ету болып табылады [4].

Бүгiнгi күннiң өзeгi бoлып oтырғaн – «Қaзaқcтaнның киeлi жeрлeрi», oның жaн-жaқты зeрттeп, жүйeлey мeмлeкeтiмiздi мәңгiлiк eлгe aйнaлдырaтын aлғышaрттaрдың бiрi. Қaзiргi yaқыттa Қaзaқcтaнның киeлi жeрлeрi бoйыншa жүргiзiлeтiн жұмыcтaрдың eң бacтыcы қoғaмның рyхaни жaңғырyынa үлкeн ықпaл eтeтiндiгiн жәнe бұл бacтaмaның ғылыми мaңызы тeрeң eкeндiгiн көрceтeдi.

Әдебиеттер:

1.«Атырау өңіріндегі киелі жерлер» // https://el.kz/kz/news/sakral_nii_kazahstan_/atirau_onirindegi_kieli_zherle

3.Рашида Харипа «Атыраудағы жеті нысан «Қасиетті Қазақстан» картасына енгізілді» // http://atr.kz/atyirauda-yi-zheti- nyisan-asietti-aza/

4.Сандуғаш Мамышқызы «Киелі Маңғыстаудағы жер асты мешіттері» // https://el.kz/kz/authors/view/54

5.Өмірзақ Озғанбаев «Киелі жерлерге – жүйелі таным» // https://www.egemen.kz/article/166014-kieli-zherlerge-zhuyeli-

tanym

453

«ҰЛЫ ДАЛАДАҒЫМӘДЕНИЕТТЕР СҰХБАТЫ,ҰЛТТЫҚ КОД ЖӘНЕҚҰНДЫЛЫҚТАР»: ҚАЗАҚ САНАСЫНДАҒЫ КЕМЕЛ ОТБАСЫ ҮЛГІСІ

Кершеев Ж.Ж., магистрант, 2 курс, «Исламтану» мамандығы

«Нұр-Мүбарак» Египет Ислам мәдениеті университеті

Ғылыми жетекші: Әділбаева Ш., PhD доктор,

«Нұр-Мүбарак» Египет Ислам мәдениеті университеті

Отбасы ұғымы қандай жерде, қай заманда болмасын мемлекетті құраушы фактор екені белгілі. Кемеңгер бабаларымыз бұл ақиқатты «Отан отбасынан басталады», – деген бір ауыз сөзге сидырған. Ғасырлар бойы халқымыз «ақ неке», «адал неке», «адал жар» деген ұғымдармен отбасының, некенің қасиеттілігін ардақтап келеді. Отбасы шағын мемлекет болғандықтан қоғамда отбасын құру, оны сақтау мәселесі өзектілігін ешқашан жоймақ емес.

Қазіргі кездегі кейбір жастардың отбасын құрып, оны сақтау мәселесіне атүсті қарап, тіпті оны ойыншыққа айналдырып бара жатқаны көңіл қынжылтарлық жағдай болып отыр. Бүгінгі халімізбен салихалы бала өсіретін айрандай ұйыған отбасы қалыптастыра аламыз ба? Оның жауабын қасиетті Құран Кәрім мен Ардақты Алла елшісінің (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) саф сүннетіне үңілу арқылы тауып, баға жетпес қос қазынадан кемел отбасы жүйесінің кілтін табарымыз сөзсіз.Ұлы дала төсіндегі әрбір қазақ шаңырағы Ислам нұрының қамқорлығының астында абыройларын асқақ етті. Қазақтың салихалы отбасы деген атын әлемге мәшһүр етті. Олай болса, Құран мен сүннетке негізделген қазақ жанұясыныңсалихалы шаңырақ болудың қыр-сырына назар аударып көрелік.

Адамныңбақытыжаныментәнініңтыныштықтаболуыменжүзегеасады.Адамбаласыөзінжоқтан бар етіп, ризығына бөлеген Раббысын танып білмейінше, дүниеге келудегі мақсатын түсінбейінше, өмірін толығымен шариғатқа сай жүйелемейінше және дүниенің ақыретпен салыстырғандағы құнсыздығына көзі жетпейінше, сөйтіп Раббысының разылығы мен жәннатын ғана армандамайынша жаны дамыл табады деп айту қиынға соғады.

Адамның физикалық, яғни тән тыныштығы дене қажеттіліктерінің өтелуімен қалыптасады, бұған оның ішіп-жеуі, қозғалыс-әрекеті, еңбек етуі мен тынығуы, денесінің дамуы, білім үйренуі, ойлап табуы, нәпсі құмарлығын басуы мен ұрпақ өндіруі, сондай-ақ қоғамдық қатынастары кіреді. Алайда бұның бәрі исламның талаптарына сай ислам әдебінің шеңберінде атқарылуы қажет, әйтпесе адамды басқа жаратылыстардан ерекшелеп тұрған ақылы өз қызметін жоғалтады да, құмарлығын қандырған жануарлар әлемінен айырмашылығы болмай қалады.

Құдай қосқан қосағын тауып, адал некенің негізінде құрылған мұсылман отбасының аясында ерлізайыптылардың әрқайсысы тыныштық рақатын жан-тәнімен бірдей сезінетін болады. Алла тағала Құран Кәрімнің «Нәбә» сүресі, 8-ші аятында:

«Сендерді жұп қылып жараттық», – дейді. [1, 78, 8] Ислам тәлімінде мұсылман отбасының бақытты өмір кешуіне түрткі болатын бірнеше факторлар

бар, олардың ұқыпты түрде атқарылуы ерлі-зайыптылардың әрқайсысынан талап етіледі. Сонда ғана шынайы бақыт пен кемелдікке қол жеткізе алады. Солардың бірнешеуіне тоқталып өтелік.

Біріншіден, болашақ жарды дұрыс таңдай білу.Ерлі-зайыптылардың тату-тәтті өмір кешіп,

жанұялары бақытқа бөленуі үшін, екеуінің бірдей дәрежедегі отбасында тәрбие алулары маңызды рөлатқарады. Алланың елшісі (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) құрбыны таңдау тұрғысында былай деген: «Әйел затына үйлену төрт нәрсеге негізделеді: байлығы үшін, атағы (тегі)

үшін, сұлулығы үшін және діні үшін. Сен діні барын таңда, әйтпесе көп жақсылықтан құр қаласың!»

[5, 4802].

Тағы бір хадисте: «Егер өздеріңе (құда түсуге) келген кісінің діні мен мінезіне разы болсаңдар, дереу оны үйлендіріңдер! Егер бұлай істемесеңдер, жердің беті бүлікке және ірі күйзеліске ұшырайды» [5, 1084].

Діндар дегенімізде жігіттің де қыздың да бойында тәрбиенің негізінде ғана қалыптасатын адамгершілік және инабаттылық сипаттарды көздейміз, олардың ең негізгілеріне шыншылдық пен ақпейілділік,опалықпентақуалық,сыпайылықпенжомарттылық,сабырлықпеншүкірлік,сауаттылық пен әдептілік сияқты мінез-құлықтар жатады.

454

Айша анамыздан (Алла Тағала оған разы болсын)Пайғамбарымыздың (Оған Алланың салауаты менсәлеміболсын)былайдегеніайтылады:«Ұрпақтарыңныңжантәрбиесіүшінжақсыанақұрсағын таңдаңдар, сондай-ақ өздеріңе сай әйелдерге үйленіңдер!» [9, 6 б.].

«..Өздеріңе сай..» дегеніміз – ерлі-зайыптылардың ой-санасы мен білімділік дәрежелерінің, әлеуметтік және қаржы жағдайларының сайма-сай болуы, сондай-ақ табиғаттары мен ғұмырларының үйлесуі. Әбу Бәкір мен Омар (Алла Тағала оларға разы болсын)Пайғамбарымыздың (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) қызы Фәтимаға құда түскенде, екеуіне: «Ол – тым кішкентай ғой», – деп жауап береді. Ал Әли (Алла Тағала оған разы болсын) келіп сөз салғанда, Пайғамбарымыз (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) Фәтиманы Әлиге некелейді.

Жігіт пен қыздың әрқайсысы болашақ жарының табиғаты мен сипаттарына егжей-тегжейлі танысу процесі таныстары тарапынан сұрастыруы арқылы іске асады. Алланың елшісі (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) Үмма Сулайымды бір әйелге құда түсуге жіберген кезде былай дейді:

«Табандарына назар аудар, мойны мен иықтарынан жағымсыз иіс шықпай ма екен, соны біл», тағы бір сөзінде: «..тістерінен жаман иіс шықпай ма екен, соны біл», – дейді. Бұл хадисте әйел затының өзін таза ұстауы көзделеді. Тәні мен киіміне кір жұқпайтын, асына қылшық тұрмайтынжинақы да таза әйел күйеуіне сүйкімді болады, осыған қатысты өзін таза ұстаған әйел заты үйіне де, балаларына да ұқыпты болады. Сол себептен исламның санасында тазалық иманның жартысы болып саналады.

Бір-бірлеріне жан-жақты сай болып қосылған ерлі-зайыптылар, Алла қаласа, бақытты өмір кешеді. Ал енді кімде-кім бір әйелге дінін былай қойып, сұлулығы немесе атағы үшін ғана үйленсе, ол ісі бақытқа жолықтырады деп пайымдау тым қиынға соғады.

Екіншіден, бір-бірлеріне сыйлық тартулары да әрі сүннет, әрі жүректі жақындастырар амал болмақ.Сыйлықтың құндылығы – бағасында емес, маңыздылығында. Бір-бірлеріне сыйлық тарту арқылы екі жақтың жүректері жақындап, жандары біріге бастайды, нәтижесінде бақытты отбасының құрылуына жол ашылады.

Үшіншіден, өзара түсініспеушіліктер мен келіспеушілктер кезінде екі жақтың да шариғатқа жүгінуі және әділдікті ұстануы қажет. Ерлі-зайыптылар өздерінің мінез-құлықтары мен теріс қылықтарына билік айтатын жүйеге әуел бастан келісіп алулары керек, егер араларында қандай да бір қайшылық туатын болса, бірден соған жүгінетіндей. Кейбіреулер ел ішінде қалыптасып қалған әдетғұрыптарға сүйенеді, тағы біреулер әке-шешелерін араластырады, енді біреулер жолдастарының айтқандарын істейді, ал олардың ешқайсысы қате кеңес бермейтіндігіне кепілдік бере алмайды, сол себептен кей уақытта мұндай ақыл-кеңестерден жақсы нәтижелер шығып жатады, кейде керісінше бағыт алады, бірақ қанша дегенмен келелі мәселенің бір жағы қарастырылса, екінші бір жағы ескерілмеуі мүмкін, сондай-ақ мәселе бір тараптың пайдасына шешіліп, екінші тараптың зиян шегуі әбден ықтимал. Бұның нәтижесінде, екі арадағы қайшылықтар қайта-қайта жаңарып, құдалардың да арасы суып жатады.

Сол себептенерлі-зайыптыларжершарынқаншашарласада,исламныңжүйесіндеймыңғабір дауа болатын жүйені ешқашан таба алмайды. Алла Тағала қасиетті Құран Кәрімде: «Сені әлемдерге рақым етіп қана жіберген едік», – дейді. Бұл аяттағы «рақым» сөзі дүние ақыреттегі бақытты көздейді [1, 21,

108].

Ислам, Алла Тағала Құран Кәрімде айтқандай, – адамзат өмірінде кездесетін кез-келген саланың егжей-тегжейін қамтитын кәміл жүйе: «Және саған бүкіл нәрсені баяндауы үшін, кітапты бірте-бірте түсірдік» [1, 16, 89], – делінген.

Пайғамбарымыздың (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) мына сөзіне көңіл бөлсек:

«Мүмін ақылды, парасатты және қырағы болады». Мүмін дегенде ер адам ғана емес, әйел кісі де көзделеді. Мүмін ешқашан шатақ шығармайды, ұрысып-керісіп үйдің берекесін қашырмайды, болмашы нәрселер үшін ілінбейді, құрбысының да қақысын береді, ата-анасын да ырза қылады, баршаның көңілінен шығады, жалпы айтқанда, бәріне үлгереді.

Анасы мен әйелі бір уақытта қатты ауырып қалғанжағдайда, мүмінекі жаққа да бірдей көңіл бөлуі қажет, мысалы анасына өзі қарағысы келсе, әйелінің қасына әпкесі, сіңлісі немесе жеңгесі секілді, туысқандарынан біреуді тағайындайды, әрине, егер мүмкін болса, ал мүмкін болмаса, бір уақыт анасының қасында, бір уақыт әйелінің қасында қалады, өйткені ислам әділдікті бұйырады. Алла Тағаланың иман келтіргендерге: «Мүмкіндігінше қолдан келгенін істеп, Алладан қорқыңдар», – деп бұйыруы осы мәселеге орынды келеді.

Төртіншіден, ерлі-зайыптылардың сырласуы, өзара түсінісу және жақындық дәстүрлі нормаға айналуы қажет. Алла Тағала Құранда: «Істері араларында кеңеспен шешіледі» [1, 42, 38], – деп ескертеді. Иләһи қағидамен ұштасқан қазақы санамызда да «келісіп пішкен тон келте болмас», – деп кеңесудің маңыздылығын аңғартқан.

Ерлі-зайыптылар мен балалары арасында жүргізілетін әңгімелер, сырласулар және кеңесулер арқылы отбасы ортасында тәжірибелер жиналады, әркімнің іс-әрекеті дұрыстыққа жақын болып,

455

қатеден алшақ болады. Әркім өз ойын жеткізе алу қабілетін дамытады, екінші біреудің ойын қабылдауды үйренеді, ортақ мүддені немесе біреудің ғана мүддесін көздейтін іске үлес қосуға ұмтылады, шындықты сөйлеуге бейімделеді, жауапкершілікті көтеруді үйреніп, тапсырмаларды атқарудан қашпайтын болады. Әбу Һурайра (Алла Тағала оған разы болсын) былай дейді:

«Пайғамбарымыздан (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) басқа, жолдастарымен көп кеңесетін адамды мүлдем көрген емеспін».

Ешкіммен ақылдаспай, бір өзінің ғана ойымен жүрген кісі еш тәжірибе жинай алмайды, әрдайым қатеге ұрынатын болады, сондай-ақ бойында сараңдық, қызғаншақтық секілді ұнамсыз қасиеттер пайда болып, жеке басының ғана қамын ойлайтын, ақиқат сөзін қабылдай алмайтын жағымсыз тұлға болып қалыптасады.

Алланың Елшісі (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) Худайбия бітімінде мұсылмандар мен мемлекеттің болашағы үшін маңызды іс жайында әйелдерінің бірі Үмму Саламамен ақылдасады (Алла тағала оған разы болсын). Бітімнен кейін Пайғамбарымыз (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) сахабаларына: «Тұрыңдар да, құрбандық малдарыңды шалыңдар, кейін шаштарыңды алыңдар!» – дейді, бірақ олардан ешкім орнынан тұрмайды, тіпті үш мәрте айтады, алайда ешкім орнынан тұрмайды. Пайғамбарымыз (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) Үмму Саламаға кіріп,сырттаболғаннәрсеніайтады,сондаол:«Сенмұныдұрыскөрсең,шықта,ешкімменсөйлеспеген түрде құрбандық малыңды шала бер, кейін шаш қиятын кісіңді шақырып, шашыңды алдыра бер», –

деп ақыл береді. Алланың Елшісі (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) сыртқа шығып, ешкіммен сөйлеспей өзі бастап істей береді, бұны көрген сахабалар орындарынан атып тұрып, құрбандық малдарын шалып, шаштарын алдырады. Егер Пайғамбарымыз (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) әйелімен мұндай ұлы істе ақылдасқан болса, онда отбасы мәселелерінде бізге әйелдерімізбен кеңеспейтіндей не көрінді?! [2, 330 б.].

Алла Тағала Құранда: «Ер кісілер әйелдеріне басшылық етеді, өйткені Алла бірінің үстіне бірінің дәрежесін осылай көтерген еді және олар (әйелдерін асырауға) малдарын жұмсайды» [1, 4, 34] – деген. Бұл аятқа қарап, ер кісі үшін әйелімен сырласуы, ақылдасуы және оған жақын болуы еркектің басшылық дәрежесін түсіреді деп ойлау қате болады, керісінше бұл істер басшылықтың дұрыс атқарылуына көмек береді. Ер кісі шариғаттың шеңберінде әйелінің және балаларының материалды және рухани қажеттіліктеріне көңіл бөлуі қажет.

Бесіншіден, жұбайлар араларындағы қателіктеріне өзара кешірімділікпен қарауға үйренулері міндетті. Екі жақтың бірінен пайда болған қателіктердің кесірінен ерлі-зайыптылардың өмірі қайсымыз жеңер екенбіз деп тартысқан соғыс майданына айналыпжатады. Осының нәтижесінде, олар бірте-бірте өзара түсінісу қасиетін жоғалтады. Негізінде, ерлі-зайыптылардың шынайы махаббаты өзара жанашырлық сезімінде, бір-бірінің қателіктерін кешіруімен бейнеленеді. Белгілі бір жағдайлардың әсерінен адам орынсыз ашуланып қалуы және қате әрекет жасап қоюы мүмкін. Дегенмен, мұсылманның жан дүниесі Раббысымен байланыста болғандықтан, тәубасына келіп, қателіктерін жақсы істермен жууға тырысады. Алла Тағала қасиетті Құранда «ал-Ағраф» сүресі, 201аятында:«Расында,тақуаларөзбойларындашайтанныңазғырыпжатқандығынсезсе,Раббыларынеске алады да алдауға түсіп жатқандарын аңғара қояды», – деп ескертеді. Пайғамбарымыз (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) да былай деген: «Бүкіл адам баласы қателік қылады, алайда қателік жасағандардың ең жақсылары – тәубасына келетіндер».

Егер отбасы мүшелерінің біреуі ашуланған болса, айналасындағы адамдар оның ашуын одан әрі қоздырудан сақтанулары қажет. Бұндай жағдайда әркім Алла Тағалаға сиынып, жағдайдың тынышталуына үлес қосулары керек болады. Дәрет алып намазға тұра қалса, ашуының басылуы жеңілге соғады, Пайғамбарымыз (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) айтқандай: «Расында, ашу – шайтаннан, ал шайтан оттан жаралған. От сумен ғана өшеді ғой, сондықтан кім ашуланса, дереу дәрет алсын», – деген.

Ашуын тыя қоятындар жайлы Алла Тағала Құран Кәрімде былай дейді: «Олар - шаттықта да қайғыда да қаражаттарын жұмсайтындар, ызаларын баса қойып, адамдарды кешіре салатындар. Алла игілік қылушыларды жақсы көреді»[1, 3, 134], – деп сүйіншілейді.

Екі жақтың бір-біріне кешірімді болғандары – қандай жақсы амал. Расында, қателік әр адам баласына тән қасиет емес пе? Раббысының кешірімін тілеген әркім өзі де өзгелерге кешірімді болуы қажет. Алла Тағала «ән-Нұр» сүресі, 22-аятында: «...Олар ғапу етсін және кешірімді болсын, әлде Алланың сендерді кешіруін ұнатпайсыңдар ма?»– деп шақыру тастайды.

Кешірімді болу адамның дәрежесін кемітпейді, керісінше «Ұлық болсаң, кішік бол» дегендей кешіре білу адамның қадірін көтереді. Пайғамбарымыз (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «...Құлдың кешірімді болғаны үшін, Алла тағала оның айбындылығын арттырады. Кім Алла үшін сыпайылық білдірсе, Алла оның дәрежесін көтереді», – деген.

456

Түрлі ақпараттық технологиялардың дамыған заманында жастарымызға жақсы мен жаманның, адал мен арамның аражігін ажыратып беруіміз қажет. Отбасылық өмірге аяқ басқан жас жұбайларға да, ұзақ уақыттан бері бір шаңырақ астында тұрып жатқан ерлі-зайыптыларға да қасиетті Құрандағы Алланың ескертулері мен қос дүние Сәруарының (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) сүннетіндегі жоғарыда келтірген отбасылық ізгі амалдарын үйретуіміз кезек күттірмес мәселе болып отыр. Себебі, отбасылар жөнделмейінші мемлекеттің түзелуі мүмкін емес.

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев: «Отбасы – Қазақстан қоғамының діңгегі, экономикадағы, мәдениеттегі, әлеуметтік саясаттағы барлық жаңа жетістіктерінің негізі», – деп бұл мәселенің біздің қоғам үшін маңызын көрсетіп берді [7].

Сондай-ақ, «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында «Егер жаңғыру елдің ұлттықрухани тамырынан нәр ала алмаса, ол адасуға бастайды», – деп ұлттық жаңғырудың негізгі алғышарттарын айқындап берді. Демек, салихалы отбасының қалыптасуына шариғатпен етене араласып, негізін Құран мен сүннеттен алған көне дәуірлерден бастау алатын, өзінің тарихи тәжірибесінен, игі салт, ізгі дәстүрлерінен мүлдем қол үзген қоғамда жаңғыру немесе жаңару мүмкін емес. Халқымыздың осындай тамыры терең кеткен, тарихымен бірге жалғасып келе жатқан рухани байлықтарының бірі отбасы құндылықтары екені даусыз. Тіпті, біздің рухани құндылықтарымыздың негізі де осы отбасылық дәстүрімізде жатыр десек қателеспеген болар едік.

Дәстүрге сіңген тұстары:

-Қазаққызыболашақотбасылықөмірдіңмызғымасбақытынаапаратынжолыретіндеқырықүйдің тыйымымен тәрбиеленіп өскен.

-Қыз бойында сыпайылық, ұяттылық мінездерін қалыптастыру мақсатында бұрымының ұшына шолпы тағылған.

-Бойжеткен қыздың әрбір қадамы тәрбиелік мақсатта бақылануы үшін жеңгесінің назарында болған.

-Қызына құда түскен соң, арнайы отау тігіліп жеңгесімен бірге 6 ай бойы болашақ отбасына ұзатылғанға дейін тәрбиеден өтетін. Ол арқылы қыздың бойындағы ата-анасына деген сағынышын саябырлатып, ерте тұрғызып күн шықпастан түндік ашқызып, күн ұясына батпастан алдын түндігін қайта жаптырып, отанасы болуға тәрбиелейтін.

-Ұзатылар сәтіне дейін ерке өскен қыздың бойына жар бола білу, келін бола білу, ана бола білу білімі жеңгенің тәрбиесі арқылы сіңетін.

-Осындай шариғатқа негізделген ұлы дала философиясының тәрбиесінен өткен әрбір қазақ қызы ел басқарар ұлы тұлғаларды дүниеге әкелген салихалы аналарға айналған.

-Ал, ер-азаматтарға жеті атасын жаттатып, қызды алыс аталардан алуға тәрбиелеген.

-Қызды ауылға ұрын барған жігіт киіз сыртынан естілген шолпының сыңғыры арқылы бойжеткеннің келе жатқанын сезіп, имандылық пен ұяттылықтың негізінде көзін төмен түсіріп, бұрымының өзіне некелеспей көзін түсірмеген.

-Сөз байласқан сәттің өзінде болашақ жұбайлар жеңгенің назарынан тыс жеке қалмаған. Жоғарыда аталған барша дәстүріміз қазақтың сан ғасырлар бойы қанына сіңген шариғатқа

негізделген салт-санасы болатын.

Әдебиеттер:

1.Анарбаев Н., Әкімханов А. «Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі». – «Көкжиек»: Алматы 2015.

2.Спатай Қ. «Мұхаммед пайғамбардың өмірбаяны». – «Кәусар»: Алматы 2013.

3.Исаұлы М. Ата әс-Сынбати. «Отбасы ғылымхалы». – Алматы 2011.

4.Соловьева Г., Бурова Е. Қазақстандық отбасы қоғамының негізгі құндылығы ретінде: жағдайы және даму үрдістері. –

Алматы, 2013.

5.Мұхаммад ибн Исмағил. Сахих Бұхари. – «Ибн Кәсир»: Дамаск, 2002.

6.Тирмизи Әбу Иса. Сунан әт-Тирмизи. – І-VІ том. – «Ғарб әл-Исламия»: Бейрут, 1996.

7.Бектаев Ә.: «Отбасы құндылықтары және ұлттық тәрбие» мақаласы. «Егемен Қазақстан» республикалық газеті, 13.11.2017 ж. // https://egemen.kz/article/161153-otbasy-qundylyqtary-zhane-ulttyq-tarbie

8.Арғынбаев Х. «Қазақтың отбасылық дәстүрлері». – «Қайнар»: Алматы 2015.

9.Имам Нәуәуи. «Хадистер жинағы» (Риядус-Салихин). – «Көкжиек»: Алматы, 2011.

10.Ақатаев Е. «Отбасы бақытына апарар отыз жол». – Алматы, 2007.

457

ИСЛАМ ДІНІНЕ ДЕЙІНГІ ЖӘНЕ КЕЙІНГІ ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ «ТӘҢІРЛІК» СЕНІМ

Қонысбекқызы Ү., магистрант, 1 курс, «Исламтану» мамандығы,

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Ғылыми жетекші: Борбасова Қ.М., филос.ғ.д., профессор Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Көне заманда, мифтік сана кезінде адамдар бүкіл әлемді, аспанды да су деп білген. Қазақ тілінде «Тәңір» деп көкті, «теңіз» деп суды айтуы тегін емес. Екеуінің түбірі («тәң/тең»), «көк», «аспан» ұғымымен байланысты, демек, «Тәңір» – көктегі (яғни жоғарыдағы) су болса, «теңіз» – жердегі (яғни төмендегі) су. Басқаша айтқанда, аспанның өзі әуелде су деп түсінілген, оның «көк», «тәңір» болып аталуы содан. Ал, жердегі су да түсі жағынан аспан, яғни Тәңір сияқты көк болғандықтан теңіз деп аталған. Екінші аспан мағынасында айтылған («з» – жұптықтың белгісі) [1, 213 б.]. Көк-Аспан мен Жер-Суға табынушылықтың пайда болуын адамның табиғат алдындағы парызы ретінде, оған үнемі алғыс білдіру ниетімен байланыстыруға болады деп жазады М. Орынбеков. «Нақты өмір шындығын түсіну адамға жәрдем беретін жоғарғы Көк аспан әлемі бар екені туралы түсінікті қалыптастырды. Көне түркілер үшін әлемдегі ең биік шыңның Хан Тәңірі атануы да кездейсоқ емес» [2, 5 б.].

Аспан мен жердің телегей теңізден бөлініп жаралғаны туралы түсінік жаһанда үш түрлі әлем (аспан, жер, жер асты) бар деген сенім тудырған. Ш. Уәлиханов мұндай сенімнің қазақта да бар екенін айтқан:

«Аспанда ел бар. Ондағы адамдар белдікті тамағынан тартады, біз ортада, жер бетінде тұрамыз, сондықтан белдікті белімізге байлаймыз, ал, жердің астындағы адамдар белдігін аяғына орайды, олардың өздерінің күні, айы, жұлдыздары бар» [3, 56 б.].

Кейінгі замандарда, миф ертегіге айналғанда осы үш әлем ертегі кейіпкерінің шарлайтын мекеніне айналады. Бұл үш әлем шамандар дінінде де сақталған.

Адамның жаратылыстан өзін бөлмей тұрған кезде туған көптеген мифологиялық ұғымдар, жануарға немесе табиғат объектісіне арнап сөйлеуге, олармен сырласып, тілдесуге болады деген түсінік кейін көркем фольклорға ауысып, кәдімгі бейнелеуіштік сипат алған.

Классикалық көне мифтің басты кейіпкері – ілкі ата-демиург, жасампаз қаһарман. Мифте әлемдегі нәрсенің бәрін жасаушы да – ол? Яғни, адамды, қоғамды, оның әдет-ғұрпын орнатқан да, тіршілік атаулының бәрін дүниеге келтірген де, адамдарға аң аулап, от жағып, тамақ пісіруді, яғни өмір сүруді үйреткен де солар болып баяндалады.

Қазақ мифінде бұл образ алғашқы күйіндегідей сақталмаған. Өте ерте заманда, кейін Түркі қағанаты кезінде орныққан Тәңірге табыну, содан кейінгі ислам діні бағзы замандарда болған мифтік жасампазқаһарманобразынығыстырыпжібергенгеұқсайды.ОлардыңорнынТәңір,кейінАллабасқан болу керек. Бұл ойымызды С.Сейфуллин де растайды. Ол былай деп жазады: «Қазақ атаулы ел мұсылман дініне кірген соң, көктегі «ұлы тәңір-иенің» орнына (жалғыз патша) «алла» мініп, әлгі көп «тәңір–иелердің» көбі ұмытылса да, кейбір «иелер» мұсылман дінінің нанымына сіңісіп, мұсылман дінінің уақ «иелеріне» араласып, ұмытылмай келеді. Бұрынғыдай болмаса да, оларға нану да қалмай келді» [4, 157 б.].

Шынында да, Тәңір образында мифтік ілкі ата-демиургтың көптеген қасиеттері сақталған. Бұл жағдайбарлықкөркеммифологияғатән. Көпқұдайлы діндердеде, бірқұдайлы кейінгідіндердедекөне мифтік жасампаз қаһарманның қасиеттері айқын көрінеді. «Көпқұдайлы дамыған мифологияда, – деп жазады Е.М. Мелетинский, – жасампаз қаһарманның сарқыншақты бейнелері мен құдайлар өздерінің белгілі қызметін өте белсенді түрде атқарады»[5, 89 б.].

Демек, қазақтың көне мифінде болуға тиісті ілкі ата-демиург бейнесі Тәңір образымен алмастырылған. Ал, Тәңір аспанның әміршісі саналған. Яғни Тәңір – ең жоғарғы құдай, ол аспан мен жердегі тылсым мен тіршіліктің иесі. Адамды да, жер бетіндегі нәрселердің бәрін де, аспанды да, ондағы жұлдыздарды да жаратушы – Тәңір деп саналған. Міне, мұның бәрі – көне мифтік ілкі атадемиургтың, жасампаз қаһарманның атқаратын істері. Бұл қызметті түркілер заманында Тәңір, ал исламкелгенде Аллаатқарады. Қазақтыңкөне мифіндеілкі ата-демиург образыныңтолық және айқын сақталмау себебі осында деп білуіміз керек.

Қазақтың, тіпті, біраз түркі тілдес халықтар мифінде кездесетін Тәңір образына Е.М. Мелетинскийдің мына бір пікірі тікелей қатысты: «Ерлі – зайыпты баба-құдайлардың ең көне әрі

458

универсальды тараған түрі аспан-әке мен жер-ана. Бұл образдарда, бір жағынан, рулардың бабалары болып саналатын ілкі адамдардың ғарыштанғанын, ал екінші жағынан, неке мен жанұялық қатынастардың табиғат дүниелеріне көшірілгенін көруге болады» [6, 102 б.]– деп жазады ғалым.

Шындығында, бүкіл түркі жұртында Тәңір – көктегі ер рөлінде, ал Ұмай – жер-ана болып қабылданады Сонда, жоғарыда Е.М. Мелетинский айтқандай, қазақта да аспан – әке, жер – ана ретінде (Тәңір-Ұмай түрінде) алғашқы ерлі-зайыпты құдайлар болып саналған деуге әбден болады.

Түркі қағанаты дәуіріндегі аспанды – еркек, жерді – әйел деп түсінетін мифтік ұғымқазақтың мифі мен діни нанымында ғана сақталып қоймаған. Ол ұлтымыздың көркем фольклоры мен классикалық әдебиетінде поэзиялық символға, көркем әдіске, метафораға айналған. Ұлы Абайдың мына бір шумақтарын еске алайық:

Безендірген жер жүзін тәңірім шебер, Мейірбандық дүниеге нұрын төгер. Анамыздай жер иіп емізгенде, Бейне әкеңдей үстіңе аспан төнер.

Күн – күйеу, жер – қалыңдық сағынысты, Құмары екеуінің сондай күшті.

Күн – күйеуін жер көксеп ала қыстай, Біреуіне біреуі қосылыспай.

Көңілі күн лебіне тойғаннан соң, Жер толықсып түрленер тоты құстай [5, 58 б.].

Келтірілген мысалда көне мифтің елесі бар: аспан (күн) – еркек (күйеу жігіт) рөлінде. Бірақ ұлы Абай мифтік ұғымнан ешқандай із қалдырмаған.

Сонымен, Түркі қағанаты кезінде архаикалық миф біршама жүйелене бастаған еді дедік. Соның көрінісі ретінде Тәңір мен Ұмай образын атадық. Алайда, бұл екі образ ежелгі Греция мифологиясындағы Зевс пен Гераның деңгейіне көтеріле алмады, өйткені, түркі мемлекеті классикалық түрдегі құл иеленуші империяға айналмай, ерте ыдырап кетті де, бұрынғы жекелеген «тәңір-иелер» құдайларға айналып үлгермеді және ертеден келе жатқан мифтер циклға түспеді, жүйеленбеді. Антикалық Грецияда көпқұдайлық дін қалыптасып, бұрынғы ұсақ «тәңір-иелер» құдайларға айналып, олардың иерархиясы гректердің құл иеленуші империясының иерархиясын қайталады. Бұрынғы жекелеген мифтер топталып, жүйеленіп, көркем шығармаларға айналды, сөйтіп, дамыған мифология пайда болды.

Рас, грек құдайлары да, оларды билейтін Зевс те, біздің Тәңір сияқты, көне классикалық мифтегі жасампаз қаһарманның қасиеттерін толық бойына сіңірген, солардың атқаратын қызметін орындаған. Мысалы, архаикалық мифтегі жасампаз қаһарман – ілкі ата әлемді, яғни космосты жаратады, адамдардыкүнелтугеүйретеді,аңменқұсты,таументасты,өзенменкөлдіреттейді,т.т.Осыныңбәрін Тәңір де істейді.

Жауға жалғыз шабу – хас батырға тән мінез. Оның небір көркем үлгілерін біз кейінгі қаһармандық жырлардан кездестірсек, алғашқы нышандарын Орхон жазбаларынан байқауға болады.

Түрік қағандарының жаратылысы тұсында фольклор кейіпкерлерінің туысына қатысты сарындарды да аңғаруға болады. Мысалы, «Күлтегіннің» кіші жазуы былайша басталады:

Тәңірден, көктен, күн нұрынан жаралу – кейінгі қазақ фольклорында кездесіп отыратын сарын. Түркіжазбаларында«өлді»дегенсөздің«ұшты»болыпжүруідесоныаңғартады.Олардыңұғымынша, адамдыТәңіріжаратып,Тәңір алады. Ал күннұрынанжаралусарынынкейінгіШыңғыс ханғақатысты фольклор сюжеттерінен де аңғарамыз. Орхон жазбалары тұсында соның көне бір көрінісін аңғарамыз.

Тәңірге теңеу, сыйыну өз алдына, жазбада түркі тайпалары қасиет тұтқан табиғат құбылыстарына да тіл бітіп, сөйлейді:

Түркі қағанаты дәуірінен жеткен жазбаларда сол кезеңдегі тайпалардың дүниетанымына қатысты мәліметтер де сақталған.

– деген жолдар көне түркі тайпаларының үш әлем туралы ұғым-түсініктерімен байланысты болса, жазбаларда Тәңірлік ұғымға қатысты наным-сенім көріністері басымдау. «Көк түрік», «Көкте түркі тәңірісі» деген ұғымдар соның дәлелі. Жазбаларда осы Тәңірлік ұғымға қатысты наным-сенім көріністері басымдау. Оларды Көк Тәңірі, Жол Тәңірі, Жер-су Тәңірі және Ұмай деп жіктеуге болады. Бұл тәңірлердіңқоғамнаналатынөзіндікорныболған. Мысалы,тәңірлердіңүлкені – КөкТәңірі,кішісі

– Жол Тәңірі, ал Ұмай – әйел Тәңірісі. «Тәңірі, Ұмай, қасиетті жер-су» деген жолдар «Тоныкөк» жазбасынан да кездесіп отырады.

Ислам діні келгенге дейінгі қазақ даласындағы Тәңір ұғымы осылай болып келді.

Ислам дініне дейінгі Тәңір сенімі Қазақ халқының, қазақ негізін құраған этностық тайпалардың Әлемді жаратқан бір Құдайдың бар екендігіне меңзегендей. Ал Ислам діні келген, сіңіп, барлық мәдениетімізге ене бастаған кездердегі Тәңір сөзінің баламасы сол ескі, Ислам діні келмей тұрған кездердегі Тәңіршілдіктің түсінігі емес. Яғни қазақ халқы өзінің күнделікті әдет-ғұрыптарына сіңіп, Бір Құдайдың Тәңір деп атау қанына, болмысына сіңіп кеткендігі рас. Осының негізінде қазақ фольклорындағы Тәңір сөзінің лексикалық мағынасын Ислам дініне дейінгі және Ислам діні келгенен кейінгі мағынасы деп екіге бөліп зерттеуіміз керек.

Ислам дініне дейінгі Тәңір ұғымы көне мифтерден бастау алды. Мифтердің көбінде Тәңір ұғымы көбіне адамдардың жасаған қателіктері үшін жазалаушы ретінде бейнеленеді. Мифтердің мазмұнына қарап, қорытынды шығарсақ Тәңірі адамдардың табиғаттың алып күштеріне деген сенімінен пайда болғаны байқалады. Екінші шығатын қорытынды адамзат асқан зұлымдықтың етек алуына орай қатігездікті тылмыс бір күштің бар екендігіменқорқытқысы келген. Бұл қарапайым халық пен қатыгез қарақшыларды қорқыту үшін таптырмас сенім еді.

Қазақ халқының арғы атасы асқан сұрапыл аңшы, мергендердің қатысуымен болады.

Сол қатігез мергендер қарғысқа ұшырап, Тәңір тарапынан ауыр жазаға ұшырайды. Осы ерекшеліктердіңсебеп-салдары рулық замандағышаруашылық пендүниетанымныңтереңқатпарында жатқандығы мәлім.

Енді аңшы-мергендердің мифтегі бейнесіне көңіл бөлейік.

Ұшқан құс, жүгірген аңды құтқармайтын, дүниедегі күллі хайуанды жоймақ болған Жайық мергенді Тәңір жазалап, «Жер бетінде жөндеп өмір сүре алмадың, енді жер астында өмір кеш, түбіртамырлармен қоректен!» – деп, ауыр үкім шығарған екен дейді. Ал, атқан оғы жерге түспейтін Дондұғұл мен Дуайсоқыр деген қанішер мергендерге қаһарланған Құдай олардың біреуін суырға, енді біреуін құндызға айналдырған деседі [8, 48 б.]. Жұлдызға да айналған мерген бар. Үш арқардың қыр соңынан түскен тасжүрек Көгедай мергенді Тәңір жұлдызға айналдырған, арқарлар мен тазы итін де жұлдызайналдырыпжібергендегенсюжеттүркі-моңғол халықтарыныңбәріне ортақтаралған. Қатігез аңшы киіктің жыл сайын туған төлін аулап, соңында қысыр қалған кәрі киіктің өзін құртпақ болғанда қарғыстанқара тасқаайналады.ТабиғаттыңтылсымкүшінесенгенхалықТәңірінсолжақтаніздеп,бір үлкен күштің бар екендігіне сенген.

Мәселен, «Шопан атаға» деген өлеңде былай делінеді:

...Атың жақсы, Тәңірім, Мен бір тілек тілейін.

Сұрағанда, бергеніңді білейін...

Ай мүйізі шақпақтай, Шүйделері тоқпақтай, Тегене құйрық қошқарлы,

Малды берсең, қойды бер [9, 270 б.].

Сол сияқты «Жылқышы атаға», «Ойсыл қараға», «Зеңгі бабаға», «Шекшек атаға» өлеңдері жоғарыда айтқан ойымызға – жақсы дәлел.

Мәселен, «Шопан атаға» деген өлеңде былай делінеді:

460

...Атың жақсы, Тәңірім, Мен бір тілек тілейін.

Сұрағанда, бергеніңді білейін...

Ай мүйізі шақпақтай, Шүйделері тоқпақтай, Тегене құйрық қошқарлы,

Малды берсең, қойды бер... [10, 271 б.]

Сол сияқты «Жылқышы атаға», «Ойсыл қараға», «Зеңгі бабаға», «Шекшек атаға» өлеңдері жоғарыда айтқан ойымызға – жақсы дәлел.

Қазақтың тәңіршілдікке байланысты шынайы бейнесін, нанымын ғұрыптық фольклорлық туындылар анық көрсетіп береді. Оған мысал еретінде «неке қияр» атты ғұрыптық дәстүрдің фольклорлық жырларын алып талдап көрелік.

Қазақ жеріне ислам дінінің орнығуынан пайда болған жанрлық түрдің бірі – неке қияр. Жалпы, отбасылық ғұрып фольклорында көне тәңірлік діннің өзегі берік сақталғанымен де, өлең мәтіндерінде ислам дінінің әсері де молынан ұшырасады. Ол «бісмілла сөздің басы екен» деген сияқты рәсім басталардағы «әлқиссадан» басталып, өлең өзегіне шым-шымдап енгенін байқау қиын емес. Оның біраз көрінісін «Аушадияр» жырынан байқасақ, жар-жар, сыңсу, беташар мәтіндерінен де молынан кездестіреміз.Ал,жоқтаулардаоныңтамырытереңірекбойлаған.Ондапайғамбарданқалғансүннеттер таратыла айтылатын сәттер аз емес. Ал неке қияр болса, тікелей ислам дінінің ғұрпынан туған жыр. Шариғатқа сәйкес неке қию рәсімі бойынша молда екі жасқа неке суын ішкізіп, дұғасын оқып, некелерін бекіту үшін екі адамды куәлікке тартады, бірақ куәлік сөзін өлеңдетіп айту шарт емес. Ал, қазақ арасында ол өлеңге айналған. Мұның өзі қазаққа «қара сөзден, өлең оңай» екендігінен болса керек. Оны алғаш ғылыми айналысқа түсіруші – А. Байтұрсынов: «Неке қияр сөз деп неке қияр кезде екі арада жүретін екі куәнің– күйеуменқыздыңырзалығынсұрағануақыттаайтатынсөздерінайтамыз. Бұл әнмен айтылмайды. Бірақ өлеңде ұйқасқан, дәйім бір қалыпта айтылады:

Куә – куә – куәдүрміз, Куәлікке жүрәдүрміз. Мұнда халық қасында, Таңда хақ қасында

Екі кісі хаққа куәлік бередүрміз. Пәленшеден жазған (әкесін айтады), Пәленшеден туған (шешесін айтады) Пәленше қызды (атын айтады),

Қалал жүптілікке қабыл көріп алдыңыз ба? [11, 56 б.]

– дейді.

Қызға айтқанда да бәрін осы қалыпша айтып, аяғында «пәленшеге жүпті болдыңыз ба?» – дейді. Куәгерлердің өз сөзін бұлайша өлеңдетіп айтуы мұсылманша неке кию рәсімінде жоқ. Онда арнайы дұға оқылып, сұрақтарға қара сөзбен жауап беріледі. Дегенмен, кезінде орнығып қалған ғұрыптық рәсімге байланысты туған бір ауыз өлең болса да, жеке қарастырылып келеді. Оны былайша жеке жанрлық түр ретінде қарауға негіз беретін басты сипаты – оның белгілі ғұрыпқа байлаулы болып келуінде. Бір ауыз өлең болса да, неке қию ғұрпы кезінде ол міндетті түрде орындалады, сондықтан оны елемеуге болмайды. Тұсаукесу жыры да осы тәріздес бірер шумақтан ғана тұрады.

Тәңіршілдік сонау көне заманнан басталды десек, қазіргі уақыттың өзінде сарқыны әлі күнге дейін бар. Тіңіршілдік екі түрлі ұғымда xалық санасына берік орнаған. Бірі сонау мифтік сарында келіп, адамзаттың табиғат күштеріне сеніп Тәңір деп тапқан наным-сенімдері. Екіншіден, Ислам діні келіп, түгелдей сенім мәселесіне өзгеріс алып келген кезден бастап ескі ширктік бағыттағы білместіктен туған Тәңіршілдік бір Құдайдың ғана бар екеніне нанған сенімге ауысты. Тәңір деп әлі күнге дейін Құдайды атайтын қазақ жоқ емес. Жоғарыда келтірген ғұрыптық сенімге сіңген Тәңір ұғымын толықтан ширктік негізде алып қарауға болмайды. Бұл жерде көшпелілерге Тәңір мен Құдай сөзі синонимдес болып келеді.

Осы негізде біздің фольклорлық шығармаларды екі топқа бөліп қарастыруымыз керек. Ислам дініне дейінгі фольклордағы Тәңіршілдік және Ислам діні келгеннен кейін өзгеріске ұшығаған, яғни ТәңіршілдіктіңширктіксенімінБірҚұдайшылдыққабағытталғанфольклорлықшығармалар.Үшіншісі Тәңір ұғымышынИсламныңәсеріментуындағанИсламдініненкейінгіфольклорлықшығармалардағы

461

Тәңіршілдік ұғымы. Зерттеу жұмыстарын жүргізгенге, дін тұрғысынан талдау жасағанда осы мәселелерге мұқият болғанымыз жөн.

Әдебиеттер:

1.Ақпанбек Ғ. Қазақтардың дүниетанымы. – Алматы: Қазақ университеті, 1993. – 56 б.

2.Орынбеков М. Қазақ сенімдерінің бастаулары. – Алматы. Қазақ университеті. 2002.

3.Исқақов М. Ғылым және соқыр сенімдер. – Алматы, 1965. – 312 б.

4.Сейфулин С. Шығармашары. 3 том. – Алматы: Жазушы, 1997. – 365 б.

5.Қанарбаева Б. Қазақтың наным-сенімдерінің фольклордағы көрінісі. – Алматы: Жазушы, 2001. – 180 б.

6.Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. – М., 1964.

7.Құнанбаев А. Шығармалары. 2 том. – Алматы: Жазушы, 2002. – 258 б.

8.Мыңжанұлы Н. Қазақтың мифтік аңыздары. – Үрімжі, 1996. – 159 б.

9.Жүсіпов Б. Келіннің бетіне орамалды неге жабады? // Ақ жол Қазақстан. 2004, 5 наурыз. – 9-10 б.

10.Матыжанов Н. Қазақтың отбасылық ғұрып фольклоры: филол. ғыл. док. ...дисс. 10.01.09. – Алматы, 2000.

11.Байтұрсынұлы А. Шығармалары. Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. Құрастырған: Шәріпов Ә., Дәуітов С. –

Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.

ДӘСТҮРЛІ ЕМЕС ДІНИ АҒЫМДАРДЫҢ ДЕСТРУКТИВТІ КӨРІНІСТЕРІ

Кулмуратова Г.К., магистрант, 2 курс,

«Нұр-Мүбарак» Египет Ислам мәдениеті

Қазақстан Республикасының «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» Заңына сәйкес, діни бірлестік – Қазақстан Республикасы азаматтарының өз мүдделерінің ортақтығы негізінде рухани қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде белгіленген тәртіпте біріккен ерікті бірлестік [1].

Жаңа діндердің сан алуандығы, сондай-ақ тек соларға тән, бірақ республикада қызмет етуші дәстүрлі конфессиялар үшін үйлеспейтін идеологиялық нұсқаулар мен қызмет әдістері олардың нақтылы анықтамасынжасау жұмысынқиындатады. Бұл жағдайсондай-ақ осы ұғымның заңменретке келтірілмегендігіне сәйкес күрделене түсіп отыр. Барлық конфессияларда секталық және қауіпті экстремистік топтар пайда болатынын ескерген жөн, сонымен бірге ислам, христиандық, буддизм, иудаизм және басқалары бейбітшілікке және зорлық-зомбылықтан бас тартуға шақырады.

Жаңа дәстүрлі емес діндерге келетін болсақ, олар да экстремизмнен сақтандырылмаған. Оларды өзгеше айтқанда деструктивті деп атауы бекер емес, өйткені оларда конструктивті, позитивті, гуманистік бастама жоқ. Бұл культтық құрылымдар діни мақсаттарды жариялай отырып өздерін дәстүрліконфессияларданажыратады.ОларШығыспенБатыстыңдінидәстүрлеріненсинтезжасайды.

В. Дальдің түсіндірме сөздігіне сәйкес, секта – сенім туралы қабылданған өзінің, ерекше ілімі; мақұлдау, пайда, жік немесе дінбұзарлық. С.И. Ожеговтың орыс тілі сөздігінде, культ – бұл: 1. құдіретке діни табыну және осыған байланысты әдет-ғұрыптар. 2. Біреуге сиыну, қадірлеу [2]. А.Г. Спиркиннің шетел сөздерінің сөздігінде культ (лат. «қадір тұту») – ғажайып күштерге лайықты ықпал ету мақсатындағы ерекше құдыретті әдет-ғұрыптарда, діни қызметшілер мен сенушілердің ісқимылдарында көрінісін табатын әр діндегі міндетті элементтердің бірі.

Қоғамдық-саяси лобби құру стратегиялық мақсаттары болып табылады. Аталған ұйымдарға жекежеке тоқталып, олардың іс-әрекеттерінен төнетін қауіп-қатерлерді сараптап, зерделеп көрейік.

Американың психологиялық ғылымдарында тоталитарлы секталардың деструктивті әсерінің бірнешеүлгілерібар,солардыңбіріклассикалықдепесептелетінР.Дж.Лифтонның«Ойлауреформасы және тоталитарлық психологиясы» атты еңбегінде көрсетілген үлгі. Бұл еңбекте Лифтон сананы түбірлі өзгертетін сегіз элементті көрсетеді, олар:

1.Айналамен қатынасты бақылау – қоршағандардың құрылымды болуы, мағлұмат пен пікір алмасу қатаң бақылауда болу. Оның ең қатаң формасы субъекттің ішкі диалогын да бақылауға алуға дейін жетеді. Сектаның әр мүшесіне секта ішіндегі оқиға, тұрмыс салты, мәліметтері ғана шынайылық деп сендіріледі. Бақылаулардыңең қарапайым түрі лекциялар, семинар-тренингтер арқылы субъекттің ой-пікірін біліп, қандай деңгейде екенін анықтау нәтижесінде күшейтіліп отырады.

2.Мистикалық манипуляция – алдын ала ойластырылып, іске асырылған жағдайларды ұтымды пайдалану. Лифтон пікірі бойынша, бұл жоғарыдан (басшылықтың бақылауымен) ойластырылып, жүйелі түрде жоспарланған болып табылады, бірақ сырт көзге бәрі стихиялы түрде жүзеге асып жатқандай болып көрінеді. Ол жақсы қойылған спектакльдей болуы керек, олай болмаған жағдайда «көрермендер» арасында күмән турады. Көптеген секталарда ол дұғалар оқу, оразалар сақтау және «таңғалған тұлға» феноменімен көрінеді. Тек секталарда ғана өздерін «құтқарушы», «мессия» деп таныстыратын мистикалық күшке ие тұлғалар кездеседі. Осы «мессиялардың» арқасында ғана құпия

462

ілім ашылып, әлемді құрудан аман қалады. Мистикалық манипуляцияның қарапайым формасы кейбір еттен бас тартатын секталарда еттен бас тарту (вегетериандық) кезінде болатын субъект физиологиясындағы өзгерістерді «қасиетті рухтың» қонуы деп түсіндіру.

3.Әлемді екіге бөліп қарауды талап ету – секта «таза», «жақсы», ал қалғандары «жаман», «лас». Лифтон бойынша діни және саяси ұйымдарға манихейлік ұқсастықтар береді. Бұл әр секта мүшесінің жан тазалығын талап ету деген сөз. Ал ол өз кезегінде тәубеге келу процесін тудырады. Арнайы ережелерге сүйеніп, топ алдында тәубеге келу топ пен көсем жағынан сындар, пікірлер жиынына жолықтырады.

4.Тәубеге келу культі – үзіліссіз тәубеге келу және тұлғаралық шекараны жоюмен кінәлілік сезімінде ұстау үшін интимдік мойындату. А.Камюдің пікірі бойынша, сектаға дейінгі өмірінің күнәға толыекенінмойындату,адепттердісекташырмауынаодансайыноралдырабереді.Өйткеніөткенөмірі көпшілік алдында адасушылық болып табылған адепте тек қазіргі сектадағы кезең ғана қалады. Және болашақ туралы ойлану үшін өткен өміріндегі күнәларынан тазару керек.

5.«Қасиетті ғылым» – өз догмаларының абсолютті, толық және мәңгілік деп мойындау. Бұл абсолютті ғылымға қарсы келетін кез келген мағлұмат өтірік деп саналады.

6.Культтік мағыналармен толтырылған тіл – өзіндік және сыни ойлану негізін жою үшін топ ішінде арнайы клишелендірілген сөздік қордың болуы.

7.Доктрина тұлғадан жоғары – тұлға және оның индивидуалды тәжірибиесінен доктрина әлдеқайда шынайы және ақиқат.

8.Тіршілік етудің бөлінуі – яғни, топ мүшелері ғана өмір сүруге құқылы, қалғандары – «жоқ», яғни«мақсатүшінбарлықәдістеркеремет»[3,255б.]Егеркөсемгеаянберіліп,оныңқоластындағылар өмірден өз еріктерімен кетулері керек болса, барлығы бұл шешімге бір кісідей мойынсұнулары керек. Мұның жарқын мысалы «Халықтық храм» мүшелерінің бірдей өз-өздеріне қол жұмсаулары болып табылады.

Жалпы харизматикалық топтардағы өзгерген сананың жай күйінің рөлін түсіну үшін Уиллиям Джеймстің 1902 жылы жарық көрген «Діни тәжірибиенің көптүрлілігі» атты еңбегінен үзіндіні қарастырайық. Онда ол: «Сананың таратылуы жүйке жүйесін басқаруға құрылған, алайда ол өзін-өзі реттеу үшін тым күрделі болып кеткен қандай да болсын ағза мүшесі сияқты болады» [4, 77-80 бб.] – деп пайымдайды.

Барлық дерлік деструктивті секталар сүйенетін нәрсе – тұлғаның әлеуметтік психологиялық күйзелісі. Олардың негізгі үшеуін көрсетуге болады.

Біріншісі, қоғамның толыққанды мүшесі болу. Қазіргі кезде жалғыздық вирусы кеңінен жайылған. Әлеуметтік шеттелу мен жалғыздықта жүрген адамды секталар өз қатарларына оңай қабылдайды. Сектада тұлғаның айналасына мейірбан, ақкөңіл адамдар жиналады. Олардың ақ ниеттері мен көмек қолынсозуға даярлығы сондай тұлғаның өздостарын, отбасын, ақшалай қорын сектаға айырбастайды. Шектен тыс қамқорлық тұлғаға шынайылық пен жалғанның айырмасын анықтауға мүмкіндік бермейді.

Екіншісі, құрылымдылық. Секта қоршаған ортаны құрылымды, қалыпты, мәнді етіп көрсетеді. Ақпараттардың синтезделіп келуі, бұл жерге жаңадан келген адамға күнделікті ақпарттардың тасқынынан болатын стресс пен шырмаудан құтылғандай болып көрінеді.

Үшіншісі, өз-өзіне деген сенімділіктің пайда болуы. Өмірде өзіне жүктелген қасиетті міндеттің барын сезіну арқылы, өмірге деген құлшыныстың пайда болуы.

Міне барлық дерлік секталар адмның осындай қажеттіліктерін пайдаланып, иландыру үдерісін бастайды. Культтерде екі стандартты ақиқат болады, бірі жаңа мүшелерді тарту үшін, екіншісі толық иландыру үдерісінен өткен соң ашылатын ақиқат. Біріншісінде секта жұмақ отаны боп көрініп, оның мүшелері, тек жаңа келген тұлғаны күткендей және олардың бәрі мейірбан, достық ниеттегі адамдар болыпкөрінеді,екіншісінде толық иландыруданөтіп, өзпікіріненайырылғанадамды қаракүш ретінде қолдану, яғни бастапқы «достық» ниеттегі адамдардың өзін керек кезде жазалап отыруына дейін баруы. Алайда мұның бәрін (айырмашылықтарды) секта мүшесі байқамайды. Оған бәрі бұрынғыдай баз қалпында болып көрінеді.

Деструктивтікультықпалынатүсуекіадамныңөзараараласуынәтижесіндеболады.Біріиландыру, қарату, пікір өзгерту және қалдыра білу сияқты тактикаларды жақсы меңгерген культ мүшесі, яғни дінге тартушы болса, екіншісі иланғыш, күнделікті күбең тірлік мәселелерінен шаршаған қарапайым адам. Дінге тартушылар дінге адам тарту саласының, яғни өз істерінің шеберлері, олар адамның тұрақсыз не қиын әлеуметтік және психологиялық жағдайдағы кезеңін аңдиды. Мұндай адамдардың қатарына жоғарғы оқу орындарының студенттері (әсіресе, бірінші не соңғы курс студенттері), егде адамдар (еңбек демалысына енді шыққандар немес көп уақытжалғыздықта жүргендер), өтпелі кезең ықпалында жүрген жеткіншектер, мигранттар, босқындар, стресс құрсауында жүрген (жақынның өлімі, ауру, ажырасу және т.б.) қарапайым адам, яғни достық қолдауға, түсіністікке мұқтаж адамдар.

463

Соның ішінде дінге өту мүмкіндіктері мол деп төмендегідей адамдарды көрсетсе болады: рухани ізденіс үстіндегілер, ойлануда, ой қорытуда көркемдік қабілеті бар жандар, паранойяға жақын, жартылайотбасымүшелері,ауырпсихозәбіржағдайындағыадамдар,интернеттекөпотыратындармен туыстарының ішінде секта мүшесі бар жандар.

Келесі сатыда тұлғаның санасын толық бақылауға алу үшін алдын ала белгіленген әдістерді қолданулар басталады.

Уақыттыбақылауғаалу,яғнижаңакелгендінгесенушініңкүнтәртібінесептелегенқатаңкестемен алмастырады. Кесте мынадай болуы мүмкін: лекциялық марафон, ұзаққа созылатын топтармен кездесулер, жеке-жеке берілетін интинсивті кеңестер, билер мен спортпен айналысулар, елестер тудыратын гипноздық жаттығулар, медитациялар, бір ырғақтағы әндер айту, дұға оқу мен тәубеге келулер. Оның әр сәті физиологялық және эмоционалды қысымдағы әрекеттермен байланысты болғандықтан, тұлғаның жалғыз қалып, ойлануға, демалып, тынығуға, тамақ ішуіне аз, не мүлдем уақыт қалдырмайды.

Нәтижесі, психологиялық қорғаныстың әлсіреуі, назардың төмендеуі, физиологиялық және эмоциялық әлсіздік, топтағы өзгерістерді сыни сараптау мүмкіндігінен айыру, ойланудан алшақтататын және тез иланғыш қалыпқа түсіретін транстық күйде жүру.

Ақпараттық бақылау, газет, теледидар, радио, сектадан тыс адамдармен араласу сияқты ақпарат көздерінен айыру не олар туралы жалған мағлұматтар тарату. Орнына секта ілімінің ақиқаттығы мен абсолюттілігі белсенді түрде енгізіледі. Бұл ақиқатты сақтау және әлемді құтқару үшін қандай қызметтер атқаруы тиіс деген секілді культ мақсаттары үшін керекті мәліметтер ғана енгізіледі. Бұл мақсатта оқылатын дәрістердің атаулары, оны оқитын адамдар өзгеріп отыруы мүмкін, алайда оның ішіндегі түйін, ой сол қалпы өзгеріссіз қалады. Немесе сектадан тыс жерде ғана керек болатын жаңалықтарды ғана аз аздан енгізеді.

Тілдік манипуляция, немесе, нейролингвистикалық кодтау: қолданыстағы сөздерге жаңа мән және көпмақсаттылық (бұрынғы тұлғаралық қатынастардан айырудан бастап неокультте қалу мен инкапсулированиелеу) сияқты мағынасын ұғынуы қиын жаргондармен толтырып қолдану сияқты тәсілдер пайдаланылады. Мысалға, «Құдайылық нұр миссиясы» қоғамында «білім» сөзінің мағынасы бастапқы сатыда үйретілетін медитацияның төрт әдісін білдірсе, «сана» сөзі жаман ойлар мен адамды Құдайдан алшақтататын жаман күш болып беріледі, ал «әлем» «Құдайылылқ нұр миссиясынан» тысқары жатқан, қол жеткізбес дүние болып табылады.

Секталарға қатысты психологияда кездесетін екі терминді «сана бақылауы» мен «мидың тазаруы» ұғымдарын көбіне бір деп қарастырушылық бар. Бұл қате түсінік, ашықтау үшін екеуін бөлек қарастырайық.

«Миды тазарту» терминін 1951 жылы журналист Эдвард Хантер қолданды. Ол бұл терминді американ солдаттарының корей тұтқынынан кейін ниетестігі мен құндылық жүйелерінің өзгергенін түсіндіру үшін қолданды.

Әдетте «миды тазарту» мәжбүрлеу түрінде жүреді. Басынан кім-кімнің «миын тазартатыны» белгілі болады, яғни тұлғаға зорлық пен қатаң қинау да қолданады. «Миды тазарту» өз өмірі үшін адамды қандайдабірталаптарғабағындырукезіндетиімдірек, мысалыжалғантүсініктемелержазғызу немесе өз елінің үкіметіне күйе жағу, мұнан соң жасаған ісін рационалды түрде ақтау үшін процесс басқаша сипат алады. Алайда ол соншалықты күшті бола алмайды, егер зорлықта болған адам бостандыққа шықса оның санасы қайтадан қалыпқа келеді.

Гипноз – объекттің транс жағдайында болуы. Яғни, гипнозға түскен адамдар әдеттегі қалыптан өзгешетранссекілдікүйгетүседі.Әдеттегіқалыппентранстыңайырмашылығысол,қалыптағысанада назарбессезіммүшесіарқылысыртқабағытталса,трансқалыбындағысанаданазарішкебағытталады. Адам «іштей» сезеді, көреді, естиді. Транстың арман, уақыт бойынша әртүрлі деңгейлері бар: қалыптағы транс пен терең транс. Терең транста адам өзінің айналасы туралы хабарсыз күйде болып, өз санасына әсер етуге оңай көндігеді.

Екіншісі «сана бақылауы» немесе, сананың өзгеруі депаталатын өте нәзік процесс. Оны жасайтын адамдар арбалушының «достары» болып табылатындықтан ол өзіне біреудің әсер ететінін білмей де қалады. Құрбан өзі туралы мәліметтерімен «досын» әбден қамтамасыз етеді, ал ол өз кезегінде бұл мағлұматтарды, жаңа тұлға жасау кезінде қолданады.

Сана бақылауы айқын физиологиялық зәбірсіз болады. Оның орнына нақты нәтижелер беретін гипноз бен топтық жаттығулар жасалады. Адам керекті таңдау жасауы үшін оны тікелей қорқытпай, өтірік пен манипуляцияны қолданады. Тұтас алғанда құрбан өзіне жасалған барлық әрекеттерді дұрыс қабылдайды.

Деструктивті секталарда гипнозды аморальді түрде қолдануы мүмкін. Көптеген діни секталарда «медитация» жамылғысымен трансқа енгізу үдерісі жүреді де олар бұл күйдегі арбалушыға өздерінің секта доктриналарын тез қабылдайтын шарттар жасайды. Діни емес секталарда индивидуалды не

464

топтық трансқа енгізудің басқа жолдары қолданылады. Транс қалыбы әдетте жайлылық сезімін тудыратын болғандықтан бұл қайта-қайта түсу құмарлығын оятады. Ең бастысы клиникалық тәжірибелер көрсеткендей транс күйіндегі адам өз санасындағы сыни тұжырым жасау қабілетінен айырылады. Нәтижесінде адамның әдеттегі қалыбына қарағанда транстағы адамның енгізілген мағлұматтарды талқылау қабілеті төмен болады деген сөз.

Қазіргі таңда дәстүрлі емес діни ұйымдардың деструктивті іс-әрекеттерін зерттеудің өзектілігі, ең алдымен, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қоғамның тұтастығын сақтау, жастар ортасында діни толеранттылықты қалыптастыру мақсатында дәстүрлі емес ұйымдардың идеологиясы мен халықтың санасына әсер ету тетіктерін зерттеудің объективті қажеттілігінен туындайды. Бұндай шектен тыс қажеттіліктер діни жағдайды қиындатады және келесі мәселелерді туындатады:

-олдемократиялықкеңістіктегідәстүрліжәнедәстүрліемесдіниұйымдардыңқарым-қатынасы;

-бір жағынан, діни сенім бостандығына кепілдік беретін, екінші жағынан, қазақстандық қоғамның тұрақтылығы мен қауіпсіздігін нығайтуға және деструктивті үдерістердің алдын алуға бағытталған салмақты мемлекеттік-конфессиялық саясат. Бұл мәселе, ең алдымен, құқықтық аспектілерді өзектендіреді.

Қазақстанның діни кеңістігінде дәстүрлі емес діни ұйымдардың белсенді таралуына орай тартыс тудыратын факторлар да жоқ емес. Атап айтқанда әлеуметтік-экономикалық бағыттағы мәселелер, тұлғаның өмірдегі рухани ізденістері ықпал етеді. Сондай-ақ дәстүрлі діндердің бейқамдығы мен қорғансыздығын, еліміздегі осы саладағы заңдық олқылықтарын, тұрмыс қиыншылықтары мен жұмыссыздықты пайдаланып, рухани экспанция жүргізіп жатыр. Осы бағытта олардың еңбектері де жеміссіз емес. Шетел инвестициясы тек мұнай және газ саласына құйылып жатқан жоқ, рухани өріске де ауыз салуда. Деструктивті діни ұйымдар өздерінің кәсіптерін ашып, оған өз дініне енген Қазақстан азаматтарын ғана жұмысқа қабылдайды.

Бірқатар дәстүрлі емес діни ұйымдардың жалпы сипатында олардың халықаралық діни орталықтарыменбайланыстары,жергіліктізаңнаманыменсінбеуіболады.Соныменқатар,қазіргікезде олардың іс-әрекеті жоғарыда көрсетілген «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» Заңымен [5] және 2012 жылы 7 ақпанда Қазақстан Республикасы Өкіметінің қаулысымен бекітілген №211 «Миссионерлік іс-әрекет жасайтын тұлғаларды тіркеу және қайта тіркеу» мемлекеттік қызмет көрсету Стандартымен реттеледі [6].

Ойымызды қорыта келгенде, бүгінгі таңдағы дәстүрлі емес ұйымдардың нақты көздегені – діни ұйымның көшбасшысы, жетекшісі өзінің бас мүддесін қанағаттандырып қаржы алу үшін, ықпалға ие болу арқылы шексіз билікке қол жеткізу мақсатында құрады. Ұйым жетекшісі мен оның айналасындағылардың мөлшерсіз байлыққа ие болуы қатардағы мүшелердің өз жеке меншігі мен мүліктерінұйымныңменшігіне аударып, оларды пайдалануданбас тартуы арқылы жүзеге асырылады. Дәстүрлі емес діни ұйымдардың бүкіл іс-әрекеті адамның өздігінше ойлауын тоқтатуға, тәлімгеріне сөзсіз және мүлтіксіз бағынуына бағытталады. Осылайша, кез-келген адамға оның еркінен тыс әрекет жасатып, қолшоқпарға айналдыруға болады. Діни жаңа ұйымдар тоталитарлық, деструктивті культ немесе секта бола отырып, жеке тұлғаға және қоғамға қатер төндіреді. Бүгінгі таңда исламдық және христиандық сипаттағы дәстүрлі емес діни бірлестіктерге елімізде Заңдық жолмен шектеу қойылмайынша, қоғамға зиян келтіретін, бүлікші, арандатушы діни ұйымдар азаймайтыны анық.

Әдебиеттер:

1.Қазақстан Республикасының Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы №483-ІV Заңы. // 2011 жыл 11 қазан.

2.Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М.: Русский язык, 1987. – 797 с.

3.Le Bar J.J. Cults, Sects and the New Age. – Huntington, IN Our Sunday Visitor, 1989. – 255 p.

4.Бұлұтай М. Миссионерлік дәстүрлі емес діни ағымдар // «Айқын» газеті, 2004. – №33. – 77-80 бб.

5.«Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» Заңы, 2011 ж.

6.Қазақстан Республикасы Өкіметінің қаулысымен бекітілген №211 «Миссионерлік іс-әрекет жасайтын тұлғаларды тіркеу және қайта тіркеу» мемлекеттік қызмет көрсету Стандартымен 2012 жылы 7 ақпан

БІРІККЕН ШІРКЕУ ҰЙЫМЫНЫҢ ІЛІМДІК УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Мағаз С., Магистрант, 2 курс

Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті

Қазақстан тәуелсіз ел болып жарияланғаннан соң, дін бостандығы жаңа арнаға түсіп, Қазақстан Республикасы өзін зайырлы мемлекет деп жариялады. Конституциямызда: «Қазақстан Республикасы

465

өзін демократиялық зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбатқазынасы - адамжәне адамныңөмірі, құқықтары менбостандықтары»депкөрсетілген[1, 5 б.].

Дін және діндарлық, дінаралық қатынастар, жаңа діни ағымдар, қазіргі әлем үшін өзекті болып отыр. Дінаралық сұхбаттастық пен келісім адамзат өркениетінің сақталуы мен өрлеуі үшін маңызды. Еліміз көп ұлтты және көп конфессиялы мемлекет. Қазақстанда 18 конфессияға тиесілі 3088 діни бірлестіктер жұмыс жасауда. 2011 жылы қазан айында «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» ҚазақстанРеспубликасыныңЗаңы[2]қабылданып,мемлекетпенконфессияаралық қатынастарғажаңа серпін берді. Сондықтан заманауи қоғамда дәстүрлі және дәстүрлі емес діни ілімдердің атқаратын қызметі мен діни санада алатын орнын нақты тарихи негізде талдау қажет. Дәстүрлі емес харизматикалық қозғалыстардың ілімі мен ұстанымдары, әсіресе миссионерлік қызметі дәстүрлі діни ұстанымға, адам құндылықтарының негізіне және дінді түсінуге кері тұрғыда ықпал етеді.

Бүгінгі таңда елімізде ақпарат құралдарынан беріліп отырған деструктивті діни ағымдардың қызметі жайлы мәліметтерге көңіл аудару азаматтық міндетіміз болып есептеледі. Біріккен шіркеуінің қызметі тек жеке азаматтардың өміріне ғана зардабын тигізіп қоймай, еліміздің ішкі тұрақтылығы мен ұлтаралық және конфессияаралық келісім саясатына да зардабын тигізуде. Енді, осы ұйымның қалыптасуына көз жүгіртсек.

Алайда, соңғы жиырма алты жылдық азаматтық қоғам мен нарықтық экономиканың құрылуымен ғана емес, сондай-ақ «діни серпілістің» болуымен де сипатталады: бұрынғы діни бірлестіктердің позицияларының күшеюімен бірге қазіргі Қазақстан үшін барынша беймәлім, жаңа «дәстүрлі емес» діни ұйымдардың пайда болуы байқалады. Солардың бірі «Бірігу шіркеуі».

Біріккен шіркеу ұйымының іргетасы 1 мамырда 1954 жылы Сеулде қаланған. Оның негізін салған Сон Мён Мун (негізгі аты Мун Ян Мё) 1920 жылы 6 қаңтарда Пьюнган Букдо (қазіргі Солтүстік Кореяда) христиандық отбасында дүниеге келген. Бала туыла салып оның ата-анасы христиан дініне жүгінген және пресвитериандық шіркеуге қабылданған. Қазіргі уақытта оның діни ілімін қуаттайтындардың саны әлемнің 150 елінде бар.

Мун өзінің діникөзқарастар жүйесін«Құдайдыңүдеріс»(«Божественный принцип»)депаталатын кітабында баяндаған.

Біріккен шіркеудің ресми деректеріне сүйенсек, «1935 жылдың 17 сәуірінде таң ертең, жеткіншек үйден алыс емес жерде мінәжат етіп жатқанда, ол Иисус Христоспен, сосын Буддамен, Лаоцзымен, Конфуциймен және Мұхаммед Пайғамбармен кездескен». Иисус Христостан бата алған: ақиқатты іздеп табу (Құдайшылық Принцип), болмыстың фундаменталдық мәселелерін шешу, адамзатты қайғықасіреттен арылту және Христостың соңына дейін жасалмай қалған миссиясын жеткізу деп есептейді.

Мунның айтуынша, басты мақсаты – Құдай мен адамзаттың қайғы-қасіретін жою. Сон Мён Мунның пікірінше, Құдай біздің ғасырымыздың үш қатерлі ауруынан зардап шегеді. Әңгіме, біріншіден, жас ұрпақтың адамгершілік қағидаларының бұзылуы әрі барлық әлемдегі жеке-дара және ұлттық эгоцентризмнің күшеюі; екіншіден, христиандықтың құлдыруы және бар әлемде бірлік пен өзара түсіністіктің жоқтығы; үшіншіден, материалистік және атеистік идеологияның таралуы туралы болып отыр.

Мунныңпайымдауынша,Құдай,таусылмасмәңгіқуаткөзі,еркекпенәйеларасындағыбастамалар. Жаратылудың мақсаты отбасы құру. Нағыз махаббаттың бастапқыдағы идеалын құртқан және сенімді жоғалтуға әкелген Хауаның күнәһар болуы. Хауа күнә жасап Шайтаннан Кайнды дүниеге әкеледі. Адамзаттытекқанамінсізадам,мінсізотбасынқұрағанадамғанақұтқарады.Адамдардықұтқаруүшін Құдай Иисусты жіберді, алайда Иисус, сол заманның адамдары түсінбестік танытып, оның ілімін қабылдамады және жазаланды. Мунның пайымдауынша Иисус адамдарға рухани бостандық қана берді, өзінің негізгі міндетін орындамай қалды. 1960 жылы Мун мінсіз әйел Хак Джа Хан Мунмен некеге отырады. Сол сәттен бастап адамзатты құтқару басталды деп ұғанады. Корея ғаламның орталығы болды және рухтардың бүкіл әлемі Мунды өз иесі ретінде мойындады деп есептейді.

1971 жылдың аяғында Мун Америка Құрама Штаттарына көшіп келді және үш жыл бойы Бірігу шіркеуінің қызметінің барлық аспектілеріне, яғни Құдайды тану қағидасын және қозғалыстың ішкі құрылымын түсіндіруден жаңа мүшелерді тарту әдістеріне бірыңғай стандартты енгізді. 1974 жылы Мун барлық миссионерлік топтарды біріктірді, көшбасшылық ротациясын енгізді және барлық тыңдаушыларына қосымша жаттығуларды орындауды міндеттеді.

1972 жылы Біріккен шіркеу Америка Құрама Штаттарында тұруға рұқсат алған Риверн Айдың жаттығу орталығы мен тұрғылықты жері бойынша Нью-Йорк қаласындағы Terrytown қаласындағы жердісатыпалды.БіріктіруТеологиялықсеминария1975жылы20қыркүйектеашылды,бірақМунның білікті американдық көшбасшыларды даярлауға деген үміті ақталмады. Миклер: «Қозғалыста кореялық және жапондық көшбасшылар басымдықтарын ескере отырып, бұл мақсат қол жеткізгісіз болды» [3, 125-126 бб.].

466

1970-шы жылдардағы көрнекті және қымбат науқандар нәтижесінде кейбір өсуге қарамастан, шіркеудің ізбасарларының саны

Біріктіру әлі де жоспарланған 30 мың адамнан әлдеқайда аз. Конверсияның кетуін азайту мақсатында, Ай шіркеудің әрбір мүшесінің некеге қатысты батасын алғанға дейін үш адамның қозғалысын және отбасылық өмірдің басталуына дейін - үш жыл бойы қозғалыс пайдасына жұмыс жасайтынын мәлімдеді.

1976 жылы Мун өзінің жердегі миссиясы аяқталғанын жариялады - провинциядағы қайта тірілу туралы оқиға аяқталды және жөндеудің барлық шарттары орындалды. Біріктіру шіркеуі үшін бұл Мыңжылдықтың аяғында толық көлемде қол жеткізуге тиіс Патшалықтың жердегі Құдай Патшалығының алғашқы жылының басталуы болды.

1982 жылғы 1 шілдеде Нью-Йоркте өткен рәсімде, ерлі-зайыптылардың (шынайы ата-аналар сияқты)бірден2075жұбайларғабатасынберіп,қоғамныңназарынаударғанысөзсіз,бірақсолуақытта қозғалыстың өзінде үлкен проблемалар туғызды. Бір түнде мыңдаған жас отбасыларын қолдау, балаларды тәрбиелеу, жұмыс, отбасылық және миссия арасындағы уақытты бөлу және аралас некеде қарым-қатынас жасау (63% әртүрлі нәсілдер мен мәдениеттердің өкілдері арасында болды).

Сонымен қатар, бұқаралық некелер дәстүрі көбірек болды. 1992 жылы 25 тамызда Шынайы атааналар Сеулдегі Олимпиадалық стадионда отыз мың жұптың «Халықаралық салт некеге»ие болды, ал 1995 жылы олар үш жүз алпыс мың жұптың үйленуін жариялады, олардың көпшілігі спутниктік байланыс арқылы баталарға ие болды [4, 17-18 бб.].

Зерттеушілердің еңбектеріне сүйенсек, Біріккен шіркеуінің көшбасышысы Сон Мёң Мун ерекше тұлға саналады. Ол өзін Мәсіх ретінде жария етеді. Мәсіх ұғымы – адамзатты құтқару үшін Құдайдың таңдауына іліккен, осындай мақсатқа байланысты Құдай табиғатының бейнесі болатын шын әулие адам. Яғни, Сон Мёң Мунның діни ілімінен де, культтік тәжірибесінен де «Құдай мен адамзаттың қайғы-қасіретін жою» идеясын көреміз [5, 115 б.].

Біріккен шіркеуінің діни ілімінде Мәсіх ұғымы – биік діни-адамгершілік идеалы талаптарына сәйкес келетін жетілген адам. Сондықтан да Әулиенің Мунның Мәсіх ретінде жария етілуінен «тірі адамды құдайға айналдырып, соған бас июді көру» - мағынасыз нәрсе. Жүйелі түрде бірқұдайлықты ұстана отырып, Біріккен шіркеуінің жақтастары әлем мен адамдарды өз баласындай жаратқан Жалғыз Құдай, Жалғыз Жаратушы деп танып, тек Соған ғана бас иіп, тағзым етеді.

Біріккен шіркеуінің жақтастары Мунның тұлғалық қасиеттеріне былай сипаттама береді: «Мун ерекше тұлға. Біз оны білетін сияқтымыз, ал шындығында, тіпті де олай емес, өйткені оның жүрегінің кеңдігі тұңғиыққа бойлап, айналаға айқара ашылып жатса, ал ұлылығында шек жоқ. Оны түсінуге қанша тырысқанымызбен, оған жақындауға талпынғанымызбен, біз өзіміздің шама-шарқымыздың шектеулі екенін сезінеміз. Бұл бізді адамның мұлткісіз емес, салыстырмалы екенін және оны Шексіз тұлғамен салыстыра қарағанда, оның шегі бар екенін сөзсіз мойындауға мәжбүр етеді. Осы адамның арқасында біз Құдайдың адамзат Әкесі екенін түсіндік. Сол арқылы бізге Құдайдың мәні – сүйіспеншілік, ал Оның Өзі - әкенің жүрегіне ие бола отырып, өз тәніне құлша аяусыздықпен қарайтын, қасірет шеккен әке екені түсінікті болды, біз нағыз сүйіспеншіліктің құндылығын аштық»

[6, 30 б.].

Біріккен шіркеуіне мойынсұнатын тұлғалар, Мунды атамыздай, әкеміздей, кейде тіпті досымыздай қамқорлықпен қарайды, деп мейірімділігін ашып айтады. Кейде ол бізге қаталаған ыстықтан тамағы құрғап, жоғалғанбалаларын іздеп мыңдаған шақырым жержүргенәкеге ұқсап кетеді.Кейде оныңбетәлпетінен дүниедегі барлық күнәлі істерді бір өзі арқалап, сол күнәларды жалғыз өзі өтеп жүрген ауыртпалықты сезуге болады. Кей сәттерде оның байсалды және кішіпейіл болып кететінін соншалықты, күн сәулесіне көзін көтеруден қорқатын сияқты, әйтсе де оның кейде көзін сығырайтып алып, рахаттана күлетіні бар деп тұлғалық ерекшеліктеріне сипаттама береді.

Сонымен қатар, осы ағымды жақтаушылар, Мунның тұлғалық қасиеттерін сипаттай келе, оның мейірімді, қателік жасаған адамды да құшағына қысып, кешірім жасайды дейді. Сондай-ақ, «Құдайды азат ету және адамзатты құтқару жолында тынымсыз жұмыс істегені соншалық, күн мен түнді айырудан қалған. Міне, ол бар өмірін солай өткізді, сол үшін біз оны өз әкеміз деп санаймыз» деген ойларын білдіреді.

Біріккен шіркеуінің діни ілімі төмендегі негізгі қағидалардан тұрады:

Бірінші. Құдай – дүние атаулының Жаратушысы. Ол – Жалғыз, Даусыз Дара, Міңгі. «Киелі қағидада» мынадай анықтама берілген: «Құдай – дүниедегі тіршілік атаулының барлығын Жаратушы. Ол– сөзсңзақиқат,Өзіне-өзісебепболатынжәнеуақытөлшеміненжәнекеңістіктентысмәңгітәршілік Иесі».

Екінші. Иса – Құтқарушы Мәсіх және Құдайдың Дара туған Ұлы, Оның жүрегі Онымен біртұтас және Құдайдан оқшау өмір сүреді.

467

Үшінші. Құдай адамзаттың бүкіл тарихы барысында Жер бетіндегі өмірдің тамаша болуына жету үшін тынбай еңбектеніп келеді.

Төртінші. Библиядағы Көне және Жаңа Өсиеттер Құдайдың жаратушылық қасиетіне қатысты бастапқы ой-мақсатын көрсетеді. Олар Құдайдың күнәһар адамға жоғалтқан мұрат-мақсаттарына қайтадан қол жеткізуі үшін жәрдемдесетініне айқын дәлел болады.

Бесінші. Библияны христиандар кезінде қағида-ережелерге айналдырғанымен, Құдай үндемеуге ант ұстаған жоқ қой. Оның АЯндары жалғасуда.

Алтыншы. Барлық адамдар Құдайдың ұлдары мен қыздары болып туады.

Жетінші. Егер барлық адамдар өз уақытында Мәсіхтің артынан ерген болса, оны крестке керіп тастаудың керегі болмас еді. Иса адамдарды олардың бастапқы табиғатында берілген қайырымдылық мүмкіндіктерін жүзеге асыру жолына түсіріп, сол кезде-ақ оларды Құдай патшалығына әкелер еді. Зұлымдықты Құдай жаратқан жоқ, ол дүниеде адамның күнәға батуының нәтижесінде пайда болды, күндердің күнінде күнәнің түп-тамырымен жойылатыны сөзсіз.

Сегізінші. Неке және отбасы – адамның жеке өміріндегі басты діни шаралардың мәні мен шынайы сүйспеншілік сезіміне негізделген барлық әлеуметтік ұйымдасудың іргетасы [7, 48 б.].

Аталған діни ағым өзіне жастарды тек баурап қана қоймай, қорғаныш сезімін ұялату үшін өзге де тәсілдерді қолдануға көшеді. Олар кірген күннен бастап Сізге жанама тиымдарды қолдану арқылы өздерінің сырт ортаның зиянынан қорғайтындықтарын көрсетеді. Олар бұған қоса әлеуметке деген жүйеленген көзқарас ұсынады. Бұған дейін Сіз өзіңізді әлеуметтік ортадан іздеп, әлем жайлы сан қырлы болжамдар түзсеңіз, енді Сізде «жүйелі» көзқарас қалыптастыратын орта пайда болады. Олар Сіздің әрекеттеріңіздің жүйеленуін талап етеді. Топ ішіндегі тәртіпке көнуіңіз үшін олар жасырын түрде діни ғибадатқа қызмет етуге арналған еңбекті талап етеді.

Сонымен қатар, Бірігу шіркеуінің діни ілімінде жеке-дара құтқарылуды жарияламайды, құтқарылу отбасында жүзеге асуға тиіс дейді. Отбасын құрмай, ата-ана атанбай тұрып, шын мәнінде Құдайдың махаббатын түсініп-сезіну мүмкін нәрсе еместігін айтады. Сондай-ақ, сүйіспеншіліктің төрт сатысын: балалық, аға-қарындастық, жұбайлық және ата-аналық ахаббат сезімдерін санамен түйсіне алмайсың деп есептейді. Бірігі шіркеуінің діни ілімінде ата мен әже – өткеннің патшасы, ата-ана осы шақтың патшасы,албалаларболашақөмірдіңханзадасыменханшасы,яғниосыбаспалдақтарменкезеңдерден өткенде ғана, Құдайдың Ұлы жүрегін түсінесің және бағалайсың деп пайымдайды.

Шіркеудің негізгі мақсаты нәсілдік, ұлттық және діни көзқарастарына қарамастан, бір Құдайдың алдында адамдарды біріктіру туралы жариялайды. Осылайша, маңыздылықтың маңыздылығы - жақсы және сүйіспеншілік қағидаттары негізінде адамдарды біріктіруге бағытталған белсенді әлеуметтік ісқимылдар. Осы мақсаттарға қызмет ету үшін әлемнің түрлі аймақтарында Бірлік қозғалысы жүзеге асырған 300-ге жуық қайырымдылық, бітімгершілік, білім беру, ғылыми және мәдени бағдарлама.

Бірігушіркеуініңдіниілімінұстанатынадамдардың саны бірнеше жүзмыңбелсенділері бар. Басқа да діндермен қарым-қатынасы жақсы, байланыс орнатылған және түрлі дінаралық форумдарға қатысады, мысалы, «Әлемдік діндердің асамблеясы», «әртүрлі діни сенімдегі діндарлар үшін конференция» және т.б. Аталған шіркеудің иелігінде: тағам өндірісіндегі корпорациялар, балық өнеркәсібі, компьютерлер өндіру, медициналық техникаларды және т.б.

Қауымдастықтыкөшбасшыларжәнеақсақалдарбасқарады,алаймақтық бірлестіктерді - президент басқарады. Шіркеудің басқару органы – Әлемдік Миссионерлік орталығы, Нью-Йорк (АҚШ) қаласында. Бүгінгі күні аталған шіркеудің президенті Кван болып табылады. Шіркеу Теологиялық семинариясы Берритаун қ. Нью Йорк штатында орналасқан.

Сонымен құатар, Бірігу шіркеуі рухани сенімге, яғни қайтыс болған ата-бабалардың рухтарымен қарым-қатынаста, сенімді. Рухани рәсімдер рухани әлемде қайтыс болған ата-бабалардың жағдайын жақсарту үшін қолданылады. Мун және «Бірігу шіркеуінің» алғашқы мүшелері рухани тұлғалармен байланыс орнатқан.

Кейінгі уақытта Біріккен шіркеу ұйымы елімізде тіркелгеннен кейін өз қызметтерін белсенді түрде жүргізуде. Біріккен шіркеу ұйымының миссионерлік қызметі ерекше қарқын алуда және елімізде олардың саны жағынан қарқынды өсіп келе жатқан діни ағым болып табылады.

Мақала аясында біз тек, Муниттік діни догматымен тығыз байланысты Біріккен шіркеу ұйымын қарастырап отырмыз.

Аталған діни ұйымның белгілері – басты офистерінің батыста және оңтүстік Корея мемлекетінде орналасуы, өзге діндердің өкілдері арасынан өз қауымына тұлғаларды тарту, зайырлы өмір сүрудің қағидалары мен талаптарын қабыл алмауды насихаттайды, бас орталықтары көмегімен және қауым мүшелерінің садақасы есебінен қаржыландырады.

Арғы тегі Кореядан бастау алған шіркеудің негізін қалаушы - Сон Мён Мун. Өзін Исустың миссиясын жалғастырушы ретінде насихаттайды. Соңғы кезде бұл ұйымның саентологиямен (деструктивті діни ағым) байланысын зерттеушілер жоққа шығармайды. Тіпті сарапшылардың

468

айтуынша, Біріккен шіркеу ұйымында болған адамды психологиялық қайта қалпына келтіру үшін бірнеше жыл қажет екенін айтады.

Қазақстан Республикасында Бірігу шіркеудің күшейтілген миссионерлік қызметі 1990-шы жылдардыңбасындажәнеортасында болды және оқытушылар менстуденттерге ерекшекөңіл бөлінді. 1991-1993 жылдары он мыңдаған студенттер, мұғалімдер мен дәрігерлер бірнеше рет Қырым және Ыстықкөлдің ең жақсы санаторияларына барды. Ұзақ мерзімді семинарлар Алматы қаласының маңындағы «Монтажник» үйінде және Қарағанды облысының Қарқаралы қаласында бірнеше рет өткізілді, оған студенттер мен оқытушылар мен техникалық мектептердің оқытушылары шақырылды. Қауымдастық шіркеуі Қазақ мемлекеттік сәулет-құрылыс академиясының ректорлары мен Алматы теміржол көлігі институтының студенттеріне, сондай-ақ студенттерге Муни мектептеріне бару үшін Сеулге тәжірибе сапарын жасады [8 22 б.].

Қазақстанда бұл ұйымның 1 бірлестігі Алматы қаласында жұмыс істейді. Ресми атауы ЖДБ «Алматы қаласы Біртұтастық шіркеуі – Құдайдың қағидасы ұсынылған ретінде христиандық» деп аталады.

Біріккен шіркеу ұстанымынан – азаматтарымыздың құқықтарын бұзатын, оларға психологиялық әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, зиянын тигізетін ұйым екенін байқаймыз. Олардың ортақ сипаты – діни ілімінің ақиқаттылық деңгейінен емес, оған мүше адамдардың қоршаған әлеуметтік ортадан оқшаулануы мен жетекшілік еткен азаматтарға көзсіз бағынуынан көрінеді.

Ойымызды қорытындылайтын болсақ, кейінгі уақытта Біріккен шіркеу ұйымы елімізде тіркелгеннен кейін өз қызметтерін белсенді түрде жүргізуде. Бұл ұйымының миссионерлік қызметі ерекше қарқын алуда және елімізде олардың саны жағынан қарқынды өсіп келе жатқан діни ағым болып табылады. Біз Муниттік діни догматымен тығыз байланысты Біріккен шіркеу ұйымы шеңберінде қарастырып, осы дәстүрлі емес діни ағымның діни ерекшеліктерін зерделеуге ұмтылыс жасалды. Бүгінгі қазақтың Ұлы даласы, біздің Қазақстан жері – бүкіл әлемдік діндердің: буддизмнің, христиандықтың және исламның, зороастризмнің де, иудаизм мен индуизмнің де тоғысқан жері. Біз, қазақтар өте көне, бай өркениеттердің, елеулі түрде ерекшеленетін көптеген дүниетанымдардың тоғысқан жерінде тұрамыз.

Біріккен шіркеуі қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен дәстүрлерді, мәдениетті жоятын, жалпы қоғамға жақсылық әпермейтін ұйым деуге болады. Осындай жат көріністерді көшбасшының немесе адамдартобыныңбасқаадамдардыңсанасына,өмірінеадамдардыңсаналытүрдекелісімінсізмақсатты түрде заңсыз әсер етуді орнатуынан байқауға болады.

Әдебиеттер:

1.Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы, 1995 ж. – 210 б.

2.ДіниқызметжәнедінибірлестіктертуралыҚазақстанРеспубликасының2011жылғы11қазанындағы№483-ІV Заңы

//Егемен Қазақстан, – №497-500 (26892). – 2011. – 15 қазаны

3.Hamon, Bill. Prophets and Personal Prophecy (Shippensburg, PA: Destiny Image Publishers, Inc., 2001), pp. 125-126.

4.Micler. Turning Points, pp. 17-18.

5.Миссионерство иновые культы вРоссииГлаваиз монографииН.А. ТрофимчукаиМ.П. Свищева«Экспансия»– М.,

2000. – 325 с.

6.Гандоу Т. Империя «преподобного» Муна. – М., 1996. – с. 30.

7.Киелі қағида. – Корея: Бірігу Шіркеуі баспасы, 1997. – 48 б.

8.Трофимов Я.Ф., Иванов В.А. Учебно-методический комплекс по дисциплине «Религиоведение». – Караганда: Болашак, 2009. – С. 22

ХАНАФИ МӘЗҺАБЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН

Мусурманова Д.С., магистрант,

Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті

Қазақстан егеменді, тәуелсіз мемлекет ретінде өмір сүріп сүріп келе жатқанына он жылдан астам уақыт болды. Осы жылдар аралығында біздің қоғамымыздың барлық салаларында дерлік терең, түбегейлі өзгерістер орын алды. Қазақстан ел болып, еңсесін көтерді. Халықаралық деңгейде өзінің бәсекелес болуға қабілеттілігін көрсетіп келеді. Тарихтың тереңіне кеткен рухани мұра туындылары қайтажаңғырып,өзініңлайықтымұрагерлерінтапты.Дегенменқоғамдаорыналыпотырғанмәселелер дежоқемес.Қазақстандағы қазіргідіниахуалдыңкүрделіәрісан – салалыекендігідеректерденбелгілі болып отыр.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары адамдардың ойы мен санасында әлеуметтік – экономикалық мәселелер бірінші орынға шығып, рухани құндылықтардың кешеуілдегені байқалады. Қоғамда пайда

469

болғаносы руханибостықтың орнынбасқаелдерденкелгенәр түрлі діниидеялартолтыруға тырысып бақты. Алыстай қоймаған өткенінде дінсіз мемлекет идеясын ұстанған елдің тығырықта тұрғанын ұтымды пайдаланған шетелдік миссионерлер өз тамырын жіберіп үлгерді. Бұл діни идеялардың Қазақстан халықтарының рухани сезімдерімен үйлесетіндері де, үйлеспейтіндері де бар. Әйтсе де, қазіргі таңда қазақ қоғамы діни ұйымдардың оңды – солына баға беруге қабілетті болды. Бұл бағытта бірқатар маңызды шаралар жүргізілуде.

Қазақстан мұсылмандары ислам тағылымындағы Әбу Ханифа мазһабын ұстанушылар. Басқаша айтқанда ханафилік бағытта. Ал, бұл бағыт суннизмдегі басқа мазһабтарға қарағанда неғұрлым толнрантты, қанағатшыл, жергілікті әдет – ғұрып, салт – сана заңдарымен, дәстүрлі нормаларымен санасатын ағым. Қазақ халқының ұстанатын төл діні болып табылатын исламның ханафи мазһабының діни – философиялық негіздерін сараптауға арналған зерттеу жұмысы солардың бірі деуге болады.

Сонымен қатар, бүгінгі күні қазақ елінің рухани байыптылыңы үшін қажетті дәстүрлі ұстанымымыздың философиялық қырларын аша отырып, қоғам сұранысынан туындайды және осы тұрғыдан алғанда өзекті тың тақырып болып табылады.

Исламдағы мазһабтар (фыкһ және иғтиқади) көп жағдайда сол мазһабты құрған, негізін салған адамныңесіміменаталатынболған.VII-VIIIғасырлардаорталығыКуфақаласыболыптабылатынИрак аймағында басталып, кейінгі ғасырларда дамып жайыла түскен Ирак Фыкһына және осы фыкһтың методологиясын, діни ілімі мен жүйесін қалыптастыруда атақты болған Имам Ағзам Әбу Ханифа көбіне Имам Ағзам деген атпен танымал болған. Ол 699 жылы Куфа қаласында өмірге келген. Оның шыққан тегі туралы тарихи деректер әр түрлі мәліметтер береді. Біреулер оны парсы десе, келесі біреулер түркі тектес деген пікірлерді алға тартады. Тек Араб емес екені анық. Осылардың ішіндегі ең қуаттысы, атасы Зутаның Кабул аймағында өмір сүрген аймақ билеушісі болғанына байланысты мәлімет болып табылады [1]. Омейядтар тұсында ол жер жауланып алынады дағы Әбу Ханифаның аталарына еркіндік беріледі және арабтардың Таймұлдары тайпасының қамқорлығына беріледі. Әбу Ханифаның әкесі Сәбит, Хз. Алимен кездескен және оның батасын алған адам көрінеді. Сәбит сауда – саттықпенайналысатын,материалдықжағдайы өтежақсы адамболған. ӘбуХанифа да ғылымжолына түспестен бұрын саудамен айналысады. Ол кішкентай кезінен бастап сол дәуірдегі дәстүр бойынша Құранды жатқа біледі. Бұдан кейін кезегімен араб тіліне қатысты бүкіл ғылымдарды және ақаид мәселелерін тереңінен үйренеді.

Әбу Ханифа 52 жасына дейін Омейядтар билігінде өмір сүреді және Халиф Абдул Малик бин МерванменМерванІІкезеңдеріндегі оқиғалардыңкуәсі болады. Пайғамбарәулиетіне жақындығымен танылып, Омейядтардың оларға жасаған зұлымдықтарына қарсы күреседі. Екінші Мерванның оған Куфа бас соты (қазы) қызметін ұсынғанында бас тартады. Осыған байланысты түрмеде соққыға жығылып,азапкөреді.ДенсаулығыныңбұзылуынабайланыстыабақтыданшығарыладыжәнеМеккеге кетіп сол жерде Омейядтар билігі құлағанға дейін отырады. 750 жылы Аббасидтер билікке келісімен Куфаға қайта оралады және ұстаздық қызметіне кіріседі. Бастапқыда Аббаси бтлігіне жылы қараған ол, Мединеде Мұхаммед ән – Нәфсусзакияны және Иракта Ибраһим атты атақты ғұламаларды жазықсыз өлтірулеріне байланысты оларға қарсы шығады. Мансұр халиф оны Бағдатта абақтыға жаптырыптастайды.Кейбірдеректертүрмедеқайтысболдыдесе,кейбіреулерішыққаннаназуақыттан кейін 767 жылы өмірден өтті дейді.

Харижилер, Жахмия, Қадария, Мутазила, Мушаббиха және Муржия секілді иғтиқад мазһабтарының ортаға шыға бастаған кезінде өмір сүрген Әбу Ханифа ақаидқа қатысты көзқарастары сүнниттік теологияның қалыптасуына алғышарт жасаған. Оның ғылымға бет бұруына Әбу Амр әш – Шабий себеп болды. Дүниетанымдық жүйесінің қалыптасуында ең көп еңбегі сіңген адам 18 жыл ұстаздық еткен Хаммад бин Әбу Сулейман болып табылады. Бұлармен қатар Ибраһим ән – Наһаи, МасрұқбинАжда,ҚадыШурейх,АсуадбинЯзиджәнеАлқамабинҚайссындығұламаларданда сабақ алды. Сонымен бірге оның дүниетанымының қалыптасуына Хз. Али, Абдуллаһ бин Масуд және Муаз бин Жабал сияқты сахабалардың, Зейд бин Али, Мұхаммед әл – Бақыр, Ата бин Әбу Рабах және Саид бин Мусаййаб сияқты табиундардан болып келетін ғалымдардың да үлкен әсері болды. Оның тәрбиесінен жүздеген шәкірттер өтеді. Олардың ең атақтылары Әбу Юсуф, Мұхаммед бин Хасан, Зуфар бин Хузейл, Әбу Мути әл – Бәлхи болып табылады. Әбу Ханифаның бізге дейін келіп жеткен еңбектерінің басында ақидаға байланысты көзқарастарын баяндаған трактаттары келеді. Бұлар оның ақаид және калам ғылымдарында маңызды орынға ие екендігін көрсетеді.

Әбу Ханифа фыкһқа қатысты мәселелерді сабқ үстінде пікірталасқа салып, әр түрлі талқылаудан өткеннен кейін ортаға шыққан шешімді шәкірттеріне жаздыратын болған. Шәкірттерінен Мұхаммед бинХасанныңжазғанзахирур– риваямәтіндеріоғанқатыстыкөзқарастарменижтиһадтардықамтиды.

Ханафи мазһабының қалыптасуына кірместен бұрын «фыкһ» ұғымының мағынасына тереңірек тоқталып өту қажет. Өйткені бұл ұғымның ең алғашқы қолданыстағы мағынасы мен соңғы уақыттағы мағынасының, тіпті анықтамасының өзінде өзгеріске ұшырағаны анық байқалады. Исламның

470

шығуымен қатар шығып, қолданысқа түсе бастаған бұл ұғым алғашқы уақыттарда бүгінгі мағынасымен салыстырғанда әлдеқайда ауқымды болғанын көреміз. Яғни бүгінгі таңдағы мағынада қолданылмаған.Фыкһ сөздікте «бір нәрсені тереңіненбілу,байыбына бару»дегенмағыналарғакеледі. Факиһ «бір мәселені тереңінен меңгерген, ұшқыр ойлы, ерекше ақылды адам» дегенді білдіреді [2]. Құранда, хадиске және исламның алғашқы жылдарында фыкһ сөзінің қолданысы осы сөздік мағынасының төңірегінде болумен қатар Құран және хадистің Исламның екі негізгі қайнар көздері болуына байланысты көбіне құран және хадисті негізге алған діни ілім мен пайымдарды білдіретін ұғымдардың бірі ретінде қолданылған. Ислам қоғамында діни білімдердің дамып, Исламның жеке және қоғамдық өмірге қатысты құқықтарын білуді үйрететін және осы мәселені зерттейтін білім саласын білдіретін ұғымға айнала бастайды. Сөздің терминдік мағынасының нақтылануы кейінгі ғасырларға тура келеді.

Фыкһ сөзі Құранда жиырма жерде айтылады. Әрине, араб тілінің ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі формаларда келеді. Тек барлық жерде жалпы беретін мағынасы «бір нәрсені жақсы және дұрыс түсіну, пайымдау, бір нәрсенің ақиқатын білу» сияқты мағыналарда қолданылады [3]. Осы аяттардың біреуінде «дінде терең білім иесі болу» деп ерекше бір мағына бергенін байқауға болады. Хадистерде айтылғанфыкһсөзідеосымағыналардыңтөңірегіндеөрбіпотырады.Дін сөзіменбіргеқолданылғанда дін және Құран ғылымдарындағы білімді білдіретін болған.

ИсламныңнегізгіекіқайнаркөзіболыптабылатынҚұранжәнеСүннеттенақылынқолданаотырып шығарылған діни үкімдердің барлығына фыкһ атауының берілуі және осы мағына бұл сөздің ұғым ретінде қалыптасуының тарихын Әбу Ханифа заманына дейін апаратын деректер бар. Фыкһтың бұл ауқымды мағынасы шамамен ХІ ғасырларға дейін қолданылған. Мұның себебі иман және сенімге қатысты мәселелер «әл – Фыкһул-Акбар» дегенарнайы ғылым саласының, мұсылмандардың жақсы және жаман қасиеттері, жеке өмірі, әлеуметтік қатынастарына байланысты мәселелер Ахлақ және Тасаввуф ғылымдарының объектісіне айналады. Фыкһ ұғымы болса діннің құқықтық жағымен айналысатын ғылым саласына берілген атау болып мағынасы шектеле түседі.

Бұған қарамастан, фыкһ діннің құқықтық жағын, күнделікті өмірдегі қатынастарды реттейтін ғылымның атауы болғаннан кейін де мағынасының аясы баяғыдай кең күйінде қалды. Жақын уақыттардың өзінде ғылымхал, құқық және құқық методологиясы, экономика, саясат, басқару жүйесі және осы ғылымдармен байланысты салалар ислами ғылымдар құрамында фыкһтың ішінде қарастырылып келген.

Ханафи мазһабының қалыптасуының Әбу Ханифадан бұрын Ирак аймағында ортаға шыққан «Рей мектебімен» тығыз байланысы бар. Сөздікте «жеке көзқарас, ой және тоқтама» деген мағыналарға келетін«рей»сөзіфыкһтерминологиясында«мужтаһидтіңдінимәселенішешубарысындаҚұранжәне сүннеттен дәлел табылмаған жағдайда белгілі бір әдістерге сүйене отырып ортаға қойған жеке көзқарасы» деген мағынада қолданылады [4, 520 б.]. Бұл жердегі басты талап, мәселені шешу барысында еңбастынегізретінде Құранменсүннетті басшылыққаалуболыптабылады.Яғниалынған шешім исламның негіздеріне қайшы келмеу керек.

Рей мектебінің өкілдеріне «Әһли – Рей» деген атау берген. Алайда бұл атау сахабалар кезеңінен бастап Ирак аймағында Куфада қалыптаса бастаған және Ирак немесе Куфа мектебі ретінде белгілі болған фыкһ әрекетінің VIII ғасырдан бастап арнайы атына айнала бастады. Исламда әртүрлі ағымдардың шыға бастаған тұсында «Әһли Рей» атуының да әртүрлі мағынада (жағымды, жағымсыз) қолданылғанын байқауға болады.

Төрт халифаның (Әбу Бәкір, Омар, Осман, Али) тұсында ислам елінің шекаралары кеңейе түсуіне байланысты сахабалар дінді насихаттау үшін, жихад үшін әртүрлі аймақтарға сапарлар шегеді. Барған жерлерінде ислам дінін үйрету үшін арнайы ғылыми жиналыстар ұйымдастырып шәкірттер тәрбиелей бастайды. Хз. Омар Иракты алғаннан кейін сол жерге құрылған Куфа қаласына таза арабша сөйлейтін тайпаларды орналастырады. Аймақтың халықтарына Құран және діни білімдерді үйрету мақсатымен атақты сахаба Абуллаһ ибн Месудты жібереді. Бұл адам шын мәнінде сахабалардың сауатты, білім деңегейі жоғары,Хз. Мұхаммед пайғамбардың алғысына бөленген тұлғалардың бірі болатын. Куфада Ибн Месудтан басқа Саъд ибн Әбу Ваққас, Хузайфа ибн Йемен , Аммар бин Ясыр, Әбу Муса әл – Ашари секілді таңдаулы сахабалардың да аймақтағы ғылыми әрекеттің дамуына қосқан үлестері зор болды. Хз Алидің дәуірінде Куфаның халифат орталығына айналдырылуы және өзінің де осы жерде отыруы Куфаның маңызын бұрынғыдан да күшейте түседі [5, 400 б.].

Абдуллаһ ибн Масуд өзінің күрделі мәселелердің шешімін тапқыштығымен, әсіресе жеке көзқарасына сүйене отырып діни үкімдер шығарумен көзге түскен адам. Хз. Омар мен Хз. Алилер де бұл мәселеде танымал тұлғалар.Сайып келгенде бұл адамдардың барлығы бір мектептің өкілдері болыптабылады.Тек«Реймектебініңсахабакезеңіндегінегізгіұстазыжәнеғылымимәжілістерқұрып бір жүйеге түсірген Абдуллаһ ибн Масуд болып табылады.

471

Бұл ғылыми әрекет сахабалардан кейінгі кезеңінде де өз жалғасын табады және ұстаз – шәкірт қатынасынегізделгенғылымитоптарқұрылып,атақтығұламаларшығады.БұлардыңарасындаАлқама бинҚайс,МасрұқбинАжда,СулейманбинРебиа секілдіқырықтанастамғылымныңтікелейХз.Омар, Хз.Али,АйшабинШерахбил,ХасанБасри,Катаде,ХаммадбинСулеймансекілдіғұламаларарасында методологиялық тұрғыдан ерекшеліктері болғанымен ұстаздардан үйренген Құран және хадис білімдерінөзкөзқарастарыжәнетүсіндірмелеріменбұрынғыдандабайытатүседі. Омейядтар тұсында Ирак аймағындағы ғылымның дамуына көшбасшылық жасайды. Ол кезде Куфаның ислам әлемінде Мединемен қатар екінші ғылым орталығы ретінде қабылдануы осындай еңбектердің жемісі болып табылады.

Ойымызды қорытындылайтын болсақ, әлемдік діндерді зерделей қарайтын болсақ, олардың өз ішінде түрлі ағымдар менбағыттарға бөлініп кеткенін көреміз. Сол секілді ислам діні де тарих бойына көптеген ағымдарға бөлініп келді. Бұл ағымдардың басым көпшілігі негізінен шииттік исламға тән. Алайда, «әһли – сунна уәл жамаға» деп аталатын сунниттік исламның өзі де үлкен төрт мазһабқа бөлінген. Бұл төрт мазһаб исламның басты негіздерінде ауызбіршілікте болғанымен, кейбір жекелеген мәселелерде бір – бірімен түсінісе алмайтын тұстары да бар. Бұл мазһабтар мыналар: Ханафи мазһабы

– негізін салушы Имам Ағзам Әбу Ханифа, Шафи мазһабы – негізін салған Имам Шафи, Ханбали мазһабы – негізін қалаған Малик бин Әнас.

Осы төрт мазһаб ішіндегі жұмсағы, әрі халқымыздың жүрегі мен табиғатына, әдет – ғұрпына жақыны жоғарыда айтқанымыздай Ханафи мазһабы болып табылады. Исламдағы бір мазһабта болу мен ұстанудың басымдылығы – халық біртұтас, бірлік пен ұйымшылдық ішінде болады. Орта Азия мен Қазақстанда қанша ғасырлардан бері діни қақтығыстардың болмауының астарында осы нәрсе жатыр. Өйткені, құлшылық амалдарының бір болуы ондай жат пиғылдың тууына жол бермейді. Ханафи мазһабы басқа біни мектептермен салыстырғанда өз жамағатына көп жеңілдік беруімен ерешеленеді.

Жалпы қорыта келгенде «фыкһ»ұғымы исламның алғашқы дәуірлерінде қоғамдық өмірдіңбарлық саласын қамтитын сипатта болғанымен ислами ғылымдардың жүйелене бастаған тұсында ислам құқығын зерттейтін ғылым саласының атауына айналады. Алайда зерттеу объектісінің шектелгенінің өзінде де бұрынғыдай маңыздылығын жоғалтпады және ислам теологиясының ажырамас бөлігі болып қала берді.

Әдебиеттер:

1.Мухаметов А.Р. Эволюция фикха и будущее мазхабов с позиций социально-исторического анализа // «Минарет». –

ИД «Медина», 2009. – № 3-4 (21-22).

2.Мазхаб // https://islam-today.ru/veroucenie/mazhab/

3.Сюкияйнен Л.Р. Фикх // Ислам: энциклопедический словарь / отв.ред. С.М. Прозоров. – М.: Наука, ГРВЛ, 1991. –

С. 254-259.

4.Появление и развитие ханафитского мазхаба // https://islam-today.ru

5.Али-заде А.А. Мазхаб : [арх. 1 октября 2011] // Исламский энциклопедический словарь. – М.: Ансар, 2007. – 400 с.

ИСЛАМДЫҚ БІЛІМ БЕРУ

Орынбеков Н.А., магистрант, 2 курс, «Дінтану» мамандығы

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Ғылми жетекші: Құрманалиева А.Д., филос.ғ.д., профессор Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Ислам діні Бір Аллаға құлшылық етіп, Оның құлы әрі елшісі Мұхаммед пайғамбарға (Алланың мейірімі мен рақымы болсын) еруді бұйырады. Баршамызға белгілі ислам діні бес негізгі парыздан тұрады. Соның ішінде Алланы тану, Құран кітаптың хикметіне жету, сүннет пен хадистерді ақылойментүсінубастыорында.Соғанорай,білімменғылымныңисламдаорныерекше.Білімалудыпарыз дәрежесіне дейін көтерген дін тек ислам діні. Ислам ешқашан ғылым-білімге қарсы болмаған. Қайта надандыққа қарсы тұрып, білімді болуға адамзат баласын шақырып келеді. Тіпті, қасиетті Құранның да ең алғашқы түскен аяттары «Иқра» – «Оқы, Раббыңның атымен оқы» деп басталуы да исламдағы білімнің, оқуға деген құштарлықты айғақтайды. Сондай-ақ, пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) хадис шәрифінде: «Білім алу – әрбір мұсылман ер мен әйелге парыз, – делінсе, тағы бір хадисінде: «Тал

472

бесіктен жер бесікке дейін білім үйрен», – деп насихат айтылған. Олай болса, білім алу ер мен әйелге бүкіл өмір бойына парыз болып қалады.

Құран мен сүннетке сүйеніп өмір сүрген мұсылмандар білім мен ғылымды негізге алып, ғаламға білімнің шуақ нұрын жеткізді. Нәтижесінде, ислам дінінің қанаты жеткен жерлерде ғылым, білім, мәдениет дамып, ғылымның әр саласынан есімі өшпейтіндей танымал ғалым-ғұламалар жетілді. Олар биология, физика, химия, медицина, астрономия, алгебра, геометрия, т.б. ғылым салаларында өз қолтаңбаларын қалдырған.

Муғауия (р.а.) риуаят еткен хадисте Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) былай деген: «Алла Тағала кімге жақсылықты қаласа, оны шариғат білімдерінің білгірі етіп қояды. Ал, мен тек бөліп-бөліп беруші ғанамын. Алла береді. Әрине, бұл үмбет Алланың ісі тұрғанша Алланың әмірінде тұрмақ. Оларға қарсылық көрсеткендер зиян жеткізе алмайды», – деген. Демек, білімді үйрену, соның ішінде шариғат білімін меңгеру Алла тарапынан адамға берілетін үлкен сый. Оны екінің біріне беріле бермейтіндігі анық.КелесібірхадисшәрифтеПайғамбарымыз(с.ғ.с.)былайдейді:«ІлімҚытайдаболсадаалыңдар»,

– делінген. Олай болса, бұл өмірде ең бағалы әрі құнды нәрсе ол білім-ғылым. Материалдық игіліктерден гөрі білім-ғылымның орны әлдеқайда жоғары. Ал ғалымдарға болса адамзатты қараңғылықтан жарыққа шығарушы ай тәрізді деп баға берілген. Осы тұста Абай Құнанбаевтың он сегізінші қара сөзі ойға келеді: «Тегінде, адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ. Онан басқа нәрсеменен оздым ғой демектің бәрі де – ақымақтық». Қазақ жерінде тұңғыш мектеп ашқан ағартушы Ыбырай Алтынсарин: «Бір Аллаға сиынып, Кел, балалар, оқылық», – деді емес пе?

«Білім алу әрбір мұсылманға парыз» дейді пайғамбарымыз (с.ғ.с.). Алла расулының осы сынды бірқатар сөздерінен білім алу барлық адамға парыз, бірақ адамдардың барлығына білімнің барлық түрін алу парыз емес деген қорытынды шығара аламыз. Кез келген мұсылманның жағдай мен уақыт талабына сай өмірінде аса қажетті иман шарттары, құлшылық пен қарым-қатынас үкімдері, тұрмыс қағидалары сынды қарапайым ережелерді біліп жүруі керек. Мұсылман болу үшін дін негіздерінен иманға жеткізетіндей білім алу парыз.

Демек, адам Аллаға жетелейтін білімді ізденіп, үйренуі керек. Ал Жаратқаннан алыстататын нәрселерденбойынаулақ ұстауы тиіс. Алайда, бұл адамның тек ислам діні шеңберіндегі ғана, шариғат заңдарын оқумен шектелу қажет деген түсінік емес. Керісінше мұсылман адам жан-жақты білімді, осы өмірі мен ақыретіне дайын болған кезде ғана ұтады. Сондықтан мұсылмандар діни іліммен қатар дүниелік білімдерді де игеруге күш жұмсауы шарт. Адам баласы үшін өзінің діни әрі дүниелік міндеттерін орындауына тікелей себепкер болатын аса қажет ілім түрлері де бар. Бұл адамның бойын тік ұстап, қорек болатын күнделікті ішіп-жеуге мұқтаждығы іспетті. Мұндай білімді әрбір адамның үйренуі жеке басына парыз. Және де белгілі бір уақытта ғана мұқтаж болатын білім түрлері бар. Ол науқас адамның дәрі-дәрмек пен дәрігерге мұқтаждығындай. Білімнің бұл түрін барлық адамның алуы шарт емес. Тек бұқараның сұранысын қанағаттандыра алатындай кісілердіңосындайбілімді игерулері керек. Ал жұлдыз Тәлімгер тағылымы 12 ілімі дерт секілді. Оны үйренуге тыйым салынған. Өйткені одан келер пайда жоқ, керісінше зиянды. Себебі Алла тағаланың тағдырынан қашып құтылу мүмкін емес. Сондықтанжұлдызілімінқұбыланы анықтаужәне намазуақытынанықтаусынды нәрселерүшін ғана үйренбек керек.

Мұсылмандық қоғамдарда Құрансыз және діни білім алмаусыз білім-ғылымның дамуы туралы сөз қозғауға болмайды. VII ғасырдың бас кезінен бастап, исламның алғашқы тарала бастаған сәтінен Құранды қатесіз және бұрмалаусыз оқу ережесіне бойсұнған мұсылмандар қасиетті мәтінді дұрыс түсініп, зерттеуге мән бере бастайды. Алғашқы мұсылмандық білім беру жүйесі жекелеген Құран аяттары мен сүрелерін жаттауға негізделді. Қасиетті жазбаларды жетік меңгеріп, жатқа білген адам мешітте отырып, басқа адамдарды жинап, Құран негізінде жазылған мәтіндерді оқу мен жазуға үйреткен.

Еңалғашқыисламдықинститут(әринебүгінгітаңдағыкейпіндеемес)ЗәйдибнАрқаманыңүйінде, Мекке қаласында, Сафа тауының маңында орналасқан болатын. Оны Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сирасынан (өмірбаянынан) танысуға болады. Ол жерде ұстаз – Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с.), ал шәкірттері– сахабалар(Аллаоларғаразыболсын).Хижраданкейін(МеккеденМәдинақаласынакөшу) Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) мешітінің ішінде Суффа атты медересе болғандығын сирасынан көреміз. Ол жерде де Алла елшісі (с.ғ.с.) ұзтаздық етіп, шәкірттері, яғни сахабаларға білгенін үйреткен. Ғұлама сахабалардың бірі Зәйд ибн Сәбит осы жерде сауат ашқан аңсарлардың бірі еді. Ұстаздың шәкіртіне көзбе-көз отырып білгенін үйрету дәстүрінің тізбегі ислам тарихының барлық кезеңдерінде жалғасын тауып келуде.

Діни сөздіктерде «исламдық білім беру» терминіне төмендегідей анықтама берілген – исламдық діни пәндердің, соның ішінде мұсылмандық құқық (фиқх) және теориялық теология бойынша мамандарды (ғұлама ғалымдарды, әлімдерді) даярлайтын жүйе.

473

Исламдықбілімберу– көпқырлыжәнесантараптыүдеріс,өйткеніолғылымментұлғаарасындағы сұхбат кеңістігінде дамиды. Исламдық білім беру барысында адамның бойында адамгершілік қасиеттерді дамыта отырып, Бір Құдайды тануға жәрдемдеседі. Көптеген басқа білім беретін жүйелерденисламдықбілімжүйесіөзгеше.Оларкөбінесеадамөміріүшінбілімніңпайдасытурасында теориялық ойларды келтірсе, исламдық білім беруде адамның қалай өмір сүру керектігі және Алланы тану үшін білім керектігі туралы концепция беріледі. Басты шарты Алланы тану, Оны барлық білімнің бастауыдепбілу,соларқылыбарлықзатпенқұбылысжөніндехабардарболу.ҚасиеттіҚұрандыоқып, түсіну барысында адам осы әлем жөнінде кешенді түсінік қалыптастыра алады.

Исламдық білім беру тарихының алғашқы кезеңінде мұсылмандар көргенін, естігенін айтып беру арқылы Құран туралы, хадис туралы білім дамыған. Оны қазіргі тілмен айтқанда – нарративті әдіс деп аталады (баяндау, әңгімелеу, айтып беру), өз заманында кең тараған болатын. Ислам дінінде баяндау түрі тек бір оқиғаны айьып берумен шектелмеген, ол күнделікті өмір мен мәңгілік өзара байланысқан онтологиялық әңгімелеу еді. Ислам заңдылықтары шеңберінде өмір сүрудің негізіне үйретудің екі жолы болды: біріншісі, барлық ислами ғылым салаларын оқып, үйрену; екіншісі, Құранда келген оқиғалар жөнінде, Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) және басқа да пайғамбарлардың, сахабалардың, табиғиндердің, ғалымдардың, т.б. қасиетті адамдардың өмірі жайлы, іс-әрекеттері мен сөздері туралы баяндап, сол арқылы тәрбиелеу

Дүниежүзіғалымдарыныңбірауызданкелісіп,мойындайтынфактісіол– жербетіндегіеңалғашқы исламдық білім беретін орын – мешіт. Ислам діні кең қанат жаюына орай, халифаттың құрамына қосылған жаңа жерлерде міндетті түрде мешіттер салынатын болған. Бұл сол халықтың мұсылман мемлекетінің құрамына кіргенін көрсететін белгі рөлін де атқарды. Осындай алғашқы мешіттерде мұсылман ілімінің барлық салалары оқытылды, сонымен қатар тарих, медицина, философия, астрономия, т.б. пәндер оқытылды. Осындай ислами білім беретін кішігірім мешіттен бастау алып, кейіннен әлемдік ислам дінінен толық әрі кәсіби білім беретін «әл-Азхар» университетіне айналған.

Мешіттер алғашқыда құлшылық үйі, келісімшарт жасасатын орын, жиын өткізетін мекеме, ілім үйренетін орталық қызметтерін атқарса, уақыт өте келе арнайы бастауыш білім беретін діни ошақтар пайда бола бастады. Исламдық діни білім беру жүйесінің тізбегіндегі бұл сатысы мактабтар (мектептер) мен медреселердің алатын оны ерекше. Мектеп – бұл бастауыш үлгідегі оқу орны, мұнда балалардың сауатын ашып, құранды жатқа оқытатын болған. Оны аяқтағаннан кейін балалар медреселерге оқуын жалғастыруға баратын болған. Бірақ мектепке дейін де білім алатын орын болған, ол – Куттаб деп аталады. Араб тілін оқытып, Құранды жаттататын. Медресе – бұл мұсылмандық құқықтың білгірі, рухани дамыған, діни-адамгершілік негізде тәрбиеленген тұлғаны даярлайтын орта және жоғары оқу орны болып есептелінді. Сонымен қатар, медресе оқытушыларды дайындайтын «жоғары оқуорны»қызметінде атқарды. Қазақтарда исламды қабылдағанбасқа халықтар сияқты діни мектептіңекі түрі болды: бастауыш-мектеб (араб.«мактаб») және жоғары – медресе (араб. «мадраса»). Мектептің міндеті Құран және басқада діни кітаптар мәтінін жазуға (сауат ашуға) және оқуға үйрету болып табылды. Медресе исламның білгірлері, мұсылмандық дінді және мұсылмандық құқықтың мәселелерін түсіндірушілердің дәріс (араб. «дарс») оқитын орыны болды. Алайда, білім беру мекемелерінің қызметтік артықшылықтарына қарай, кей жағдайда мектептерде тек қана бастауыш білім ғана емес, одан да терең ілімдер үйреткен. Дәл сол секілді бұрынғы дәстүрлі медреселер бүгінгі күнгі колледж бен университеттер іспетті болған.

Осылайша исламдық білім беру жүйесі Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) Мекке мен Мәдина қалаларында алғашқы уағыз айтуынан басталып, бүкіл дүние жүзіне мешіттер мен медреселер салынып, ірі білім ошақтарына дейін дамыды. Әлемдік мұсылман өркениетінің бір құрамдас бөлігі ретінде Қазақстан жерінен шыққан ғалымдардың діни білімнің дамуына қосқан үлестері де болғаны мақтанарлық жайт.

Әдебиеттер:

1.Өткелбаев Б. Ислам және ғылым. – Алматы: Көкжиек, 2014. – 172 б.

2.Остроумов Н.П. Мусульманские мактабы и русско-туземные школы в Туркестанском крае // Журнал Министерства

Народного Просвещения. – СПБ.: Сенатская типография, 1906. - Ч. 1. – С. 113-166.

3.Бурхан Абдулхаким. «Даналық Үйі» жайында не білесіз? – http://kazislam.kz/islam-zhane-qagam/ishki- kategoriyalar/islam-zhane-gylym/item/14915-danalyk-ji-zhajynda-ne-bilesiz.

4.Жалғас Сандыбаев. Білім алу мұсылманның міндеті / http://tauhid.kz/component/k2/item/690-bilim-alu-m-sylmanny- mindeti.html. – қаралды 25.04.2018.

5.Бұрһануддин Зарнужи. Тәлімгер тағылымы. Аударған Заңқоев Қ.Б. – Алматы, 2011. – 112 б.

474

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ДІНТАНУЛЫҚ БІЛІМДІ ДАМЫТУДЫҢ ТИІМДІ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІ

Отарбаева П.Ғ., магистрант, 2 курс, «Дінтану» мамандығы

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Ғылми жетекші: Құрманалиева А.Д., филос.ғ.д., профессор Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Заманауи білім беру оқушылардарды мәселенің шешімін өз күшімен ізденуге және практикалық тапсырмаларды шешуге, стандартты емес жағдайларда дұрыс шешім шығара алуга баулиды.Қазіргі таңда еліміздегі және әлемдегі өзекті мәселелердің бірі діни экстремизм мен терроризм болып табылады. Жасөспірімдерді қалай қорғауға болады, олардың теріс бағыттағы радикалды діни ағымдарды қабылдамауға деген қабілеттерін қалай дамытуға болады.

Еліміздегі орта мектептердегі дінтану пәнініңнегізгі мақсаты оқушыларға тарихты және әлемдік және дәстүрлі діндерді және олардың қоғамдағы орнын, діни сенім бостандығын, алған білімді өмірде қолдану білім, біліктілік, дағдысын қалыптастыру, оқушыларды толеранттылыққа тәрбиелеу және адамшершілік құндылықтар негізінде гуманистік дүниетаным қалыптастыру, сонымен қатар экстремизм, терроризм және діни радикализмді қабылдамауға үйрету болып табылады.

Мұғалімдердің шеберлігін арттыру арқылы оқушыларда біліктілік пен дағды қалыптастырылады. Мұғалімнің шеберлігі оқушыларға білімді әртүрлі формада, әртүрлі әдістермен жүргізуге, сәйкесінше білім берудің тиімді жүзеге асуына әсер етеді. Бұл мақсат өз кезегінде мектепте педагогикалық жаңа технологиялардың қолданылуына алып келеді.

Қазіргі білім беру жағдайында мұғалім тек қана оқушыларға білім беріп қоймай, оның жеке тұлға ретінде дамуына және әрбір оқушының басқаларға ұқсамайтын индивидуалдылығына назар аудара отырып, оқытуы тиіс. Бұл заманның талабынан туындаған өте маңызды міндет болып табылады. Кеңестік білім беру моделінде мұғалім субъект, ал оқушы объект ретінде қарастырылса, қазіргі таңда білім беру процессі субъект-субъект деңгейінде жүргізіледі. Яғни оқушыда білім беру процесінің белсенді мүшесі болып табылады. Сол себепті де заманауи педагогикалық әдістер оқушылардың өз бетіменіздену әрекетіне негізделеді [1]. Дінтану пәнін оқыту барысында осындайжаңа педагогикалық әдістер мен технологияларды пайдалану пәннің маңыздылығын арттырып, оқушылардың тиімді меңгеруіне және дінтану пәніне деген қызығушылықтарының артуына әсер ететіні анық.

Жаңа және тиімді педагогикалық әдістердің бірі сыни ойлау технологиясы болып табылады. Сыни ойлау технологиясы оқушыларға дінтану пәндерінде тек қана теориялық білімді ғана алып қоймай, алынғанбілімдіөзбетіменталдайалуға,оғанқатыстыөзіндікпікірінайтаалуығаүйретеді. Бұл модуль балалардың да, педагогтердің де сыни тұрғыдан ойлауды дамытуды саналы және оймен қабылдауын көздейді. Сын тұрғысынан ойлау технологиясын дінтану пәні аясында оқушылардың тақырыпқа қызығушылығын арттыра отырып, тақырып туралы өз ойын еркін жеткізе алуға оны қазіргі таңда елімізде және әлемде болып жатқан жағдайлармен байланыстыра алуға үйретуде пайдалануға болады. Ой қозғай отырып, оқушының өз ойымен өзгелердің ойына сыни қарап, естіген, білгенін талдап, салыстырып, реттеп, сұрыптап, жүйелеп, білмегенін өзі зерттеп, дәлелдеп, тұжырым жасауға бағыттау өз бетімен және бірлесіп шығармашылық жұмыс жасау сыни ойлау технологиясының ерекшелігі болып табылады [2].

Дінтанупәніаясындасыниойлаутехнологиясыныңәртүрліәдістерінпайдалануғаболады.Мысалы «миға шабуыл» әдісі. Әдетте миға шабуыл 5-6 оқушыдан тұратын топтарда жүргізіледі. Ол үш кезеңнен тұрады. 1. Идеялар банкін құру. Мақсаты– мүмкіндігінше көп шешімдер қабылдау; 2. Идеяларды талдау. Әрбір идеяда пайдалы, ұтымды тұсын табу; 3. Нәтижелерді өңдеу. Топ 2-5 аралығандаеңқызықтышешімдердітаңдап,спикердітағайындайды,оларбарлықсыныпқатүсіндіреді. Мысалы:«Экстремизм – саясатта: шеткі көзқарасқа, шеткі шараларды пайдалануға бейімділік.Онымен күресу тәсілдерін ұсыныңыз».

Дінтану сабағы барысында сонымен қатар, сыни ойлау әдісі болып табылатын фишбоун қабылдау (Балық қаңқасы) тәсілін қолдануға болады: оқушылар балықтың қаңқасын қағаз бетіне түсіреді, оның басы – тақырып мәселесі, жоғарғы сүйектері– тақырыптыңнегізгі ұғымдары, төменгі сүйектері– ұғымдардың мәні, құйрығы– сұраққажауап. Жазбалар қысқа болуы керек, мәнін көрсететін түйінді сөздер немесе фразалар болады.

475

Мысалы: Мысалы негізгі тақырып ретінде «Ислам діні» алынып, оқушылардың білімін осы әдіс арқылы тексеру тиімді болар еді [3].

Дінтану пәнін жүргізуде тиімділігі жоғары педагогикалық технология проблемалық оқыту технологиясы. Оның негізгі мақсаты – белсендітаным әрекетін ынталандыру, ойлаудың зерттеушілік стилін қалыптастыру.

Проблемалықоқытудыңмәнімұғалімбілімдідайынтүрдебермей,керісіншеоқушыларғамәселелік сұрақтар қою арқылы, оларды шешу жолдары мен тәсілдерін іздеуге бейімдейді. Аталмыш технологияны дінтану пәні барысында оқушыларға діни мәселелерді, шынайы өмірде орын алған дінмен байланысты ситуациялық жағдайларды беру арқылы қолдануға болады.

Проблемалық оқытуды ойдағыдай іске асыру үшін оқушыларға ұсынатын проблемалық сұрақтар жүйесін жасап шығу қажет. Ескеретін жайт: кез келген сұрақ проблемалы бола бермейді. Проблемалы сұрақтың жауабы дайын болмайды, оны оқушы міндетті түрде өзі іздеуі шарт. Ол сұрақ баланың санасезімінде қиындық туғызуы қажет. Оқушы іштей түйсінген ойлау қиыншылығы проблемалық жағдаят деп аталады. Проблемалық сұрақ, бір жағынан, қиын болуы, екінші жағынан, оқушының шамасына лайық болуы керек. Мысалы, оқушылардың жасына, деңгейіне сәйкес келмейтін, дінмен байланысты ауқымды мәселелер мен сұрақтар қоюға болмайды. Ол оқушылардың қызығушылығын төмендетуі мүмкін. Проблемалық жағдаят туғызу, проблемалық сұрақ қою – проблемалық оқытудың алғашқы кезеңі.Келесікезеңіндеоқушы іштейөзбілімінталдап, таңдап, олардыңжауапалуғажеткіліксізекенін анықтайды да ізденіс жолына белсенділікпен түседі. Үшінші кезеңде ол сұрақтың жауабын дұрыс шешебілуамалдарын,жаңабілімдімеңгереді.«Менбілдім!»дегенқуаныштыжағдайғажетеді.Кейінгі кезеңдерде дұрыс жауапты тексереді, алғашқы гипотезамен салыстырады, алынған білім мен білікті қорытындылайды, жинақтайды.

Мәселелік оқыту жаңадан пайда болған жоқ. Оның бастауы педагог-ғалымдар: Сократ, Руссо, Дистервег, Ушинский еңбектерінде көрінеді. Мысалы, Дистервегтің дәлелдеуінше, «жаман ұстаз ақиқатты айта салады, жақсы ұстаз оны іздеп табуды үйретеді» [4].

Дінтану сабақтарында жаңа педагогикалық әдістерді қолдану:

-Сабақта барлық оқушыларды белсенді жұмысқа тарту;

-Оқушылардың тақырыпқа деген қызығушылықтарын арттыру;

-Ынтымақтастықтағы жұмыстың артықшылықтарын көрсету;

-Диалог арқылы мәселені өз көзқарасын білдіруге үйрету;

-Дінтану пәніне ынтасы нашар оқушылар талқылауға, презентацияларға, өзара бағалауға белсенді қатысады;

-Материалды меңгеру практикалық тапсырмаларды тексергенде емес, сабақ уақытында анықталынады.

Еліміздеортабілімберужүйесіндебасқапәндерменсалыстырмалытүрдеқарағандакейінненпайда болған дінтану пәні өзектілігі жағынан, басқа пәндерден қалыс қалмайтындығын, қоғамда көрініс тапқан жастардың діни сауаттылығының төмендігінен болып жатқан проблемалар көрсетіп отыр. Ол өз кезегінде дінтанушы мамандардың құзіреттілгін арттыруды және орта және жоғары білім беру жүйесіндегі дінтанулық білімді заман талабына және орын алып жатқан мәселелердің мазмұны мен себептеріне қарай дамытуды талап етеді. Сол үшінде дінтанулық білім берудің әдістері мен технологиялары дұрыс әрі жағдайға сәйкес таңдалуы қоғамда болуы мүмкін өткір мәселелердің алдын алуды үлкен рөл атқарады.

Әдебиеттер:

1.Schleicher A. Preparing Teachers and Developing School Leaders for the 21 st Centuru: Lessons from around the World

[Подготовка учителей и развитие школьных лидеров для 21-го века: всемирные уроки]. – OECD Publishing, 2012.

2.Мирсеитова С. Оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауын дамыту нысандары мен әдістері. – 2011.

3.Бакиров К.А., Намысова Г.А., И.У. Шаримова А.Г., Габдолаызы Б, Байкенова Б.А., Руководство для учителя:

Второй (основной) уровень/ ЦПМ АОО “Назарбаев интеллектуальные школы”. – Астана, 2014.

4.Қошқарбаев Н. Қазіргі кездегі оқытудың педагогикалық технологиялары». – 2010.

476

САЛАФИЯ АҒЫМЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАНҒА КЕЛУІ

Рысбек Т.Ж., магистрант, 2 курс, «Дінтану» мамандығы

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Ғылыми жетекші: Рысбекова Ш.С., филос.ғ.д., профессор Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Қазақ елiнiң салт-дәстүрiне елеулi түрде әсер етiп қана қоймай өзiндiк қарама-қайшылықтар туғызған, соңғы жылдарда ерекше белсенділігіменқызмет атқарып жүрген исламдық ағымдардың бірі уаххабизм ағымы.

Алайда қазіргі таңда Қазақстан территориясында таралып отырған уаххабистік ағым өкілдері өздерін сәләфтармыз деп атап жүр. Ағым өкілдерінің бұлай әрекет етуін дін ғалымдары түрлі пікірлермен түсіндіреді.

Соның ішінде бірінші болжам бұл қоғамды адастыру үшін жасалған қадам деп танылуы. «Сәләф» сөзі араб тілінен жоғарыда келтірілгендей алғашқы ислам дінінің пайда болуы кезеңіндегі ұсталынған жол. Қазіргі заманағымдары осыны меңзеуарқылы өздерін«таза ислам»деп танытқысы келгендіктері байқалады.

Екінші пікір ол – жаңа атау алу арқылы, өздерінің негізгі идеяларын, мәнін жасыру, ілімдерін кеңінен тарату үшін іске асырылған екінші мүмкіндік деуге де болады. Енді осы ағымның қазіргі таңдағы ілімінің ерекшеліктері мен Қазақстан Республикасы аумағындағы қызметіне тоқталайық. Бұл ағымыныңдiнтаратушыларықазақжерiндегiдәстүрлi исламға тiкелейәсереттi. Ағымныңтарихымен зарарлары елiмiзде бiршама зерттеулердiң өзектi тақырыбына айналды.

Ислам тарихында алғашқы кезеңде пайда болған болмысымен қазiргi таңдағы бағытының ерекшелiктерiн ажырата білу басты мәселелердің бірі еді. Сәләфизмнің елiмiз үшiн қауiптi тұсы қазақ елiнiң бiртұтастығы мен ынтымақтастығына тигiзген керi әсерi. Дiни iзденiс үстiнде жүрген жастарды түрлi әдiстермен тарту арқылы, мемлекеттiң зайырлылығына төндiрген қаупi болатын. Ағым iлiмiнiң саяси сипатта белең алуы, дiнұстанудағы қатаң қағидалары, фундаментальды идеялары, сенім мәселесіндегі фанаттық көзқарас жастар арасындағы экстремистік көріністіңбелең алуына жол ашты.

Қазақ жерiнде салт-дәстүр ретiнде қалыптасқан, аруақтарға арнап құран оқу, құрбандық шалу, қабiрлердi зиярат ету, дұғаларында ата-баба есiмiн қосу сынды әрекеттердi бидғат (жаңашылық) деп санап оғанқарсы уағыз таратты. Сондай -ақ қазақ ұлтына тән дәстүр болып саналатын, келiндердiң қайын жұртына иiлiп сәлем салуы, жетi шелпек пiсiру, киiм үлгiсi сынды әдет-ғұрыптарға да қарсы үгiт насихаттарын таратып, мұндай салттарды «бидғат»деп таныды [1].

1990 жылдардың басында енген бұл ағым қазiргi таңда Қазақстан Республикасының барлық аймақтарында кездеседi. Ғасырлар бойы Ханафи мазхабын ұстанып келген қазақ ұлтының мұсылмандарын, Аллаға ширк келтiрушiлер деген түсiнiкке итермеледi. Өздерiн шынайы мұсылмандармыз деп тануымен қатар өзiнен басқаларын дiннен безгендер деп санайтын бұл ағым фундаменталистiк көзқарасты кеңiнен таратты. Әрине, уаххабшылдық ағымның мұндай әрекеттерi бүгiнгiкүнгiағымөкiлдерiне тәнсипаттар. Негізгіерекшеліктерібуквализмболыптабылатынсәләфия өкілдерінің ұстанымы, ислам дінінің негізгі қағидаларына қарсы. Пәтуа шығарып, бұқара халықты кәпір, бидғат жасаушылар деп айыптайтын сәләфтік ағым, негізгі төрт сүнниттік мазхабқа да қарсы. Негізгі қауіптілігі зайырлы қоғамды мойындамай, мемлекет негізіне, конституцияға қарсы шығуы. Өздерінен өзгенің бәрі – мұсылман емес, және олардың үкімі«кәпір».

Осы тұста сәләфилік ағым өкілдерінің ерекше назарына ілінген – қазақ халқының ата-баба әруағын қастерлеуі, мазарларда құран оқу, еске алу, ұрпақтар сабақтастығын жалғастыру сынды құнды дәстүрлеріміз. Мұндай кертертпа, негізсіз айыптаулар, қазақ жастары арасында, жалпы қазақ қоғамы, мұсылман қауымы арасында алауыздықтың, келіспеушіліктің туындауына алып келді. Тіпті, республика аумғаындағы таралған ілім өкілдері мен өзге мұсылман өкілдері қатар тұрып намаз оқымау,діниуағыздарынтыңдамаусындыөшпенділіксипаттарыдабайқалады. Қазақхалқынаәсіресе ауыр тиген зардабының бірі, отбасылық құндылықтарымызды шайқалтуы, баланың атаанасынан, туған-туыстарынан безініп, шетелге немесе мұсылман«ахи» яғни бауырлары арасына кетуі. Бұл біздің ұлттық менталитетімізге, санамызға жат, ұлттық құндылықтарымызға нұқсан келтіретін идеология. Сонымен қатар осы ағым өкілдерінің таратып отырған дәстүр мен ислам дінімізді қарсы қойып салыстыруының өзі, қазақ халқының тарихын бағаламауы, білмеуі. Себебі қазақ хандығының,

477

мемлекетінің негізініңқалануы исламдінінің шеңберінде, дәстүрімізбендініміз үйлесе, біріге, бірлесе қалыптасты.

Салафизмнің біздің елде таралуы1990 жылдарындағы Тәжікстан мен Ферғана даласынан экспорт жолымен таралды. Бұл аймақтарға 80 жылдары-ақ уаххабиттік әмірлер еніп өздерінің бөлімшелерін құрған болатын. Кейбір қазақстандық және ресейлік БАҚ-та жарияланған мәліметтер салафиттердің Қазақстанда 1997-1998 жылдары пайдаболғандығын айтады. Және олар Маңғыстауоблысында көптеп таралды.ДәлосыуақыттаҚарашығанақгазкенішінигерубасталдыжәнеоны игеружұмыстарынаПарсы шығанағы елдерінен шетелдік жұмысшылар тартылды. Ұлттық қауіпсіздік комитетінің бұрынғы төрағасы Нартай Дұтбаев «Казахстанская правда» газетіне берген сұхбатында былай дейді: «2004 жылы Қарашығанақ кенішінде «Мұсылман бауырлар» және «Асбат әл-Ансар» ұйымдарына мүше болған 23 шетелдік жұмысшы мемлекеттен шығарылды. Экстремизмге қарсы тұру жөніндегі заң қабылданғаннан соң радикалды топтардың эмиссарлары мен мүшелерінің қызметіне тосқауыл қойылды: енді біз оларды мемлекетіміздің аумағына кіргізбеуге және қазақстандықтар арасында өз идеяларын таратуына қарсы тұруға құқылымыз» [2].

Салафияның ұстанушылары негізінен 20-30 жас аралығындағы жас азаматтар болды. Сонымен қатар, биліктің олардың қызметіне деген дәстүрлі реакциясы әкімшілік және қылмыстық ізге түсу түрінде көрініс тапты. Бұл жағдай өз кезегінде маңғыстаулық салафиттердің белсенділігінің біршама тарауына ықпал етті. Саясаттанушы А. Чеботаревтің пікірінше, қазақстандық билік, әсіресе күш құрылымдары «конституциялық құрылыс пен құқықтық тәртіптің» қарсыластарын халықтың әртүрлі топтары арасынан, әсіресе сенушілер арасынан іздеуге және табуға бейім.«Олардың салафиттер бейнесінде жаудың «жаңа» образын жасауға тырысатынын да жоққа шығара алмаймыз. Екінші бір жағынан, егер жекелегенсалафиттер заңсыз уағыздарыменшектелмей, қолдарына қаруалуды бастаса, бұл біздің мемлекет пен қоғамның дамуы үшін қауіпті нышан», – деп есептейді А. Чеботарев. Бұған дәлел ретінде республикалық газеттерде жарияланған теракт жасауды жоспарлаған салафиттердің тұтқындалуы жөніндегі жарияланымдарды келтіруге болады. «Тағы бір күрделі прецедент 2007 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында ҰҚК мен полицияның бірлескен жедел араларының нәтижесінде 13 адамнантұратынжасырынэкстремистіктоптыңәшкереленуіболды.Іздеунәтижесіндеоларданқолдан жасалған жарылғыш зат, отты қару, сондай -ақ діни әдебиеттер мен сол мазмұндағы компакт-дискілер табылды. Осы іс бойынша жүргізілген тергеумен сот үрдісінің құжаттары, аталған тұлғалардың Шымкенттегі Оңтүстік Қазақстан облыстық ҰҚК департаментінің ғимаратын жаруды және дәл осы мекеменің қызметкерлері мен олардың отбасы мүшелерінөлтіруді көздегенін аңғартады.

Сондай-ақ тұтқындалған топтың лидері Өзбекстанда 2004 жылы орын алған жарылыстың ұйымдастырушылармен байланысы болғаны да белгілі болды, – дейді А. Чеботарев [3]. Ресми мәлімет сотталғандардың салафиттер екенін, дәлірек айтқанда олардың ең радикалды, жиһадтық қанатының мүшелері болып табылатыны жайлы біржақты ақпаратберді».

Уаһһабилік идеология өкілдері өздерін «сәләфиміз» деп атағандықтан, осы атпен таныла бастады. Сәләфилік идеологияны қолдаушылар ислам әлемінің көптеген елдерінде белсенді жұмыс жасауда. Кеңес Үкіметі құлағаннан кейін Орта Азия елдеріне, соның ішінде қазақ жеріне тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда келе бастады. Сәләфилік идеология өкілдері елімізде алғашқы кезде қайырымдылық қорлар, діни сауат ашу курстарын, араб тілін үйрететін оқу орындарын ашып, көптеген жастардың санасын улады. Қала берсе орыс тіліне аударылған тегін діни әдебиеттер таратумен діни сауаты жоқ қандастарымызды өз қатарларына тарта білді. 90-шы жылдары көптеген жастар діни білім алу мақсатында араб елдеріне бет алды. Соның ішінде осы идеологияның шырмауына іліккен кейбір жастар оқуын тамамдап, елге оралған соң сол діни ағымның ұстанымдарын жаюға көшкендігін Әбсаттар қажы Дербісәлі «Біз ұстанатын діни жол» атты еңбегінде атап өтеді [4, 21-22 бб.].

Олар алғашқы кезде дінге ықылас танытқан адамға түрлі діни әдебиет интернет мақалалары түрлі уағыз жазылған аудио-бейне жазбалар ұсынады. Ондай уағыздарда ашық жиһадқа шақыру, халифат құру секілді экстремистік идеялар болмайды. Бірақ бұл кітаптар мен парақшалардың негізгі мақстаы – адам санасына уаһһабиліктің базалық идеяларын (ширк, бидағат, т.б.) сіңіру, сол арқылы болашақта экстремистік идеяларды (кәпірлерге, адасқандарға қарсы жиһад, мемлекеттік құрылымды құлату, т.б.) жатсынбайтындай ету болып табылады. Көбіне бұл кітап пен парақшалар уаһһабилік идеологияны ұстанушы араб ғалымдарыныңеңбегіненаудармаболыпкеледі. Ол еңбектер өз кезегіде көптегентілге аударылған.

Орыс зерттеушісі Александр Игнатенко «Ислам и политика» (Ислам және саясат) атты еңбегінде уаһһабиліктің діни-саяси доктрина ретінде таралуы ислам елдерінде үш кезеңнен тұрғанын айтуда:

1. 70-ші жылдары АҚШ барлау қызметі уаһһабилікті коммунизмге қарсы тұратын идеологиялық құрал ретінде қарастырған. Уаһһабилік ресми дін дәрежесіне жеткен Сауд Арабиясының әлеуетін пайдалану арқылы 1970 жылдары барлық араб елдеріне (Египет, Ливия, Палестина, Сирия т.б.) уаһһабилік енгізілді.

478

2.1980-жылдары Ауғанстандағы КСРО әскеріне қарсы соғысқан барлық радикалдық топтарды жұмылдыру үшін осы елге уаһһабилік «ілім» енгізілді. Нәтижесінде түрлі мұсылман елдерінен «кәпірлерге қарсы ғазауат соғысын жүргізу» үшін көптеген «Аллаһ жауынгері» Ауғанстанға ағылды, кейіннен Талибан қозғалысы дүниеге келді.

3.КСРО (Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы) құлаған соң посткеңестік елдердің ішкі тыныштығын бұзу үшін уаһһабилік «ілім» Орта Азия республикалары мен Кавказ аймағына кіргізілді. Соның нәтижесінде бұл діни-саяси доктрина Шешенстан мен Өзбекстандағы, Қырғызстан мен Тәжікстандағы қарулы қақтығыстар мен жанжалдардың шығуына басты себеп болды [5, 101-102 бб.].

Қазіргі кезде уаһһабилік идеологиясы белгілі бір деңгейде еліміздің мұсылман жастары арасында кеңірек таралуда. Түрлі ағымдар мен топтарға бөлінген қазақстандық мұсылмандар бір-біріне өшпенділікпен қарап, біртұтас мұсылмандар қауымы арасында алауыздық пайда бола бастады. Осындай ағымдар мен топтарға бөлінген мұсылмандар бір мешіттің ішінде қатар тұрып намаз оқымайды. Бір-бірінен бөлектеніп жүреді, тіпті кейде бірін-бірі «кәпір» деуге дейін барып жүр. Осындай жолға түскен жастар өздерінің ата-аналарымен қатар отырып тамақтанбайды, оларды намаз оқымағандары үшін «кәпір» санайды.

Кейбір топтардың мүшелері мешіттерге барудан да бас тартып, имамдарға дінсіз үкімет тағайындаған деп айып тағады. Сан ғасырлар тату тұрған қазақ елі үшін мұндай келеңсіз жағдайларға жол беру үлкен қателік. Сондықтан ата-бабамыз ұстанған мейірімді ислам дінін дұрыс түсініп, жүрегімізде жылулық сақтап, адамгершілік бейнемізді қолдан келгенше жоғалтпауға тырысуымыз керек. Қазақстандық дәстүрлі ислам мәселесіне тоқталсақ, бұл ұғым белгілі бір жаңа қазақ ислам моделін шығаруды емес, ата-бабаларымыздан ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан ислам құндылықтарынсақтапқалуды білдіреді.Себебі исламдіні тарихымыздың,мәдениетіміздіңажырамас бөлігі. Бар қазақ бір дінді, бір мәзһабты, бір ақиданы ұстанып келді. Намаз оқыса да, Құран оқып, бет сипаса да, тәспі тартып, дұға етсе де ешкім бір-біріне: «мынауың не, сен қателесіп отырсың, адасып жүрсің» деп білгішсінгендер атымен болған жоқ. Үлкендер жасы кішілерді мәңгілік тозбайтын мұсылмандық құндылықтарға тәрбиелеп отырды. Әке ұлын, шеше қызын имандылыққа, көркем мінезділікке, адамның қадірін білуге баулыды.

ҚМДБ төрағасының бірінші орынбасары, «Хазірет Сұлтан» мешітінің Бас имамы Қайрат Жолдыбайұлының пікірінше, Салафилік буквализммен ерекшеленеді. Яғни аят-хадистердің астарын, мақсатына үңілмей, бетін қана қалқып алып, өздігінше түсіндіруге бет бұрады. «Сәләф» сөзі «бұрынғылар» дегенді білдіреді. Діни терминологияда «салиқалы салафтар» делінген кезде сахабалар, олардың көзін көрген табиғиндер мен бұлардың да көзін көрген табаға табиғиндер меңзеледі. Бірақ діни терминологияда белгілі бір ағымға «салафтар» деп айтылмайды. Салафиттер өкілдері болса оны пайдаланып, өздерін «бұрынғы Пайғамбар заманындағы мұсылман жолын ұстанамыз» деп жекелеген адамдардың идеясын насихаттап жүр. Уаһһабилік пен салафилікті бір ағым деушілер де бар. Жалпы, уаһһабилік уақыт тұрғысынан келетін болсақ, салафизмнен әлдеқайда кеш пайда болды. Алайда уаһһабшылар өздерін салафитпіз деп атап жүргені бәрімізге мәлім. Сондай-ақ жоғарыда келтірілген Қайрат Жолдыбайұлының пікіріне сүйенсек, салафтар деп қазіргі кезде нақты ағымға қатысты айтылмайтындығын ескеру жөн болады.

Ақпараттар әлемі мен ғылыми еңбектерде қазақстандық та, шетелдік те эксперттердің салафизм туралы берген ақпараттары сан түрлі. Нақты дефинициялар, негізгі белгілер мен сеніміндегі айырмашылықтар туралы келісілген бір анықтама жоқ. Кей эксперттер өздерін салафит деп атағандықтан, осы сөзді қолдану керек десе, келесі эксперттер ваххабизм терминін қолдануды ұсынады. Одан бөлек басқа эксперттер салафилерді радикал, қалыпты, ауытқып тұратындар деп бөлу туралы түсінікті енгізді.

Шын мәнінде, салафилерді ғылыми классификация ретінде қалыпты, радикал және джихадшылар деп бөлген дұрыс емес деп айтады. Себебі, олардың концептуалды негіздері бір, бәрі сол бір кітапты оқиды, тыңдайтын идеолог-ұстаздарына дейін бірдей, тіпті уағыздау мен әсер ету тәсілдерін де бірдей қолданады.

Ақтөбе қаласындағы «Аңсар» оңалту орталығының жетекшісі, теолог Асқар Сабдиннің бұл жөнінде айтқан ойын қарастырар болсақ. Оның айтуынша, көп елдерде тыйым салынған халықаралық террористік ДАИШ ұйымы мен өздерін қалыпты салафия ағымына жатқызатындар бірдей кітаптарды оқиды әрі бірдей уағыздаушы-идеологтарды тыңдайды екен. Бір пәтуа қалыпты ұстанымда жүргендерді радикалдарға айналдыруы ғажап емес. Оның үстіне, ақпараттар әлемі де толығымен ашық.Мысалы,Ютубтаешқандайтіркеусізкезкелгенақпаратқақолжеткізугеболатындығындаашып айтты.

Сондықтан, ең алдымен шет елден келген ақпараттарды дұрыс саралау үшін, басқа елдің идеологиясын енгізуге тырысатын уағыздаушы ұстаздардың шығарған пәтуасының дұрыс бұрыстығына көз жеткізу үшін ғаламтор желісіндегі мәліметтерді барынша тыңғылықты қадағалау

479

маңызды. Қазір көптеген басқа ағымдарды таратушы, экстремистік-террористік материалдарды таратушы желілерді Ақпарат және коммуникациялар министрлігі жабуда. Бірақ, бір күнде қанша желі жабылса, сонша желі қайтадан ашылып жатыр. Ол үшін, әр түрлі ағымдардан алдын-алу жұмыстары жүргізіліпжатыр,халықтыңбілімдеңгейінкөтеру,ақпараттардыдұрысжеткізужолдарыменайналысу керек.

Қазіргі таңда, әр түрлі идеологиядан сақтану үшін төл дәстүрімізді, ата-бабадан келе жатқан салтымызды, ана тілімізді, өзіндік менталитетімізді, ұлттық мұрамызды сақтау сияқты ойлар алға тартылуда. Елбасымыздың «Мәдени мұра», «Рухани жаңғыру», «Ұлттық код» деп аталған жобалары халқымыздың рухани деңгейін көтеру үшін, ұлттық және діни, сонымен қатар мемлекеттік бірегейлігімізді сақтау үшін жасалған қадамдар екені анық. Осы тұрғыдан, дәстүрімізбен етене сіңісіп кеткентөртмазхабтыңбіріӘбуХанифамазхабынхалыққанасихаттапжүргенҚазақстанмұсылмандар діни басқармасының да рөлі зор екенін айта кеткен жөн.

Әдебиеттер:

1.Сейтбеков С., Нысанбаев С. Ислам тарихы. – Шымкент, 2002.

2.Әбсаттар қажы Дербісәлі. Біз ұстанатын діни жол. – Астана, 2012.

3.Әділбаев А., Әділбаева Ш. Әбу Ханифа және Ханафи мәзһабы. – Алматы: Көкжиек баспасы, 2011.

4.Топалоғлу Б. Ислам теологиясы. Кіріспе: Оқулық/Ауд. Н.Ж. Байтенова, С.У. Абжалов. – Алматы, 2014. – 276 б.

5.А.Игнатенко. ислам и политика: Сборник статей. – М.: Институт религии и политики, 2004. – 82-83, 97-98, 101-102

стр.

ПРEСВИТEРAНДЫҚ AҒЫМДAРДЫҢ EРEКШEЛІГІ

Сагнадина А.Т., магистрант, 2 курс, «Дінтану» мамандығы

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Ғылыми жетекші: Борбасова Қ.М., филос.ғ.д., профессор Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Көпұлтты, көпконфeссиялы eліміздeгі түрлі діни өмірдің нeгізгі тeндeнциялaры турaлы хaлықтың білімінжeтілдірукeрeктігісөзсізaнық.ПрeсвитeриaндінибірлeстіктeріҚaзaқстaндaкeңіннeнтaрaлғaн нeохристиaндық aғымдaрдың бірі. 2011 жылдың бaсындa eліміздe 229 діни бірлeстік, сaны aз діни топтaр мeн филиaлдaр eсeптe тұрғaн. 2011 жылғы зaң қaбылдaнғaннaн кeйін қaйтa тіркeудeн 55 жeргілікті діни бірлeстік өтті [1, 18 б.]. Aл 2014 жылы олaрдың сaны – 92 діни бірлeстікті құрaсa, 2015 жылы – 101 діни бірлeстік [2, 332 б.] болғaн. Aл 2017 жылғы стaтистикa бойыншa Aлмaты қaлaсындa прeсвитeриaндық бaғыттaғы тіркeудeн өткeн 31 діни бірлeстік [3] қызмeт eтудe. Бұл Қaзaқстaндaғы eвaнгeлизaция сaясaтын іскe aсырушы шіркeулeр сaнының тaғы бір жоғaрғы көрсeткіші болып тaбылaды.

Прeсвитeриaндық грeк тілінeн «presbyteros» сөзінeн шыққaн. Ол прeсвитeрлeр нeмeсe қaуым бaсшысы aрқылы жүзeгe aсырылaтын шіркeуді бaсқaрудың eрeкшe жүйeсін білдірeді. Eвропaдa осындaй типтeгі шіркeулeрді рeформaторлық шіркeу дeп aтaйды.

Прeсвитeриaндықтaр христиaндық шіркeудің eң aлғaшқы құрлысынa қaйтып орaлуды тaлaп eтіп, eпископтықты тeріскe шығaрды. Шіркeудің мeмлeкeттeн бөлінуін тaлaп eтіп, aғылшын шіркeуінe қaрсы шықты. Прeсвитeриaндық шіркeулeрді бaсқaру жүйeсі пaсторлaр мeн прeсвитeрлeрдің қолындa болғaндықтaн, aғымның aтaуы дa осыдaн шыққaн. Aлдымeн діни қaуым стaрeйшинaлaры мeн пaсторлaрының жинaлысы, кeйін провинциялық жәнe ұлттық синодтaр пaйдa болды. Прeсвитeриaндық шіркeулeрдe құдaйғa құлшылық eту өтe қaрaпaйым. Хрaмдaрдa eшқaндaй дa кeріліп шeгeлeнгeн бeйнe дe, мeхрaбтaр дa, иконa дa, шaм дa болмaйды. Қaзіргі тaңдa прeсвитeриaндық eң aлдымeн Шотлaндиядa, AҚШ, Кaнaдa жәнe Aвстриядa тaрaлғaн. Прeсвитeриaндық шіркeулeр Aнглиядa жәнe Солтүстік Ирлaндиядa дa aйтaрлықтaй мaңызғa иe. Прeсвитeриaндықтaр сондaй-aқ бұрынғы aғылшын отaрлaры Aфрикaдa жәнe Оңтүстік Корeядa дaмығaн [4].

Прeсвитeриaндықтaр aдaм жaнын құтқaру тeк Құдaйдың қолынaн кeлeді дeп сeнeді жәнe кaтоликтeрдeгі Құдaй мeн aдaм aрaсындaғы шіркeудің "дeлдaл рөлін" тeріскe шығaрaды. Прeсвитeриaндық доктринa Құдaйдың жоғaрғы күшінe сeнугe жәнe Құдaйдaн құт-бeрeкe кeлуі үшін тeк сeнім ғaнa кeрeк eкeндігінe, оның ішіндe құтқaрылу сұрaқтaрынa, тaғдырғa, Қaсиeтті жaзудың

480

дұрыстығынa нeгіздeлeді. Олaр Қaсиeтті Жaзуды үнeмі үйрeнугe, сeнім мeн кaтeхизистaры, доктринaлaры көрсeтілгeн тeологиялық eңбeктeрді жaрыққa шығaруғa, білім aлуғa eрeкшe көңіл бөлeді. Олaрдың ойыншa, құтқaрылуғa жeтудің жaлғыз жол сілтeушісі – Қaсиeтті Жaзу [4].

Прeсвитeриaндықтaрдың дін ілімінe кeлeтін болсaқ, олaр бaсқa христиaндық aғымдaр сeкілді Құдaйың Үштік бeйнeсінe сeнeді жәнe Иисус Христостың құдaйлық тa, aдaм тaбиғaтын дa мойындaйды. Олaр бaрлық христиaндaрғa ортaқ aлғaшқы күнә жәнe мәңгі өмір турaлы ілімді қaбылдaйды жәнe пәк күйіндe жүкті болудың шынaйылығынa сeнeді [5].

Прeсвитeриaндaрдың Қaсиeтті Жaзу, Қaсиeтті Үштік Құдaй, тaғдыр, күнә, құтқaрылу турaлы діни сeнімі, шіркeу, отбaсы, діни рәсімдeргe т.б. қaтысты мәсeлeлeр 1648 жылы қaбылдaнғaн «Вeстминистрлік сeнім ұстaнымынa» нeгіздeлeді [6]. Aл христиaн дініндeгі сeнім ұстaнымынa қaрсы конфeссиялaр мұндaй құжaттaрдың болуы Жaзбaлaрдың жeткіліксіз eкeндігін білдeрeді дeп eсeптeйді. Олaрдың ұрaны: «Інжілдeн бaсқa eшқaндaй сeнім ұстaнымы жоқ». Aл прeсвитeриaндaрдың пікіріншe: «Біздің нeгe сeнeтінімізді білу үшін Киeлі Кітaптa жaзылғaн догмaлық жүйeні қaмтитын сeнім ұстaнымы мeн дін ілімінe қaрaу жeткілікті [7].

Прeсвитeриaндықтaр бaсқa протeстaнттық конфeссиялaр сияқты Құдaйдың рaқымынa жeтудің құрaлы рeтіндe шоқыну мeн eвхaристия құпиясынмойындaйды. Шомылдыру рәсімі – мәсіхшінің күнә үшін өлгeні жәнe Құдaй Рухының тікeлeй әрeкeт eтуімeн Исa Мәсіхтің жaңa өмірігe қaйтa кeлгeнін білдірeді. Бaлaлaр Құдaй бeргeн уәдeлeрді орындaу aрқылы шомылдыру рәсімінeн өтeді. Шомылдыру рәсімінeн өту әртүрлі болaды: суды шaшырaту, құю жәнe бaтыру aрқылы. Шомылдыру рәсімін кeзкeлгeн жaғдaйдa тeк пaстор ғaнa орындaй aлaды. Шоқындыру Үштік Құдaйдың aтынaн орындaлaды. Aл Eвхaристия – Христостың aйқыштa өлгeнін eскe aлу рәсімі. Діндaрлaр Христостың eвхaристия рәсімінeн бaсқa, бaрлық құлшылықтaрғa рухaни түрдe қaтысaтындығынa сeнeді.

Құлшылықтa топпeн біргe псaлм шырқaлaды. Тaрихының бaстaпқы кeзeңіндe eуропaлық құрлықтaғы Рeформaциялaнғaн конфeссияның шіркeулeрі олaрдың діни қызмeттeріндe қaтaң рeттeлeтін сaлттaрды ұстaнды. Aлaйдa бритaндық жәнe aмeрикaндық прeсвитeриaндaр пуритaнизмнің ықпaлымeн құлшылық eтуді жeңілдeтугe тырысты. Олaр литургиялық дұғaлaрдaн жәнe дін қызмeткeрлeрініңсәндікиімдeрінeнбaстaртып,бүкілқоғaммeнәнaйтудыұсынды.Кeйінірeк,олaрдың діни нысaндaры одaн әрі жeңілдeтілді. XIX ғaсырдың соңғы жaртысындa біртіндeп рeформaлaр бaстaлғaннaн кeйін бұл нысaндaр бaрлық дeноминaцилaр бойыншa қaйтa қaрaлды. 1906 жылы AҚШтaғы Прeсвитeриaн шіркeуі бірыңғaй ғибaдaт кітaбын (Book of Сommon Worship) қaбылдaды, 1970 жылы осы нұсқaулық Құлшылық eту кітaбымeн (The Worshipbook) aуыстырылды (бұл кітaптaрды пaйдaлaну мүлдeм міндeтті eмeс). Жeкe шіркeулeрдің сeссиялaры өздeрінің құлшылық eту формaлaрын aнықтaуғa құқылы. Нeгізгі құлшылық жeксeнбі тaңeртeн орындaлaды. Ондa дұғaлaр aйтылып,әншырқaлaды,уaғыздaушытaрaпынaнІнжілдeнмәтіндeроқылaды.Уaғыздaушыөзтaңдaуы бойыншa қaндaйдa бір тaқырып aясындa уaғыз aйтaды. Құлшылық шaмaмeн бір сaғaтқa созылaды, діндaрлaрдың қолaйлығы үшін eкі бірдeй құлшылық жиі бірізді өткізілeді.

Прeсвитeриaндықтa діни қызмeткeрлeрдің құтқaрылу мәсeлeсінe қaтысуын жоққa шығaрaды, сондықтaн прeсвитeриaндық шіркeулeрдe eпископтық құрылым болмaйды. Қaуым өздeрінің мүшeлeрі aрaсынaн құпия дaуыс бeру aрқылы прeсвитeрлeр мeн диaкондaрды сaйлaйды. Кeйбір прeсвитeриaндық қaуымдaрдa уaғыздaушы болып әйeлдeрдe сaйлaнa aлaды.

Прeсвитeриaндық дін ілімнің мынaдaй eрeкшeліктeрін aтaп өту кeрeк:

•Құдaйдың тaғдыры турaлы ілім, яғни aдaмның құтқaрылaтыны нeмeсe құтқaрылмaйтындығы aлдын-aлa aнықтaлғaн; оғaн жaқсы нeмeсe жaмaндық әрeкeттeр жaсaу aрқылы әсeр eту мүмкін eмeс;

•Шіркeудің жaлғыз бaсшысы – Иисус Христос;

•Киeлі кітaп – сeнім мeн өмір мәсeлeлeрін рeттeйтін eң жоғaрғы eрeжe;

•Шомылдыру рәсімінe нaзaр aудaру;

•Псaлмaлaрды топтық орындaу тәжірибeсі;

•Құдaймeн қaрым-қaтынaстa шіркeудің дeлдaл рөлін жоққa шығaру;

•Қaсиeттілeрді кaнондaу турaлы догмaтты aлып тaстaу;

•Уaғыздaрдың aйтылғaннaн гөрі, оқылaтынынa көп көңіл бөлу;

•Құлшылық eту кeзіндe aйтылғaн дұғa нeгізінeн пaстордың импровизaциясы болып тaбылaды. Прeсвитeриaндықтың бaсқa дa протeстaнттық aғымдaр сияқты тaбыну ғұрыптaрының

қaрaпaйымдылығы мeн минимaлизмімeн eрeкшeлeнeді. Шіркeулeрдe иконкaлaр, кeрілу бeйнeлeрі, aлтaрь, шaм болмaйды, оргaндық музыкa дыбысы eстілмeйді [5].

Прeсвитeриaндaрдың aйтуы бойыншa, Киeлі Жaзбa – сeнімніңжaлғыз бeдeлді бaсшысы. Христиaн дінінің өкілі өзін толғaндырып жүргeн кeз кeлгeн сұрaқтың жaуaбын Киeлі Кітaптaн тaбa aлaды. Осы мaқсaттa Прeсвитeриaндық шіркeулeрдe Киeлі Жaзбaлaрды оқуды үйрeтeтінкурстaр жәнe жeксeнбілік мeктeптeр бaр.

481

Прeсвитeриaндaр христиaндық ілімнің нeгізгі догмaттaрын Құдaйың Үштік бeйнeсін, Иисус Христостың құдaй – aдaм тaбиғaтын, Мaрияның қaсиeттілігін мойындaйды. Прeсвитeриaндaрдaғы тaғдыр мәсeлeсіндe, мысaлы eлуіншілeрдeн aйырмaшылығы бaр. Олaр үшін тaғдыр aлдын aлa бeлгілeніп қойылғaн, aл eлуіншілeрдe кeрісіншe тaғдыр әр aдaмның өзінің қолындa. Сонымeн қaтaр прeсвитeрaндық діни бірлeстіктeр бaсқa протeсттaнттық бaғыттaрдaн eпископтaрдың болмaуымeн eрeкшeлeнeді.Мұндaйeпископтықбaсқaружүйeсіaнгликaндық шіркeулeргeтән. Aл прeсвитeриaндық шіркeуді прeсвитeр лaуaзымды тұлғa бaсқaрaды. Aдaм мeн Құдaйдың aрaсындaғы шіркeудің дeлдaлдықрөлін,иконa,крeсттіжоққaшығaру,қaсиeттіәкeйлeргe,Мәриямaнaғaeрeкшeкөңілбөлмeу, eвхaристия мeн шоқынудaн бaсқa құпиялaрды мойындaмaу, құлшылықты топпeн орындaуғa, діни ілімді тaрaтуғa eрeкшe нaзaр aудaруы, Інжілді ғaнa мойындaуы – бaрлық протeсттaнттық, оның ішіндe прeсвитeриaндық aғымдaрғa тән ортaқ сeнім жүйeсі болып тaбылaды.

Әдeбиeттeр:

1.Мeмлeкeт жәнe дін. ҚР Дін істeрі aгeнттігінің журнaлы, №4 (23), 2012 – 70.

2.Қaзaқстaнның тaрихи жәнe рухaни-мәдeни дaмуындaғы діннің рөлі: дәстүр жәнe қaзіргі зaмaн. Ұжымдық моногрaфия

/Роль рeлигии в историчeском и духовно-культурном рaзвитии Кaзaхстaнa: трaдиции и соврeмeнность. Коллeктивнaя моногрaфия // З.К. Шaукeновa жәнe С.E. Нұрмұрaтовтың жaлпы рeдaкциясымeн. – Aлмaты: ҚР БҒМ ҒК Философия, сaясaттaну жәнe дінтaну институты, 2016. – 360 б.

3.Рeлигиозныe объeдинeния [Элeктрондық қор]. – Қолжeтімді рeжим: http://din-almaty.gov.kz/deyatelnost- upravleniya/rubriki/religioznye-obedineniya.html

4.Прeсвитeриaндық шіркeулeр [Элeктрондық қор]. – Қолжeтімді рeжим: https://kk.wikipedia.org/wiki/

5.Прeсвитeриaнe [Элeктронный рeсурс]. – Рeжим доступa: https://diс.aсademiс.ru/diс.nsf/enс_сolier/5457/

6.Вeстминстeрскоe исповeдaниe вeры 1648 годa [Элeктронный рeсурс]. – Рeжим доступa: http://сalvinism.ru/west.htm

7.Особeнности библeйского прeсвитeриaнствa. [Элeктронный рeсурс]. – Рeжим доступa: http://www.roсkofisrael.сom/Russian/EssenseOfBibliсalPresbytarianismR.htm

ИСЛАМ ДІНІ ҚОҒАМДАҒЫ БЕЙБІТШІЛІКТІ САҚТАУШЫ ФАКТОР

Смагулов Н.А., магистрант, 2 курс, «Дінтану» мамандығы

Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті

Ғылыми жетекші: Анарбаев Н.С., PhD доктор,

Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті

Ислам сөзінің негізі «салима», «иасламу», «ислам» яғни бейбітшілік, аманшылық деген мағынада келеді. Бұл сөз Алла тағаланың «Салам» деген көркем аттарының бірі болып келеді. Ал ислам шариғатнормасындағы мағынасы толық мойынсыну, Аллахтың тағайындаған арнайы нормаларын орындау, одан басқа құдайларға табынбау. Алла тағала Құран кәрімде: «Ол сондай Алла, Одан басқа ешбір тәңір жоқ. Ол патша; өте пәк, есендік беруші» (Құран Кәрім. «Таһа» сүресі, 8-аят).

Ислам – Алла тағаланыңөзінің Жəбірейіл періштесі арқылы өзінің құлы, әрі сүйікті әрі соңғы пайғамбары Мұхаммедке (с.а.у) жіберген шариғат нормалары. Ислам адамзатқа бұл дүниеде және ақыретте жақсы өмір сүруіне кепіл болатын қағидалар жиынтығы. Ислам дінінің адамгершіліктік нормаларында тəрбиеге қатысты қайрымдылық, мейрімділік жақтары көп ескеріледі. Жақсылық көрсеткен адамның көңілі таза, мейрімділік қасиетке ие болады. Ислам дінінде сүйіспеншілік, мейрімділік, тазалық ерекше орын алады. Сол себепті, ислам дінінің тəрбиелік мəні бүгінгі таңда маңызы зор. Ислам дінінің ерекшелігі – ұлттық салт-дəстүрімізді, əдет-ғұрыпымызды, рухани қазыналарымызды бір жүйеге салып, құндылығын анықтап, арттыруға көмектесетін тəртіптілік заңы. Ислам діні имандылыққа жетелейді, бойында иманы бар адам ешуақытта жамандыққа бармайды.

Имандыадамар-ұжданын,тазалығын,əдептілігін,əділеттілігінсақтайды.Əдептіліктіңөзіадамның өзін-өзі тəрбиелеуіне, мінез-құлқын дұрыстауына көмектеседі. Мінезі құлқы дұрыс адам қоғамда, қоршаған ортада үлкен игілікті іс-əрекет жасауға дайын.

Әлемде ең тез дамып жатқан дін – ол Ислам діні. Жылдан жылға жүздеген тіпті мыңдаға басқа дін өкілдері хақ дін Исламды қабылдауда. Кәзіргі уақытта әлем бойынша 1,5 миллиардқа жуық мұсылмандар өмір сүреді және жыл өткен сайын бұл көрсеткіш өсе түсуде[2]. Еліміздің тарихы мен мәдениеті, дәстүрі ұзақ жылдар бойы Ислам дінімен тығыз байланыста дамып келеді. Ислам қазақ халқының өзіндік руханияты мен мәдениетінің қалыптасуындағы негізгі қайнарлардың бірі болып

482

табылады. Ол ұлттық салт-дəстүрімізді, əдет-ғұрыпымызды, рухани қазыналарымызды бір жүйеге салып, құндылығын анықтап, арттыруға көмектесетін тəртіптілік заңы.

Иә, ел тұтастығы мен рухани келісімнің маңыздылығы адамзаттың үйлесімді де берекелі өмір сүруінде алатын орны ерекше екені белгілі. Қашан да татулығы жарасқан, ауызбірлігі мен достастығы үйлесім тапқан ел бір арнаға түйісіп, халықтың тілегі мен ынта-ниеті, асыл армандары орындалып, бақытты қоғам, әрі бейғам өмір кешетіндігі ежелден белгілі. Ислам діні ең бірінші татулыққа, бейбітшілікке шақырады. Ол бірлікті, ынтымақтықты дəріптейді. Бірлік бар жерде тірлік бар. Тірлік бар жерде адамгершілік құндылықтар бар. Ынтымақты ел əр уақытта мəдениеті жоғары, салауатты ел болып есептелген. Сол себепті бабаларымыздың: «Бірлігі барды – жау алмайды» немесе «Бірлік бар жерде – тірлік бар» деген ұлағатты сөздің астарында ел тыныштығын негіздегені байқалып тұр. Адамныңмыназамандаорынсызəрекеткеаяқбасуы– имансыздығыныңнəтижесі.ТіптенОтандысүю, өзіңді жақсы көру, өзгені өзіңдей сезіну имандылықтан бастау алмақ. Имансыз тіптен ұлттық рухында жоғалтып алмақ. Қазіргі заманда Батысқа еліктеп жастарымыз өзінің ұлттық мəдениетін ұмытуға да аяқ басты. Қаймағы бұзылмағанқайранжастар оларды дер кезінде бұзбай, өзініңқандайдеңгейде өмір сүріп жатқандығын ешқашан ұмыттырмау керек. Адамға ешқашан сырттан қайғы келмейді, ол əрбір адамның өзінің істеген іс-əрекетінің жемісі. Сондықтан адам осы əрекеттермен алдын ала күресуіміз шарт, себебі адам асқынып кеткеннен кейін, оған ешқашан ем жүрмейді. Еліміздің болашағы осы жастардың қолында, заманның қандай екендігін адамнан білеміз. Тəрбие-тəлім болмай, ешқашан жұлдызы жанған жұрт болмайды. Құранды оқып, хадисті жаттаған сайын адамның санасы жаңғырып, ақыл-ойы кеңейді. Қазіргі заманда жылтырмен ораған қорапшадағы бос зат секілді, адамдардың көбісі бос əрекетке аяқ басып жүр.

Адамимандылықжолындаəрекететсе,еңбіріншіоныңісіоданкейіноныңаузындағысөзтүзеледі. Адамғабасқапəлетілдепатаған,егерадамдасөзтүзелсе,оданкейінадамныңісіоңғабасады.Имансыз адам құдайдан қорықпайды. Адам бойында иманы болмаса, адам орынсыз əрекеттерге аяқ баспақ. Адамның адамдық қасиетінің аяққа басылуы – ол имансыздықтың нəтижесі. Ұлан-байтақ Қазақ жері көп ұлтты, көп конфессиялы, әлденеше мәдениеттер тоғысқан мемлекет екені баршаға мәлім. Алла тағаланың жақсылығы және Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың бейбітшілік сүйгіш әрі салиқалы саясаты, парасатты басшылығы арқасында мемлекетімізде жүзден астам алуан тіл мен дінді, түрлі діл мен мәдениетті ұлттар мен ұлыстар өзара ауызбірлік пен ынтымақта тату-тәтті өмір сүріп келеді.

Мәдениеттердің бір-біріне деген игі әсері, өзара тоғысуы және имандылық пен парасаттылық, тектілік пен зиялылық арқылы мәдениеттер байып өркендейді. Осы арқылы адамзат өркениеттерінің өзара үйлесімі қалыптасады. Сол себепті мәдениеттер мен діндер арасындағы диалог пен өзара түсіністік, біздіңше, бірте-бірте қылаң бере бастаған ұлттар мен ұлыстар қақтығысын болдырмаудың бастықұралыболаалады.Исламдінімəдениеттіңжоғарғыдеңгейдеболуынталапетеді.Адамгершілігі мол адам парасатты, ақылды, ізгілікті болып келеді. Еліміз егемендік алып, тəуелсіз мемлекет болып өмір сүріп келе жатқанына 25 жылдан астам уақыт болды. Осы жылдар аралығында біздің қоғамымыздың барлық салаларында түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр. Сол өзгерістердің негізін салушы осы қоғамда өмір сүріп жатқан адамдар. Осы ретте 14 ғасырдан бері адам баласын ізгілік пен қайырымдылыққа,ынтымақ пенбірлікке шақырыпкележатқанисламдініәлемгешуақ шашып,нұрын таратабастағаннанберітатулықпендостық,әділдікорнауда.Исламөмірдіұлықтайды,адамдардыоны қадірлеуге үндейді.

Қасиетті Құранда: «Ізгі істерге, тақуалыққа көмектесіңдер. Күнә жасауға, жаулыққа жәрдемші болмаңдар. Құдайдан қорқыңдар, оның қаһары, тегінде, тым қатал» (Құран Кәрім. «Ал-Майда» сүресі, 2-аят) деп, Алланың тура жолмен жүруге, иманнан таймауға, игілікке, қайырымдылыққа, шапағатқа шақырады, жамандықтан сақтандырады. Сөйтіп, ислам барша адамзатқа әділдікті үлгі, зұлымдықты харам етеді. Өзара жәрдем беру, мейірімді де рахымды, бауырмашыл болу оның ұлық тәлімдерінен. Исламдініақылменпарасаттыжоғарықояотырып,өзгеніңдеой-пікірінеқұрметпенқарайды.Адамды бір ғана сенімге арқандап, оған қатаң көзқарастарды таңбайды, оған ешкімді мәжбүрлемейді. Құран Кәрім:«Діндезорлықжоқ»(ҚұранКәрім. «Ал-Бақара»сүресі,256-аят)дейді.Бұлдініміздіңұстанымы, адамзатқа көрсеткенжолы, Алла тағаланыңнығметтерінқадірлеу, салиқалымақсатқоюына көмектесу деп бағамдаймыз. Жаратушы Иеміз әлемдегі барлық іс-шаралардың ақ-қарасын ажыратып бергеннен кейін адам баласының қай жолды таңдауын өз еркіне салады. Әрине, Алла тағаланың барша адамзаттың бір ғана сенім-нанымына ұйытып қоюына құдіреті жетеді. Бірақ, Ол адамзатқа өзі жаратқан басқа мақұлықтарына бермеген ақыл-ой, сана бостандығын бергендіктен, үлкен сеніммен еркінежібереді.Бұл тұрғыдадаАллатағала ҚұранКәрімде: «Сенадамдардымұсылманболуғакүштеп көндіремін деп ойлайсың ба? Жоқ, жер бетіндегі адамдар тек Аллаһ Тағаланың бұйрығы болса ғана түгел мұсылман болады» дейді. (Құран Кәрім. «Юнус» сүресі, 99-аят). Бұдан шығатын қорытынды – жаппай исламды қабылдау тек бір Алланың қалауында. Тәңіріміз адам баласын жалпы қай дінде болсын, өзара мәмілемен бейбіт қатар өмір сүруге міндеттейді. Ислам – саналы адамдарды, өз еркі

483

және қалауымен қайырлы, игілікті істерге жетелейтін құдіреті күшті Жаратушының заңы. Ислам – тәрбие. Ислам – бақытқа жетелейтін, иман мен Алла заңдарын қамтитын тура жол. Ислам – сүйіспеншілік, құрмет. Ислам – сенім, ғибадат, дұға. Ислам – адамзат, отбасы, қоғамды дамытып, үйлестірушікүш.Ислам– адамдыЖаратушыАлламен,өзгепендеменәлеммен,айналасындағылармен байланыстырып, тәртіпке салатын, оған жол нұсқап, жетелейтін үлкен сенім. Сол себепті атақты философ Анри Бергсон дін жайында: «Өткен тарихта және заманымызда ғылымды, пәлсапаны білмейтін қоғамды кездестіруге болады. Бірақ, дінсіз қоғам болмайды[3]» деген.

ӨзкезегіндеИсламбасқадінөкілдеріментөрттүрліжолменбайланысжасаудыдұрыскөреді.Олар: 1. Танысып, білісіп, жақсы қарым -қатынаста болу; 2. Бір-біріне жәрдемдесу; 3. Жақсылық жасау; 4. Әділ болу.

Алла тағала Құран Кәрімде танысып, білісіп, қарым-қатынас жасау жайлы: «Ей, адамзат! Сендерді біз әуелде бір еркек, бір әйелден (Адам мен Хауадан) бір ата, бір анадан жаратып, өрбіттік… Өзара қарым-қатынас жасауларың үшін көптеген ұлт, ұлыс етіп көбейттік. Ал ерекше діндар болғандарыңды Алла құрметті санайды. Анығында, Алла барлық нәрсені біліп, бәрінен хабар алып отырады» - деген. (Құран Кәрім. «Хұжұрат» сүресі, 13-аят).

Сонымен, барша адамзат бір ата-ананың перзенттері. Адамдардың түрлі ұлт-ұлысқа бөлінуі, бірбірімен жер немесе мал-дүниеге таласып, ұрыс-жанжалмен өмір сүруі емес, қайта олар бір-бірімен танысып, қамқорлық жасап, өзі халифа болған уақытта елін өркендетуге шақыруы ләзім. Алла тағала құзырында абыройға мал-дүниемен емес, қайта Алла тағаладан қорқумен және де жіберген әміріне мойынсұнумен жететінін айтқан жөн. Ал жақсылық жасау, әділ болу жайлы да Алла тағала Құран Кәрімде: «Ал кәпірлер ішіндегі сендермен соғыспағандарға, сендерді мекендеріңнен қуып шықпағандарға келсек, оларға жақсылық жасаудан, олар туралы әділ болудан Алла сендердің жолдарыңды тоспайды. Алланың әділ жандарды жақсы көретіні даусыз» деп өсиет еткен. (Құран Кәрім. «Мұмтахина» сүресі, 8-аят).

Алла тағала бір аятта адамдар бір-біріне бөтен еместігін ескертсе, екінші аятта қайсы дінде болмасыноларғажақсылықжасауды және де әділболғанжандардыжақсыкөретіндігінатапкөрсетеді.

Ислам дінінде адамадық құндылықтар ол бес принцип аясында қарастырылады, не оны «мұсылманның жеке басына қатысты құндылықтар» деп атасақ та болады. Олар:дін, жан, ақыл, ар намыс, мүлік[4].

Басқа діндер де осы бес нәрсенің маңыздылығы жайында сөздер келеді. Жер бетіндегі мемлекеттер заңдары да тура осы тәртіппен болмасада, бірақ осы бес принцип нәтижесінде негізделеді.

Ислам осы маңызды бес приципті адамның бар болуына және оның өмір сүруіне байланыстырды. Өйткені адамның дұрыс өмір сүруіне бұл бес принцип негіз болады.

1.Дін бұл мұсылманныңең қымбатжәне еңқасиетті приципі. Ал мұылмандар қоғамы үшінхақиқи отан рөлін атқарады.

Алла Тағала діннің маңыздылығын өмірімізде басқа да қымбат және маңызды заттардан қарағанда бөлекқояды:«Оларғаайтегердеәкелерің,балаларың,бауырларың,жұбайларың,туғантуысқандарын, тапқан таянған мал пұлдарын, тоқтап тоқырауға ұшырауынан қорқатын сауда саттық кәсіптерің және өздерің үшін ұнайтын үй жайларың сендер үшін Алладан, оның пайғамбарынан және Оның жолында күрестен сүйікті һәм маңызды болса, онда Алланың пәрменін (алапан азабын) күтіңдер. Алла (қу дүниені жанындай жақсы көретін) азғын қауымды әсте тура жолға салмайды». (Құран Кәрім. «Тәуба» сүресі, 24-аят)

Дін бұл маңыздылығы бойынша басқа заттарға қарағанда ең біріншісі және қасиеттілігі бойынша ең алдыңғысы. Сондықтан да ислам жүйесінде діңге деген алауыздық бұл қасырет, ал дінді мойындамау қасыреттен де ауыр.

2.Жан бұл адамның бар болуына және оның өмірінің сақталуына қатысты бес прициптердің ішіндегі маңыздылығы бойынша діннен кейін тұратын принцип. Адам әр қашанда өінің жаны үшін бәріне дайынболған. Алла Тағала: «Сол адамбаласы өзбауырынанбезеді, тіпті өзанасы менәкесінен, жан жары мен бала шағасынан. Сол күні олардың әрқайсысы өз басымен қайғы болды»(Құран Кәрім. «Абаса» сүресі, 34-37-аят). Аяттың мағынасынан қиямет күні адам өзінің жаны үшін барлық жақын адамдарынан бас тартады.

3.Ақыл бұл адамның өзінің адамдық қасиеттерінің дұрыс қалыптасуына, Алла Тағала өзінің шариғатын бекіткен адамдар қатарына кіруіне себеб болады. Сондықтан да адам ақылды барынша қорғап, бағалауға тырысады. Алла Тағала: «Расында біз аманатты жеті қаткөкке, жерге және тауларға ұсындық. Алайда олар оны мойындарына алудын қашты, оның ауыр жауапкершілігінен қорықты. Сөйтіп, оны адам баласы өз мойнына алды» (Құран Кәрім. «Ахзаб» сүресі, 72-аят). Жынды адам бұл жауапкершіліктен босатылады, өйткені ақыл адамдылықты айқындаушы фактор.

484

Дін бірінші өйткені бұл адам өмірінің мақсаты, адам жаратылуының себебі. Алла тағала Құранда: «Мен жындар мен адамдарды құлшылық үшін жараттым» деді. (Құран Кәрім. «Аз-Зарият» сүресі, 56аят)

Жан екінші өйткені бұл адам өмірінің жалғасуына себеб.

Ақыл үшінші өйткені бұл адамдағы адамдық қасиеттердің дұрыс қалыптасуына себеп болады.

4.Ар намыс бұл сипат, онымен адам ерекшеленіп, мақталынады. Осы сипат арқылы адамдар арасында бір біріне деген құрмет, сыйластық орнайды.

5.Мүлік соңғы болып тағайындалды. Өйткені өмірдің дұрыс болуы, өмірдегі хақиқи мақсаттарды орындауүшінадамденсаулығыболуытиіс.Адамныңденсаулығыоныңдұрыстамақтанып,өзінеқарау арқылы болады. Ал бұл қажеттіліктерді орындау үщін адам материялдық заттарға мұқтаж. Сондықтан да мал мүлік адам өмірінің жалғасуында үлкен рөл атқарады.

Байқағанымыздайисламдініосықұндылықтардыңеңмаңыздысыдінменбастапмүлікпенаяқтады. Осы келтірілген құндылықтар адамның жаратылуына және адамзат өмірінің жалғасуына үлкен себеб тигізеді. Осыған орай ислам шариғаты осы нәрселердің сақталуын қадағалап, бұзылуына жол

бермейді. Әрбір осы бес өмірлік принципті бұзушыға ислам діні жазасын тағайындайды.

Ислам діні мұсылмандар мен олардың қоластындағы өзге дін өкілдеріне де тең құқық береді, мұсылмандарға тиесілі немесе міндетті нәрселер оларға да міндетті және оларға да дін еркіндігі толығымен берілген. Мұсылмандармен бірге бір мемлекетте тұратын «Кітап иелері» өкілдері жайлы шариғатымыз бірқатар шешімдер шығарған:

1.Олардың тәрк етуіне немесе белгілі бір сенімге мәжбүрленуіне жол берілмейді. Өйткені, жоғарыда айтқанымыздай, Алла тағала Құранда: «Дінде зорлық жоқ» деген. (Құран Кәрім. «Бақара» сүресі, 256-аят).

2.«Кітап иелері» діни рәсімдерін өткізуге құқылы. Шіркеулері бұзылмайды, пұттары қиратылмайды. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) өзінің хадисінде: «кім зиммиге (басқа дін өкілі) қастандық жасаса мағанқастандықжасағаны. Кіммағанқастандықжасаса Аллаға қастандықжасағаны[5]»деген. Яғни, оларды ғибадат жасап жатқан діндерінен қайтармаңдар деген.

3.Ислам олардың діндерінде рұқсат етілген тағамдарын пайдалануына да мүмкіндік береді.

4.Өз дініндегілеріне үйлену, ажырасу еркіндігі сақталады.

5.Ислам олардың абырой мен құқығын қорғайды. Ұрыс-жанжал болған жағдайда да олармен әдеп сақтап,сыпайы сөйлесугешақырады. Алла тағалаҚұранКәрімде: «Бұрынкітаптүсірілгенадамдармен өте сыпайы сөйлесіңдер. Ал олардың арасындағы керібаққандардың жайы басқаша. «Біз өзімізге берілген кітапқа да, сендерге берілген кітаптарға да иландық. Сендердің тәңірлерің де, біздің Тәңірімз де біреу-ақ. Біз бір Аллаһқа ғана бойсұнғандармыз» деңдер» деген. (Құран Кәрім. «Ғанкәбут» сүресі, 46-аят).Мұсылмандармен бірдей басқа түскен қайғы-қасіретке де тең құқықты.

6.Ислам діні мұсылмандарға оларды зиярат етуге, сырқаттанып қалса көңілін сұрауға және бірбірімен сауда-саттық жасау секілді т.б. істерге рұқсат етеді.

Сөз соңында, асыл дініміздің ұлағатты да тәрбиелі қағидаларынан дінаралық татулық пен үйлесімнің адамзат аталуының алдында киелі борыш екенін ескерсек, сол киелі борышымызды әр саналы азамат тиесілі дәрежеде атқарса, қоғамымыздың тыныш та бейбіт ғұмыр кешетіндігінде біздің күмәніміз жоқ. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың сөзінде: «Әлемде бір ғана қауым бар, ол – адамзат қауымдастығы, бір ғана жаратушы бар, ол – Аллаһ Тағала. Бір ғана тіл бар, ол – жүрек тілі. Ендеше барша адамзаттың тілегі бір» деп үндеу тастағаны бізді дінаралық татулық пен өзара келісім негізінде тыныштық орнаған қоғамда ғана тілегіміз бен ізгі арманымыз орындалатынына нық сенім білдіруге болады.

Әдебиеттер:

1.Құран Кәрім. Халифа Алтай. «Фахд» баспасы. – 1991.

2.www.muftyat.kz

3.Бергсон А. Екі қайнаркөз. – «Канон» баспасы,1994. – 243 б.

4.Абдулла М. Әсәру иқомати аль-худуд. – «Мактабату уаһба» баспасы, 1986 – 55 б.

5.Сунан Ат-Тирмизи. Абу Иса Ат-Тирмизи. Даруль ғорби ислами. – 2008.

485

ҚҰРАННЫҢ ИБРАҺИМДІК ДІНДЕРДІҢ КІТАПТАРЫМЕН ОРТАҚ ТҰСТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЙШЫЛЫҚТАРЫ

Тлеубердиев Б.К., магистрант, 1 курс, «Исламтану» мамандығы

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Адамзат тарихына қарайтын болсақ, адам баласы қашанда өз ортасына қарай дін үстанып жүрді. Оның қағидаларын орындауда қасиетті кітабына сүйенді. Аллаһ тағала әуелгі пайғамбар, атамыз Адам (а.с.)-нан бастап, соңғы пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.с.)-ға дейінгі аралықта барша халыққа Өз дінін жіберіп отырған. Пайғамбарлардың кейбіріне қауымын тура жолға бастасын деп парақтар (мысалға Адамға (а.с.) он парақша, Шииске елу, Ыдырысқа отыз және Ибраһимге он парақша секілді ), ал қайсыбіріне кітаптар түсірген (Дәуітке (а.с.) Зәбүрді, Мұсаға (а.с.) Тәуратты, Исаға (а.с.) Інжілді, Мұхаммедке (с.а.с.) Құранды бергендей).

Ислам ғұламалары яһудимен християндардың Ибраһимдік діндерге (кітап иелеріне) жататындығы жайлы бір ауыздан келіскен Имам Матуриди, «Әһлі кітап» деген терминологиялық ұғымды, Алла тарапынан келген бір иләһи «Кітапқа» иман еткендер. Алайда, ол кітап кейіннен адам тарапынан өзгертілген болуы да мүмкін деп қарайды. Ол: «Ақыл иесі жалпы адам баласының тәбиғатында бір Жаратушыға деген сенім бар. Бұл сенімнің көңілдерде орнығып, беки түсуі үшін хазреті Адамнан соңғы пайғамбарМұхаммедке(с.а.с) дейінбелгілі бір заманда, белгілі бір мекенге пайғамбаржіберіліп отырды. Осы тұрғыдан бүкіл пайғамбарлар «Тәухид» (бір Жаратушыға сену) сенімін насихаттады. Алайда, олардың(пайғамбарлардың) қайтыс болуымен бұл тәухид сенімі бұзылды. Немесе халал және харам сияқты үкімдерді өз ішіне алған Забур, Тәурат және Інжілге иман еткендер өзгертті»4

Ибраһимдік діндердің кітаптарына қысқаша шолу:

1)Тәурат– Мұсапайғамбарға(а.с.)түскениләһикітап.Көнееврейтіліндетәуратсөзі«заң», «иләһи пәрмен» деген мағыналарды береді. Қасиетті Құранда Тәураттың Мұсаға (а.с.) түсірілгендігі, Алла Тағала осы кітабы арқылы оған қауымы Бәни Исраилды туралыққа бастап, үкім етуге бұйырғандығы жайында хабарланады. Мысалы, Бақара сүресінің 53-аятында «Мұсаға Кітапты (Тәуратты) түсірдік»,

–делінген. «Бізішінде туралық пеннұр барТәуратты түсірдік»(Мәида, 44). Тәуратта ғибадаттыңжайжапсары мен түрлі мәселелерге жауап берілген. Кітапты дұрыс құрметтемей, оған амал етпегендердің істерін Алла Тағала Жұма сүресінің 5-аятында «Тәурат жүктелініп, сосын оны ұстамағандардың мысалы көп кітап көтерген есектің мысалындай. Алланың аяттарын өтірікке шығарған қауымның мысалы қандай жаман! Алла залымдарды тура жолға бастамайды», – деп айыптап, әшкерелеген.

2)Зәбур – Дәуіт пайғамбарға (а.с.) түскен кітап. Хақ Тағала Ниса сүресінің 163-аятында: «Дәуітке Зәбурды бердік», – дейді. Зәбур сөзі «жазылған кітап» деген мағынаны білдіреді. Бұл иләһи кітапта Алланың әмірлері айтылған. Жалпы Құран Кәрімде Дәуіт пайғамбарға (а.с.) нәзіл болған Зәбур кітабы туралыаяттаркөпемес.ТекӘнбиясүресінің105-аятында:«РасындаБізЗәбурдазікірденкейін:«Жерге ізгі пенделерім мұрагер болады», – деп жаздық», – делінген.

3)Інжіл – Иса пайғамбарға (а.с.) түскен кітап. Құран Кәрімде Мәида сүресінің 46-аятында: «Сондай-ақ олардың (пайғамбарлардың) ізінше Тәуратты растаушы Мәриямұлы Исаны жібердік. Әрі оған ішінде туралық, нұр және тақуалар үшін насихат бар Тәуратты бекітуші Інжілді бердік», – делінген. Інжіл Мұса пайғамбардан(а.с.) кейінбіразадасушылықтарға ұрынған Бәни Исраил қауымын туралыққа салу үшін Алла Тағала тарапынан Иса пайғамбарға (а.с.)түсірілген кітап. Інжіл сөзі «ізгі хабар» деген мағынаны білдіреді. Інжіл Құраннан бұрын түскен кітап. Құран Кәрімде нақ осы Інжілде Исапайғамбарға(а.с.)өзіненкейінсоңғыпайғамбардыңтүсетіндігітуралысүйіншіхабарбарболатын. Саф сүресінің 6-аятында Алла Тағала былай дейді: «Сол уақытта Мәриямұлы Иса: «Уа, Исраил ұрпақтары! Расында мен сендерге (жіберілген) Алланың елшісімін. Қолымдағы Тәуратты растаушымынәрі мененкейінкелетінАхмедаттыелшіменқуандырушымын». Бірақолар ол (яғни, сол айтылған пайғамбар Мұхаммед (с.а.с.) ашық дәлелдермен келген сәтте: «Бұл нағыз сиқыр», – десті».

4)Құран Кәрім – ақырзаман пайғамбары Мұхаммедке (с.а.с.) түскен кітап. Ислам дінінің негізі Құран мен Пайғамбардың (с.а.с.) сүннеті. Құран Кәрім Алла Тағала тарапынан Жебірейіл періште арқылы уахи етіліп, Мұхаммед пайғамбарға (с.а.с.) жиырма үш жылда нәзіл болынды. Алла Тағала Жүніссүресінің57-аятында:«Уа,адамдар!СендергеРаббыларыңтарапынанбірүгіт,жүректергешипа және иман келтіргендер үшін тура жол бастаушы әрі рахым (ретінде Құран) түсті», – деген. Ал Исра сүресінің 9-аятында: «Расында осы Құран ең тура жолға бастайды және ізгі іс істейтін мүміндерге үлкен сый бар екендігін сүйіншілейді», – деген5.

4 Мансур әл-Матуридие гөре ислам діші дінлер, «Емин иәйынлары» баспасы, Бурса. – 2013. 525 бет. 97 б

5 http://fatua.kz/kz/post/view?id=206

486

Тура жол – ол Жаратушы Аллаһтың жалғыздығы, ортағы жоқ, серігі жоқ, тумаған, туылмаған, әрі ешбір нәрсе Онымен тең еместігінде. Құранның «Ихлас» сүресінде: (Мұхаммед) «Айт! ол Аллаһ жалғыз. Аллаһ мұңсыз (ешбір нәрсеге мұқтаж емес). Тумаған, туылмаған. Әрі ешбір нәрсе Оған тең емес», - деп көрсетеді.

Адамзат баласы уақытөте келе нәпсі жетегіне ілесіп пайғамбарлардыңбірінтеріске шығарып, енді бірінің қанын төксе, қайсыбірін Алланың баласы деп тантыды (мысалы яһудилер Ғұзайрды, христиандар Исаны айтқандай). Бұған Аллаһ тағала Құранда: (Мұхаммед) «Ей, әһли Кітап! (еврей, христиан) Сендер мен біздің арамыздағы бірдей бір сөзге келіңдер. Ол: Аллаһ Тағалағадан өзгеге құлшылық етпейік. Оған ешнәрсені ортақ қоспайық. Аллаһтан өзге бір-бірімізді тәңір тұтпайық» де»6,

– деп ескертті.

Түптің– түбіндебарлығвдаҚұранпринципінұстанукеректігін,қазіргібізжетугетырысыпжүрген жаһанданудыңүлгісінкөрсетіп Құранныңмағынасындабылайдейді: «Ей, Израйыл ұрпақтары!Берген нығметім мен ырыс-берекемді еске алыңдар. Маған берген уәделеріңді орындаңдар. Сонда Мен де берген уәдемді орындаймын. Әрі Менен ғана қорқыңдар. Қолдарыңдағы Тәуратты растаушы Мен түсірген Құранға сеніңдер. Сондай-ақ, алғашқы қарсы келушілердің бірі болмаңдар. Және де аяттарымды арзан бағаға сатпаңдар (дүние үшін бұрмаламаңдар). Менен қорқыңдар. Ақиқатты жалғанмен араластырмаңдар. Ақиқатты біле тұра қасақана жасырмаңдар»7.

Имам Матуриди, Құрандағы: «Әр топ өз сенімі мен ұстанымын мақтан тұтып, соған мәз болады» (Мүминун сүресі, 53-аят) деген аяттың тәпсірінде: «Дінді ұстанбай әркім жеке басымен қалар болса, ақиқат ісінде бір мәмілеге келе алмайды. Сол себепті, барлығы Хақ бір дінге жабысулары керек»8 дейді. Яғни, дін ұстануда пайғамбарға ілесіп, кітапқа сүйену керектігін меңзейді.

Пайғамбардың өтуімен адамдар араларындағы кітапты көңіл қалауларымен бұрмалар болса, діндерінің тек жұрнағы қалары белгілі. Кітап түскен қауым қасарысып өз қалауларын таңдап қайшылыққа түсті. Ол істерініңдұрыс еместігінкөрсетіпҚұранда: «(Уа, Мұхаммед! Сеноларға: ) «Уа, Кітап иелері! Тәурат пен Інжілді және өздеріңе Раббыларың тарапынан түсірілгенді тура орындамайынша түк те емессіңдер» деп айт» (Мәида, 68), – деп туралыққа шақырды. Олардың өз тарапынан көрсеткен қарсылықтарына Аллаһ тағала Құранда: «Әрқашан оларға: «Аллаһ түсірген Құранға иман келтіріңдер» деп айтылса: «Өзімізге түсірілгенге иман келтіреміз» деп, Құранға қарсы болады. Олардың қолдарындағы Тәуратты растаушы Құран ақиқат. Оларға: «Егер Тәуратқа иман келтірген болсаңдар, бұрын Аллаһтың пайғамбарларын неге өлтірдіңдер?» –-де»9, – деп қарслықтарының негізсіздігін нұқыды. Тіптк кеубіреулерінің паңданып айтқан сөздері мен қылған қылықтарына: «Әрине олардың: «Аллаһ кедей, біз баймыз» деген сөздерін Аллаһ естіді. Олардың айтқандары мен жазықсыз пайғамбарларды өлтіргендерін жазамыз да оларға: «Күйдіруші азапты татыңдар!», – дейміз», - деп қайтар жақтарының ауыртпалығымен зілдеді.

Яһуди қауымы Тәураттағы хабарларға сүйеніп, ақырғы пайғамбардың келетінін білген, күткен. Арабтарменкейдеорыналғанерегеспенарадағыжанжалбарысында«Соңғыпайғамбаркелсін,осыдан келгенде, сонда көресіңдер, көрсетеміз сендерге», – деп кіжінетін. Соңғы пайғамбардың Аллаһ тағаланың қалауымен араб баласынан шығуын, танып тұрса да танымаған кейіп танытып мойындамауын, қарсы болуын Аллаһ тағала Құранда: «Олардың қолдарындағы Тәуратты растаушы Құран келген шақта, олар бұрын (ең ақырғы келетін пайғамбар арқылы кәпірлерге) үстемдік етуді тілеген бола тұра өздеріне Тәуратта таныған (Мұхаммед) келген заманда олар қарсы шықты. Қарсы шығушыларға Аллаһтың лағынеті болсын»10, – деп әшкерелеп кейінгілерге естіртті.

Ибраһимдік діндердің кітаптарындағы яһуди мен христиан арасында Ибраһим (а.с.)- ды өздеріне теліп, иемдену бар екендігін, оның олай емес екенін Құранда былай деп баяндайды: «Ей, әһли кітап! ІнжілдеТәураттаИбраһимненкөпуақытөткенсоңтүсірілетұранегеолжайлыталасасыңдар?Осыған да ақылдарың жетпей ме? Мейлі, шет жағасын білетін тақырыптар хақында пікір таласуға шамаларың жетеді делік. Бірақ білмейтін мәселелер жайлы неге сөз таластырасыңдар? Негізінде, істің ақиқатын Аллаһ біледі, сендер біле алмайсыңдар. Ибраһим еврей де, христиан да емес, ол ханиф (Аллаһты «жалғыз» деп білген) мұсылман еді»11. «Немесе Ибраһим, Исмайыл, Ысқақ, Яқұп және ұрпақтары «еврей яки христиан еді» дейсіңдер ме? Оларға: «Сендер ме, әлде Аллаһ па жақсы білетін?» де. Аллаһ Тағаланың білдірген ақиқатын біле тұра жасырғаннан артық кім залым болуы мүмкін? Аллаһ не істегендеріңнен хабарсыз емес»12.

6«Әли Имран» сүресі, 3\64.

7«Бақара» сүресі, 2\40-42.

8Әбу Мансур әл-Матуриди, Китәбут таухид, «Дәру садыр» баспасы, Байрут. – 2007. 538 бет. 4-5 бб.

9«Бақарас» сүресі, 2\92.

10«Бақара» сүресі, 2\89.

11«Әли Имран» сүресі, 3\66-67.

12«Бақара» сүресі, 2\140.

487

Құранның Ибраһимдік діндердің кітаптарындағы тағы бір қайшылығы, Иса (а.с.)-ның Аллаһтың баласы еместігін, олар ойлағандай айқыш ағашқа асылып өлмегендігін айшықтауы: «Дегенмен, олардың серттерін бұзулары, Аллаһтың аяттарына қарсы шығулары, пайғамбарларды жазықсыз өлтірулері және «жүректеріміз перделі» дегендері үшін (оларға пәлекет бердік). Әрі Аллаһ Өзіне қарсылық көрсеткендері үшін жүректеріне мөр басқан. Сондықтан, өте азынан өзгелері иман келтіре алмайды. Және (Исаға) қарсы шығулары мен Мәриямға үлкен жала жапқандары үшін. Тағы да «Аллаһтың елшісі Мәриям ұлы Иса Мәсіхті өлтірдік!» – дегендері... Негізінде, олар оны өлтірмеді де, аспады. Бірақ оған ұқсатылды (Олар Исаға ұқсатылған сатқынды өлтірді). Расында, ол жайында қайшылыққа түскендер, әрине, одан күдіктенуде. Олардың оған қатысты мәліметтері жоқ. Бірақ күмәннің соңында. Олар оны анық өлтірмеді. Олай емес, Аллаһ Тағала оны Өз жағына көтерді. Аллаһ өте үстем, хикмет иесі. Әһли кітап Исаға өлуінен бұрын сөзсіз иман келтіреді. Және қиямет күнінде ол оларға куә болады. Сонда еврейлердің зұлымдықтары мен көптеген адамдарды Аллаһтың жолынан адастырғандықтарыжәнеоларғатыйымсалынғанболатұрапайдаүшінпайызалулары әріадамдардың малдарын орынсыз жегендері үшін бұрын адал етілген нығметтерді харам еттік. Олардың арасындағы күпірлікке бой алдырғандарға күйзелтуші азап дайындадық»13.

Берушісі барлығына ортақ Жаратушы Жаббар Ие болғандықтан олардағы мәтіндердің ортақ тұстары мен ұқсастықтарының орын алуы заңдылық. Аллаһ тағала Ниса сүресінің 136-аятында мүмін мұсылмандарға:«Уа,иманкелтіргендер!Аллаға,Оныңелшісінеәрісолелшісінетүсіргенкітапқажәне одан бұрын түскен кітапқа иман келтіріңдер», – деп әмір етеді.

Құрандағы Інжілмен ұқсас болып көрінген мәтіндерге қарап кейбір батыс шығыстанушылары хазіреті Мұхаммед (с.а.с.) Құранның мазмұнын христиан кітаптарынан тікелей оқыған болуы мүмкін деген қисынсыз пікір айтады. Аллаһ тағала осының алдын алып, пайғамбарды «оқи алмайтын умми» етіпданалығымен«Анкабүт»сүресінде: «Сенбұданбұрынкітапоқымағанда,онықолыңменжазбаған да едің. Егер солай болса, бұзықтар сөзсіз күдіктенер еді, – деп, осындай жайдың болатындығын ашық баян етеді.

БірдехазіретіМұхаммед(с.а.с.)МәдинадаболғанкезіндеНәжраннанхристиандардыңөкіліретінде дінбасыларыменелбасшыларыбар70адамкеліппікірталастырады.ОларПайғамбардыңсөзінқабыл етпей, өз сенімдерінің дұрыстығын айтып, хазіреті Исаны Жаратушының баласы деп қасарысады. Сонда мына аят түседі: «Иса жайында саған мағлұмат келгеннен кейін өзіңмен кім таласса да оларға: «Келіңдер! Балалар-ымызды, балаларыңды, әйелдерімізді, әйелдеріңді, өздер-імізді және өздеріңді шақырып алайық. Содан кейін «Аллаһтың лағынеті жалған айтушыларға болсын!» деп, қарғасайық де»14. Осы аяттан кейін хазіреті Мұхаммед (с.а.с.) отбасын алып шығып, христиандарға Ұлы Жаратушының жарлығын жеткізеді. Бірақ олар жалған айтушыға қарғыс тілеуден бас тартып, кейін Исламның қол астына кіріп, жизия (салық) төлеуге ғана келіседі15.

Құран олардың Мұхаммед (с.а.с.)-ның пайғамбарлығы жайлы: «Өздеріне кітап берілгендер оны өз балаларын танығандай жақсы таниды. Осыған қарамастан олардың бір тобы әдейі шындықты жасырады»16,–деп хабар береді. Иә, христиандардың басшылары биліктен айырылып қалмау үшін ақиқатты теріске шығаруға мәжбүр болған.

Құранға күмәнмен қарағандардың тағы бірі ондағы тарихи әңгімелерді Мәдинада еврей ғалымдарымен жақсы қарым-қатынас жасап, Тәураттан алуы ықтимал деген негізсіз жорамалдар айтады. Олардың хазіреті Мұхаммедпен (с.а.с.) қандай қарым-қатынаста болғаны жайлы Құранда айқын мағлұматтар бар. Еврейлер әу бастан-ақ хазіреті Мұхаммедке (с.а.с.) қарсылық білдіріп, дұшпандық жасауға тырысқан. Құранда бұл ашық баян етілген: «Оларға Аллаһтан өздеріндегі Тәуратты растаушы Құран келген шақта, бұрыннан (Құран келмей тұрып, келетін ақырзаман пайғамбары арқылы) кәпірлерге қарсы жеңіс тілеп жүрсе де, сол білген (Құран) өздеріне келген кезде, оны теріске шығарды. Теріске шығарушыларды Аллаһ лағынет етсін»17, - деп жауапкершіліктен бас тартудың ауыр қылмыс екенін хабар етеді.

Кітаптардағы ұқсастықтың бір мысалы рух18, кәһф асхабтары19 сияқты оқиғалар. Бұд кітап иелерінің (яһуди мен христиан) Мекке мүшріктері арқылы Мұхаммед (с.а.с.)-ды мүдірту мақсатында, қойған сұрақтарына Аллаһ тағаладан соларға берілген жауап болып енген. Кейде хазіреті Пайғамбар олардың кітаптарындағы бағзы мәселе жайлы хабар берсе, олар оны теріске шығаруға тырысатын да,

13«Ниса» сүресі, 4\155-161.

14«Әли Имран», 3:61.

15Мұхитдин ИСАҰЛЫ, ҚҰРАН КІМНІҢ СӨЗІ? “Алтын қалам”Алматы. - 2007. 224 бет 37 б.

16«Бақара», 2: 146

17«Бақара», 2:89.

18«Исра», 17: 17.

19«Кеһф», 18:9–25.

488

ақырында өтіріктері шығуға айналғанда ғана амалсыз мойындаған20. Мұхаммед (с.а.с.) оларға Құранның Тәурат секілді илаһи-уахи болып түскендігін айтқан. Олардың басым көпшілігі арабтарға деген күндестіктен қабыл ете алмай, орынсыз теріске шығаруға тырысқан. Бірақ бойында Ұлы

Жаратушыға деген сүйіспеншілігі бар жандар, әсіресе Абдуллаһ ибн Сәләм• секілді ғалымдар оны бір көргенде-ақ «Мына кісінің жүзінде иненің жасуындай да жалғандық жоқ» деп бірден мойындап, мұсылман болған. Атақты ғұламалардың оның әкелген кітабын қабыл етуі – Құранның илаһи екендігінің бұлтартпас айғағының бірегейі21.

Құранда жалпы жаратылыстың барлық тылсым сырлары баян етілген. Қазіргі кезде ғалымдар да оны қуаттауда. Осы Құранға ғана тән ақиқаттардың өзі-ақ бұрынғы кітаптардан көшірілген деген жалған тұжырымды жоққа шығаруда.

Қорыта келе қосарымыз, Құдайдың сөзі болған Құран мен Ибраһимдік діндердің кітаптарындағы ортақ тұстары – ол, Жаратушы Иеміздің Аллаһ екендігі, Кітаптардың Алладан берілгендігі (Құраннан басқасы кейіннен адамдар тарапынан өзгеріске ұшыраған), пайғамбар жіберілуі, жәннәт – тозақ жайындағы ескертпелер. Ал, айырмашылықтары – ол, Аллаһқа бала телу (Иса (а.с.)-ды телігендей), Мұхаммед (с.а.с.)-ды кітаптарында айтылса да мойындамау, қабылдамау, Құранды өз кітаптарынан көшірілген деп қарсы келу, Иләһи соңғы кітап екенін жоққа шығару,қолдамау, өз кітаптарының өзгергендігі.

Құранныңалдыңғыкітаптарданбастыерекшелігісоңғыболуында.Соғанорай,Құранжербетіндегі жалпы адамзат баласына арналып және барлық уақытқа түсірілгендігі, кем – кетіксіз толыққанды екендігі, өмір соңына дейін қорғалатындығы аяттарында айқын айтылады. Алла Тағала Хижр сүресінің 9-аятында: «Расында зікірді (Құранды) Біз түсірдік әрі шын мәнінде оны Біз қорғаушымыз»,

– дейді. Яғни бұл Кітап әрдайым иләһи қамқорлық пен қадағалаудың астында, сондықтан да алдыңғы кітаптар сияқты өзгерістерге ұшырамайды.

Әдебиеттер:

1.Мансур әл-Матуридие гөре ислам діші дінлер, «Емин иәйынлары» баспасы, Бурса. – 2013. – 525 б.

2.Әбу Мансур әл-Матуриди, Китәбут таухид. – «Дәру садыр» баспасы: Байрут, 2007. –538 б.

3.Құран Кәрім

4.Мұхитдин ИСАҰЛЫ, ҚҰРАН КІМНІҢ СӨЗІ? – Алматы, 2007. – 224 б.

5.Фәтуә

ХАДИС ІЛІМІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ: ТАРИХИ-МӘДЕНИ ЖАҒДАЙ

Тойғылы Д., магистрант, 1 курс, «Исламтану» мамандығы

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Тарихи тұрғыдан Пайғамбар (с.а.с) заманында Араб түбегі толығымен ислам мемлекетінің териториясына кірген болатын. Әділетті төрт халифалардың (632-661жыл) жас Ислам мемлекетінінің дамуына қосқан үлесі орасан зор. Пайғамбар Мұхаммед (с.а.с) саусақпен санарлық аз ғана сахабалармен Меккеден Мединаға көшіп, ислам мемлекетін құрғаннан кейін, 50 жыл аз уақыт аралығында ислам кең етек жайды.Бұл құбылыс одан кейін де жалғасын тауып, мұсылмандар 712 жылы Мәуреннаһр елдері мен Хорезімді алды, 715 жылы қазіргі Қазақстан жеріне және Қытай шекарасына жетті. Хижраның бірінші ғасырында Еуропаның шалғай батысы мен шығыста Қытай шекарасына дейін аралық, шығысында Үндістан аймақтарын, яғни үш құрлық елдері ислам мемлекетінің қатарына еңді [1, 72 б.].

Осылайшаисламмемлекетіазуақыттатериториясынкеңейтіпқоймайішкітұрақтылықпенғылымбілім, мәдениетпен саудада жан-жақты дами түсті. Кең аймақты алумен қатар Християн, Яһудилермен дінсіз топтар халифатқа қарсы көтерілістер жасап отырды. Мемлекет ішінде келіспеушіліктерге байланысты саяси және сенім (иғтиқад) мәселесіне қатысты топтарға бөліне бастады. Әлбетте олар өз топтарын күшейту мақсатында Пайғамбар (с.а.с) атынан жалған хадистерді қоғам арасында таратты.Жалғаншылар арасында дін дұшпандарыда болды, мұсылмандар арасында жаңа дінді қабылдаған, исламды әлі түсіне білмеген мұсылмандарды күмандандыруға әрекет етті. Әнәс ибн

20 «Әли Имран», 3:93–95; «Мәида», 5:43.

• Абдуллаһ ибн Сәләм - сол уақытта еврейлерлердің арасында ең атақты ғұламаларының бірі. Ол мұсылман болмай тұрғанда еврейлердің арасында атақты ғалым, ізгі–парасатты кісі саналған. Кейіннен мұсылман болғанда, олар оған ең төмен адам деп одан теріс айналған.

21 Мұхитдин ИСАҰЛЫ, ҚҰРАН КІМНІҢ СӨЗІ? “Алтын қалам”Алматы. - 2007. 224 бет 41 б.

489

Мәликке телінген жалған хадисте: Мұхаммед ибн Сағд «Мен пайғамбарлардың ақырғысымын, бірақ Алла қаласа, менен кейін пайғамбар болады» - деп келді.

Ән-Нәсәидің айтуынша, жалғандығымен хадис тоқудағы әрекеттері барлық хадистанушы ғалымдарға белгілі болған Мұхаммед ибн Сағид – осы салада ең көп танылғандардың бірі. Ән-Нәсәи бұл турасында: «Хадис шығарумен танымал болған кәззәптар (өтірікшілер) Мәдинада – Ибн Әбу Йахия, Бағдатта – әл-Уақиди, Хорасанда – Муқатил ибн Сулейман және Шамда – Мұхаммаед ибн Сағид», – деген [1, 132-133 бб.], [2, 47-48 бб.].

Сенім тұрғысынан жік-жікке бөлінген топтар алғашында сенім (иғтиқад) мәселесіне байланысты бөлініп, кейін саяси негізге оралды. Әр аймақтарда өздерінің бағытын алға тартып, ұлтшылдықпен мазһаббірбеткейлігіөршіді.Таассуба– белгілібірұстанымдығанаұстанып,қалғандарынбұрыстыққа шығарған топ. Өз ұлты мен тайпасын немесе ұстанған бағытын асыра сілтеп,шектен шығушылар мұсылман қоғамында үлкен бүлік тудырды. Умауи мен Аббаси халифаты тұсында ұлты араб емес мұсылман ғалымдары қоғамға таныла бастады. Абдулла ибн Масғуттан білім алған Әлқама ибн Қайс (681жылыөмірденөткен)пеназатетілгенқұлыИкримә(728жылыдүниеденөткен)менИбнАббастан білім алған тәпсір, хадис риуаят етумен танымал болған меккелік ғалымдар – Мужаһид ибн Жабирмен (728жыл) Ата ибн Раббах (733жыл) болған. Исламды жаюда бастапқы кезеңде арабтар жайған болса, уақыт өте басқа ұлт өкілдері Құран, хадис саласында және басқа да ғылымда аты танылып, көп еңбек жаза бастады. Арабтардың арасынан ұлтшылдық намысы оянып, тектілігіналға тартып, жалған хадистерді таратуға кірісті.Солайша Йахия ибн Йәзид тізбегі Ибн Аббасқа жеткен: «Арабтарды мына үш нәрсе үшін жақсы көріндер: Мен арабпын, Құран араб тілінде, жәннаттың тілі араб тілі» деген хадисті келтірген [1, 134 б.]. [4, 442 б.].

Қоғам арасында өрбіген бұндай хадистерге қарсы мұсылман тақуалары қоғамда болып жатқан жағдайға байлаысты (тарғиб және тарһиб) қызықтыру мен үрейлету мақсатымен хадистерді мұсылмандар арасында ауызбіршілікті сақтау үшін жая бастады. Құран сүрелері артықшылығы турасында Мәйсира ибн Абдураббиһ риуаят еткен хадистеріне қатысты Абдурахман ибн әл-Мәһди оған: «Мына сүрені оқыған адамға осынша сауап бар» деген хадисті қайдан алдың дегенде, Мәисара: «Мұсылмандардың Құран оқуға деген қызығушылығының артуы үшін ойдан шығардым» деп жауап берген.[2,239-240 бб.].ОсығанбайланыстыБұхариСахиххында «Адамдардыңарасынжарастыруүшін ізгі мақсатпен (өтірік) айтқан суайт (өтірікші) болып саналмайды» деген хадис қуаттай түседі [5].

717 жылы Умауия әулетінің сегізінші Халифасы болыпсайланға Омар ибн Абдулазиз ғлымға көп көнілбөліп,шарғатнормаларынұстануда,басқаөткенхалифаларданерекшеленетүсті.Исламәлемінде Омар ибн Абдулазиз бұйрығымен Ибн Шиһаб аз-Зухри басшылықты қолға алып, параққа түсірілген сахабалар Абддуллаһ ибн Амир «сахифа садиқа» кітабымен Һаммам ибн Мунаббиһтен жеткен Әбу Һурайрадаң жазған «сахиха» кітабы Пайғамбар Мұхаммед (с.а.с) тікелей естіп, жазғанхадис жазбаларын бір мұқабаға жинақтады. Сол уақыттан басқа өнірлерде де хадис жинақталу өз алдында бастау алды. Хадистерді жинақтау әз-Зухри басшылығымен басталғандығы және халифа Омар ибн Әбдулазиз ресми жарлығы, әрі қадағалауымен жүзеге асырылды.

Омар ибна Абдулазиз халифаты аз ғана уақыт аясында ислам мемлекетің ғылымға деген жолын ашумең бірге әр аймақ басшыларына әділетті болуын бұйырып, надаң, сараң басшыларды орынынаң алып, білімді болған ғалымдарғатапсырды. Орасан еңбегімен ерекшеленген Ибн Шиһаб аз-Зуһри тарихта алтың әріптермен аты қалу себебіде халифа Омардың қолдауы болып табылады.

Мағмар ибн Рашидтің: «Біз аз-Зуһриден өте көп хадис үйрендік деп ойладық, бірақ халифа Язид ибн Уалид (үшінші Язид) өлтіріліп, қазыналарынан Мәруан отбасы үшін аз-Зуһриден жазылып алынған кітаптардың көлікке артылғанын көргенде, одан үйренгеніміздің қаншалықты аз екенін түсіндік», - деген сөзі, әз-Зуһридің хадис саласындағы еңбегінің орасан зор екенін көрсетеді[1, 162-б].

Осы бастаумен хадистанушы ғалымдар (тадуин) жинақтау заманынан кейін хадистерді бір мұқабада іздеу қиындық тудыртуы себепті, оларды жүйелеп тарауларға бөлуге ғалымдар бір ауыздан келісті. Әр аймақтағы хадисті жүйелеген мухаддитер: Басрада – әр-Рабиғ ибн Сабих (777 жылы дүниеден өткен), Йеменде – «Абд» танылған Халид ибн Жамил мен Мағмар ибн Рашид (771 жыл), Меккеде – Ибн Журейж (769 жыл), болып табылады.

Әл-Ирақи және Ибн Хажар: «Олардың барлығы бір ғасырда өмір сүргендер, қайсысының бірінші жазғанын білмейміз» деп айтқан[6, 65 б.].

Хадис тарихи кезеңінде жүйелеу (Тасниф) мына үш жолмен жүзеге асырылған:

1.Хадистерді мазмұнына қарай тақырыптармен тарауларға бөліп, ретке келтіру. Бұндайжинақтар «жамиғ», «сунан» жатады.

2.Хадистерді сахаба немесе жеткізушілердің есімдеріне сай жүйелеуі. Бұндай жинаққа «Муснад», «Муғжам» жатады.

3.Хадистерді әліпбилік реттілікпен жүйелеу. Осындай реттілікпен жиналған хадистерді «Фиһрис» деп атайды.[7, 163 б.].

490

Осы жинақтарды жүйелеуде тізбекті жеткізуші (Рауи) тарапын өте мұқияттылықты талап ету арқылы қолданылған методология,жеткізушіні (Рауиді) зерттеумен байланысты болды. Муслимнің Сахих кіріспесінде, Ибн Сирин (729 жыл): «Бұрын тізбек жайлы сұрамайтын еді, бірақ бүлік өршігеннен кейін хадис жеткізушілердің есімдері сұрай басталды. Осылайша сүннет иелерінің хадистері алынып, бидғатшылардың (жалғаншылар) хадистері алынбайтын болды» деп айтқан [8, 15 б.]. Хадис ілімін жеткізушілерге (Рауилер) сыни қырмен қарап олардың әділ, нақтылы сияқты сенімділігін анықтайтын Жарх және Тағдил ілімі өз бастауын алды. Хадистанушы (Мухаддистер) бұл ілімнің қай уақытта пайда болғаны белгісіз екенің алға тартады.

Жарх және Тағдил ілімі пайда болу тарихи дереккөздерде нақты белгілі болмаса да, оның хадис тізбегіндегі рауилерді зеттеумен басталған.

Бірақ 687 жылы дүниеден өткен сахаба Ибн Аббастаң (р.а) мұсылмандар арасында орын алған бүліктің нәтижесінде туындаған жалған хадистердің таралуына байланысты, әрбір естіген хадисін қабылдамауы,хадиске және оны жеткізушісі рауилеріне қатысты жүзеге асқан. Жарх және Тағдил әрекетінің – жалған хадистердің пайда болуымен басталғандығын көрсетеді [1, 14 б.].

Әл-Хатиб алБағдади «әл-Кифая» атты енбегінде хадис жеткізуші тұлғаның сипатын былайша келтіреді:

1)Хадис жеткізушінің адалдық сипаттары: олар мұсылман болуы, балиғат жасына толуы, ақылесідұрыстығы,тақуа(Алладанқорқуы),адамгершілікқасиетібойынаңтабылуысындышарттарқойған.

2)Хадис жеткізушінің нақтылық сипаты: олар еске сақтау қабілеті жақсы болуы, ұқыптылығы (хадисті жазып алған болса оны жатқа айта алуы), білімді болу.

Хижранын бірінші ғасыр аяғымен екінші ғасырдынбасында «сияр және мағази» (пайғамбар өмірбаяны мен жорықтары) кітаптар жарық көрді.Сияр және мағази еңбктердің басты ерекшелігі хадистерді жинақталу әдісіне негізделді. Алғаш болып Мәдиналық ғалымдар жазды.

Ислам шариғатының нормаларын сақтауда «әс-Сунән» кітаптары жарық көріп, онда қамтылған хадистер құлшылық, қарым-қатынас, жаза мәселеріне байланысты жиналды. Қоғм арасындағы тепетендікті сақтауда жаңа заңнамаларды Құран Кәрім мен Пайғамбар (с.а.с) Сүннетіне негізделіп тарихта өқзіндік із қалдырды. Заңнаманың құрылымына адамдардың құқығын қорғау, әділетті басқарумен, қылмыстық баб (кодекс), сауда-саттық, отбасы құқығы секілді заңнамалардаң тұрады.

Екінші ғасырда жүйеге келтіріліп жинақталған хадис кітабы «әл-Жамиғ) деп аталды. Аты аталғандай «әл-Жамиғ» барлығың қамту мағынасында келген бұл кітап тек жан-жақты тарауларға бөліп барлық саланы қамтыды. Атап айтқанда «әс-сунан» кітаптарының ішіндегі бабтармен қатар «Тәпсір», «Таухид», «Иман», «Құран Кәрім артықшылығы» сияқты баптар қамтылған. Ислам ғылымдары әр саласында әл-Жамиғ хадис кітабы ғылыми тұрғыда қарастырылады.

Аббасилердің жетінші халифасы Мәмун (813-832 жыл аралық) тұсында хадистанушылар (мухаддис) мен басқада әһли-Сүннет ғалымдарына қаранғылық, зұлымдылыққа ұшыраған қуғынсүргін кезеңі болды. Бұл дәуір Муғтазилә дәуірінің алтын дәуірі. Халифа Мәмун Муғтазилә тобына еріп «Құран жаратылған»деген ұғымды ұстанып, тіпті мемілекетті идиология негіз ретінде бекітті. Ал қарсы келгендерге күш көрсету мен өлтіруге дейін апарды. Халифа Ирак пен басқа да аймақтағы әкімдерге хат жазып, Құран жаратылғаның қабылдамағаңдарды жауапқа тартылуы үшін ғалымдарды өзіне жіберуді әмір етті. «Құран жаратылмаған» деп айтқандарды күпірлікпен айыпталды.Осы қыйын қастау кезені «Михнат» (қыйыншылық, зорлық) деп аталған бұл дәуірде хадис пен фиһқ ғалымы, төрт мазһаб иесінің өкілі Ахмад ибн Ханбал осы көзқарасқа қарсы шығумен танылған болатын[3, 125 б.] және басқада танымал ғалымдар зыңданға тасталып, түрмеге қамалды.

«Михнат» дәуірі халифа Мәмуннен кейін Муғтасим (833-842) мен Усиқ (842-847) халифаты тұсында жалғасын тауып Аббаси әулетінің оныншы халифасы Мутауаккил(847-861) уақытында «Құран жаратылған» деген идиология түбегейлі жойылды. 848 жылы Михнат дәуірінің тоқтатылғаны жариялайды.«Құран жаратылмаған» деген ұстанымы үшің қамалған адамдарды босатып, аймақтағы әкімдергехатжазып,бұлтақырыптапікірталасжүргізугетыйымсалды.ХадисғалымдарынСамарқанға алдырумен қатаржалақы тағайындалып, оларға ғылыммен шұғылдануға жағдай жасады. Русафа мен басқа аймақ мешіттеріңде хадистен дәріс өткізуді талап етті [5, 132 б.].

Ослайша ислам әлемінде тарихи, ғылыми, мәдени құндылықты сақтауда бір негізге сүйену қажеттілігі туындауы себепті әһлу-Сүннет ғалымдары Пайғамбар (с.а.с) сүннетің қарашығындай сақтап, келер Үмметке жеткізуге асықты. Хадис – Ислам қайнар көінің Құраннаң кейінгі екінщі орындағы құндылық болуымен ерекшеленіп Құран Кәрімде Алла Тағала: «Әрі Аллаға және Елшісіне бой ұсынындар, әлбетте мәрхаметке бөленерсіндер», – [9, 66 б.], – деген аятқуаттай түседі. Пайғамбар Мұхаммед(с.а.с)«Меннеңбірхадисболсынжеткізіндердер»[5]деуідеХадисілімініңдамуынатүрткі болды.

491

Жоғарыда атапөткентарихи, мәденижағдайғабайланысты хадис жинақтары үмметке осы уақытқа дейін жеткен құнды еңбек болып табылады. Сол енбектерді пайдалана білу, Ислам тарихы мен қоғамының даму сатылары, хадис жинақтарының қай салада жазылғаның ажырата білу, қазіргі таңда Қазақстан мұсылмандарына керекті жайт. Хадис ілімің дамуына өз өмірің қиған әһлу-Сүннет, Мазһаб имамдарынасүйенеотырыпшариғатнормаларынорындаудаалдынғықатарғақою,дәстүрліисламның негізі. Заманымызға дейінжеткенТарихиеңбектерқазіргі танымыздада өзінің құндылығынжоғалтқан жоқ. Оның ішідегі заң нормаларымен этика, мараль (аһхлақ) мәселелері өз жалғасын тауып, қоғам арасында тұрақтылықты сақтауда өз міндетің орындауда.

Әдебиеттер:

1.Құрманбае Қ. «Хадис Ілімі», (тарихы және әдіснамасы). – Алматы, 2017.

2.Ибн әл-Жәузи. «Маудуғат», – Мәдина 1966.

3.Қалмахан Ержан. «Ислам тарихы», Алматы 2018.

4.Әс-Суюти. «әл-Ләлиу әл-мәснуғ фи фи әл-ахадиси әл-мақтуғ». – Бейрут «Дару әл-Мағрифа», 2004.

5.Бұхари. «Жамиғу ас-Сахих», баб «хару дағу»

6.Әс-Суюти. «Тәдрибу әр-Рауи» д2рул-хадис Қаиыр, 2004

7.Мұхаммед ибн Тарки «мәнәһижу әл-мухаддисин» Мәдина, 2016

8.Ссхих Муслим. Кіріспе

9.Әкәмханов Асқар «Құран Кәрім сөзбе-сөз»алматы 2017.

«ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТЕРРОРИЗМ» ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Түгел Н.Б., магистрант, 2 курс,

Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ

Терроризм мәселесі қазіргі таңғы өткір жаһандық проблемаға айналып отыр. Себебі терроризм жеке мемлекеттермен қоса бүкіл әлемдік қауымдастықтарға да қауіп төндіруде. Террорлық әрекетті ұйымдастырушылар өздерінің саяси және экономикалық мүдделеріне, діттеген мақсаттарына заңсыз жолдармен қол жеткізуді көздейді. Күш қолдану, жарылыс жасау сынды т.б. озбырлық әрекеттермен, халықты үрейлендіру арқылы билікті әлсіретуді, талап-міндеттерін еріксіз қабылдатқызуды мақсат тұтады. Терроризмнің мақсаты мен стратегиясы уақыт жылжыған сайын технологияның дамуы және әлеуметтік-экономикалық құрылыммен қатарласа дамып отыр. Қазіргі күнде террорлық ұйымдар төңкеріс жасаған елдегі діни, ұлттық, экономикалық және әлеуметтік құрылымдарды өз идеолгияларына сай қолдана отырып, бұларды өздеріне қаржы көзіне айналдыруда. Қол жеткізген үлкен көлемдегі қаржы көздері арқылы іс-қимыл аясын кеңейте отырып, таралу әлеуетін құрлықтар арасы деңгейге жеткізіп отыр.

Қазіргі таңда террорлық әрекеттерді жасырын түрде демеп, қаржылай қолдап отыратын сыртқы алпауыткүштердіңбар екені ешкімгеқұпияемес.Бүгінгікүніхалықаралық терроризмбар-жоғы үлкен геосаясаттың құралы ғана деп пайымдауға болады. Түрлi сипатта көрiнiс тауып келген бұл құбылыс бүгiнгi таңда «адамзатқа қарсы қылмыс» деп аталып, сонымен бiрге, белгiлi бiр геосаяси тапсырмаларды орындауға қажеттi құралдың мiндетiн атқаруда.

Әлемде қалыптасып жатқан кейбір жағдайлар экономикалық және саясипайдаға негізделген ұрысжанжалдардыжеделдетуде. «Бөлшектедебилейбер»принципі бойынша әрекетететінкейбір блокпен державалар астыртын түрде әртүрлі дін, ұлт пен ұлыс өкілдерін, сондай-ақ, қоғамдағы әлеуметтік жетіспеушілікті терроризмүшіннағызмүмкіндікхалінеайналдырып,жергіліктітеррорлықұйымдарға өз септіктерін тигізе отырып оларды өз мақсат-мүдделеріне сай қолдануда.

Енді, «терроризм» және «халықаралық терроризм» ұғымдарына жеке-жеке тоқталып, ұғымдық ерекшеліктерін зерделеп, талдаймыз.

Терроризм құбылысының Қазақстандада бой көрсетуі осы елдердің зайырлы дамуы мен бірлігіне, ұлттық қауіпсіздігіне қауіп төндіріп отырған басты мәселенің бірі. Президент Н.Ә. Назарбаевтың: «Қазақстанда терроризм, сепаратизм және экстремизм мәселелері бар. Әсіресе халықаралық терроризмніңкеңқанатжайғанынжәне халықаралық қауымдастық пен аймақтардың саяси-әлеуметтік және экономикалық мәселелермен ұштасып, саясиланғанын ескерсек, олардың тарапынан туындаған қауіп ойдан шығарылған емес, нақты және шынайы өмірлік қауіп», – деген пікірі [1, 55 б.] маңызды және оның маңыздылығы экстремизмнің, оның ішінде діни экстремизмнің терроризмге ұласуымен анықталады.

492

Сонымен қатар, ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында Елбасы діни экстремизм қауіпі ерекше алаңдаушылық тудырып отырғандығына баса назар аударады. «Мемлекет пеназаматтаррадикализмнің,экстремизмніңжәнетерроризмніңбарлықтүрлеріменбойкөрсетулеріне қарсы біртұтас шеп құруға тиіс» [2], – деп атап өтеді.

Жалпы ұғымдағы терроризм мен діни экстремизмнің ең негізгі түрлерінің бірі болып танылатын бұл күрделі құбылыс, өз кезегінде террористік идеологиялық негіздерді қолданудан бөлек, экстремистік идеологиялық құралдарды пайдаланумен де ерекшеленеді. Одан туындайтын факторлар осы құбылыстармен күресудің кешенді зерттеу тұрғысынан қарастыру қажеттілігінің бар екендігін айқындайды.

Терроризм термині (лат. terror – қорқыныш, үрей) – саяси және басқа да қарсыластардың, олардың физикалық жойылумен қатар, қорқыту және қысым жасау бойынша шерулерді көптеп және мақсатты іске асыру болып табылады [3, 1021 б.]. Сондай-ақ, терроризммен күресудің құқықтық және ұйымдастырушылық негіздері Қазақстан республикасының 1999 жылдың 13 шілдедегі №416-1 «Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы» Заңының 1-бабының 5-тармағында «терроризм – күш қолдану идеологиясы және халықты үрейлендіруге байланысты және жеке адамға, қоғам мен мемлекетке залал келтіруге бағытталған күш қолдану және (немесе) өзге де қылмыстық әрекеттерді жасау не жасаймын деп қорқыту жолымен мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының немесе халықаралықұйымдардың шешім қабылдауына әсер ету практикасы» [4], – деп берілген.

Терроризмнің бірнеше түрлері, нақтырақ айтқанда халықаралық құқықта белгілі 20-дан астам түрлері болғандықтан ғылыми зерттеулерде оның әлеуметтік-саяси және криминалдық құбылысының дефинициясын айқындау күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Мәселен, американдық ғалым Дж. Лонг оның күрделілігі мынадай екі жағдайдан туындайды деп есептейді: «біріншіден – терроризм құбылыстарды бағалаужолдарыныңсаясилануы менидеологиялануы; екіншіден – кеңспектртұрғыда террористік құбылыстарды біркелкі, қалыпты шеңберде біріктіріп, анықтау мүмкіндігінің болмауы және уақыт өткен сайын терроризмнің формалары мен тактикалық әдістерінің трансформацияға, яғни өзгерістерге ұшырауы» [5, 3 б.].

Терроризмніңортақ түсінігініңжоқтығы мен оны қалыптастыру қиындығының екі маңызды себебі бардепайтуға болады. Біріншісі, терроризм күрделі, санқырлы, теріс әлеуметтік құбылыс. Екіншіден, кейбір мемлекеттердің ұлттық мүдделерінің қақтығысу жағдайы және жекелеген ұлттар мен жалпы халықаралық қауымдастық мүдделерінің қарама-қайшылық жағдайының болуы.

«Халықаралық терроризм» бұл мемлекет басшыларының, топ болып ұйымдасқан адамдардың халықтың үрейін үшыру мақсатында, адамдарға немесе жекеменшікке бағытталған бір мемлекет өкілдерінің екіншісіне қарсы акті жасау, ұйымдастыру, жүзеге асыруға жәрдемдесу, қаржыландыру немесе қолдау көрсетуі немесе оған жол беру әрекеттері б.т. [6, 96 б.].

Халықаралық құқықта терроризмнің белгілі 20-дан астам түрлері болғандықтан ғылыми зерттеулерде оның әлеуметтік-саяси және криминалдық құбылысының дефинициясын айқындау күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Мәселен, американдық ғалым Дж. Лонг оның күрделілігі мынадай екі жағдайдан туындайды деп есептейді: «біріншіден – терроризм құбылыстарды бағалау жолдарының саясилануы мен идеологиялануы; екіншіден – кең спектр тұрғыда террористік құбылыстарды біркелкі, қалыпты шеңберде біріктіріп, анықтау мүмкіндігінің болмауы және уақыт өткен сайын терроризмнің формалары мен тактикалық әдістерінің трансформацияға, яғни өзгерістерге ұшырауы»[7, 3 б.]. Терроризмнің ортақ түсінігінің жоқтығы мен оны қалыптастыру қиындығының екі маңызды себебі бар, олар. Біріншісі, терроризм күрделі, сан қырлы, теріс әлеуметтік құбылыс, ал екіншіден,кейбірмемлекеттердіңұлттықмүдделерініңқақтығысужағдайыжәнежекелегенұлттармен жалпыхалықаралыққауымдастықмүдделерініңқарама-қайшылықжағдайыныңболуы.Терроризммен халықаралық күрес саласындағы мемлекет арасындағы ынтымақтастық, құқықтық және ұйымдастырушылық механизмді пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Ол туралы айтатын болсақ, ол әмбебап сипаттағы халықаралық конвенцияларды; аймақтық халықаралық келісімдерді; екі жақты халықаралық қылмыспен күрес саласындағы шарттарды; Біріккен Ұлттар Ұйымы қарарларын, басқа да халықаралық ұйымдардың шешімдерін және мемлекеттердің ұлттық заңдарын қабылдау, оларды орындау арқылы жүзеге асырылады.

«Халықаралық терроризм» ұғымы заңгерлер, террологтар, сондай-ақ осы сала бойынша оперативті-издестіру қызметін атқарушы тәжрибелі қызметкерлер үшін белгілі дәрежеде қиыншылықтар туғызып отыр. Олай болатын себебі осы уақытқа дейін бірыңғай тұрақты түрде бүкіл елдер қабылдаған анықтаманың жоқтығыннан.

«Халықаралық терроризм» ұғымына қатысты бұдан да басқа көзқарастар бар. Олардың мәнісі негізгі екі ұстанымға сыйады. Біріншісін жақтаушылар «халықаралық террористерді» қарапайым қылмыскерлер деп, ал олардың іс-қимылдарын тиісінше қылмыстық іс деп есептеуді ұсынады. Бұдан

493

басқа көзқарасқа сәйкес терроризмді әскери қимылдар ретінде, зардабын болжау мүмкін емес «қарқыны төмен қақтығыстар» ретінде бағалауға болады. Демек, «халықаралық терроризм» біресе қылмыстық іске ұқсайды, біресе ерекше белгілері бар әскери қимылдарға да жақын. «Шындық әдеттегідей екі пікірдің ортасында орналасқан» деп есептейді мамандар.

«Халықаралық терроризмге»тәнерекшеліктергекелітнболсақ, халықаралықтерроризмніңбарлық мемлекеттерге ортақ және құқықтық анықтамасы жоқтығына қарамастан, оны, біздің ойымызша, белгілі саяси талаптарды орындатқызу мақсатында, әр түрлі заңсыз тәсілдер арқылы, атап айтқанда – жарылғыш заттарды пайдалану, адам өлтіру, ұрлау, қорқыту, үлкен мөлшерде мүліктік зиян келтіру немесе басқа да қоғамға аса қауіпті әрекеттер жасау арқылы халықаралық тәртіппен халықаралық ынтымақтастық тұрақтылығын, адамның негізгі құқықтарына қарсы жасалатын, халықаралық құқықтың басты қағидалары мен нормаларын бұзатын қылмыстық әрекеттер – деп сипаттауға болады.

Терроризм сипаттамасына терроризмнің «баяу қарқынды соғыс» деңгейіне көтерілгендігін жатқызуға болады. Мамандар «соғыстың құпия түрі және сыртқы саясаттың құралы бола отырып соғыстың террористік тәсілмен жүргізілуінің әдетте саяси және материалдық жағынан қауіп-қатері төмен деп есептейді. Себебі бұл іс-қимылдардың қаржылай құны әскерді жан-жақты жаттықтыру мен жабдықтандыруға қажетті қаржы көлемінен әжептеуір төмен». Егер операция ойдағыдай болса, онда берілетін сыйлық та үлкен болады. Ал операция сәтсіз аяқталса, сәтсіздік осы акцияны ашықтан ашық қолдаушы мемлекетпен байланысты болмаған жағдайда шығын әдетте аз болады. Қазіргі терроризм сипаттамасына террористік топтардың техникалық жағынан жабдықталуы деңгейінің артуын, құпиялықдеңгейініңжоғарылығын,терроризмніңжаңатүрлерінің(ядролық,биологиялық,ақпараттық және т.б.) пайда болуын жатқызу керек.

Бүгінде террористер өздерінің тұрған жерін білдіртпейтін арнайы криптоалгаритмдерді пайдалана отырып бір-бірімен тұрақты түрде байланыса алады; «Интернет» сайттарынан қуатты жарылғыш қондырғылар жасау схемаларын және жаппай зақымдайтын қару-жарақтың элементтерін таба алады; террористер өз ұрандарын, идеологиясын және арандатушылық үндеулерін бүкіләлемдік компьютер жүйесі және басқа ақпараттық технологиялар арқылы миллиондаған аудиторияға жылдам жеткізуге мүмкіндік алды; қазіргі транспорт құралдарының мүмкіндіктері мен тұтастығы терроризм актісін жасаужәнеқылмыстыққудалауданқашыпқұтылуүшінәртүрліелдершекараларынаноңай өтіп кетуге жағдай туғызды.

Терроризммен халықаралық күрес саласындағы мемлекет арасындағы ынтымақтастық құқықтық және ұйымдастырушылық механизмді пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Терроризммен халықаралық күрестің құқықтық механизмі туралы айтатын болсақ, ол әмбебап сипаттағы халықаралық конвенцияларды; аймақтық халықаралық келісімдерді; екі жақты халықаралық қылмыспенкүрессаласындағышарттарды;БіріккенҰлттарҰйымықарарларын,басқадахалықаралық ұйымдардың шешімдерін және мемлекеттердің ұлттық заңдарын қабылдау, оларды орындау арқылы жүзеге асырылады.

Біздіңелімізде діниэкстремизмментерроризмніңпайда болуына әсерететінсебептер меншарттар жойылған жоқ, ал бұл мәселенің шешілмеуі конституциялық құрылымға нақты қауіп туғызады, үлкен және кіші әлеуметтік топтармен мемлекетті басқарудың тұрақтылығын бұзуға, едәуір модальды, қаржылай және материалды шығындарға әкеліп соғады, қоғамды тұрақсыздандырады (әсіресе,

экстремистік және террористік акциялар маңызды саяси оқиғалар кезінде жасалса: сайлау, саяси, ұлттық немесе діни бағыттағы әлеуметтік даулар, көрші елдермен қарым-қатынастың өршігуі және т.б.), әлеуметтік және ұлтаралық қақтығыстарға себеп болады.

Ғалымдар көбінесе экстремизмді рационалдық және иррационал, қисынды түрде қиындау түсіндірілетін және қылмыстық актілер деп түсіндіреді. Бұл орайда, Қазақстан Республикасының «Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы» Заңының 1-бабындағы 5-тармақта аталмыш ұғым былайша тұжырымдалған. «Экстремизм – жеке және (немесе) заңды тұлғаның, жеке және (немесе) заңды тұлғалар бірлестігінің белгіленген тәртіппен экстремистік деп танылған ұйымдардың атынан ісәрекеттер ұйымдастыруы және (немесе) жасауы» [8, 3 б].

Ресейлік ғалым Р.М. Узденов «экстремизм» ұғымына анықтаманы мынандай мазмұнда беруді жөн көреді: «экстремизм – бұл қандай да бір қоғамдық қатынастар аясындағы тәртіпті экстремистердің қабылдамауымен, белгілі бір нәтижелерге жету мақсатында белгілі көзқарастар, дүниетанымдар, сенімдер, салтқа енген жүйеге сәйкес жүзеге асқан, қоғамға қауіпті, қылмыстық жазаланатын ісәрекеттердің жиынтығымен көрінетін әлеуметтік келеңсіздеу құбылысы» [9, 8 б.].

Халықаралық терроризм және экстремизммен күрес мемлекеттердің барлық деңгейдегі (ғаламдық, аймақтық және екі жақты) әрекеттестігін талап ететіндігін ескере отырып, Қазақстан аталмыш салада бірқатар халықаралық және мемлекетаралық шарттар мен келісімдерге қол қойды.

Қазіргі кездегі Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының Антитеррористік орталығының, Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының Аймақтық антитеррористік құрылымының қызметі, сонымен қатар

494

Ұжымдық қауіпсіздік келісім шарты ұйымының терроризм және экстремизмге қарсы күрес саласында қабылдап жатқан іс-шараларының шеңберінде аймақтық ынтымақтастықты дамытуға үлкен мән беріледі.

Қазақстан Президентінің бастауымен 2000 ж. құрылған Антитеррористік орталықтың құрамына кіретін ТМД-ға мүше мемлекеттердің іскерлік әрекеттестігі жүзеге асырылады. Достастық мемлекеттерінің территориясында бірлескен антитеррористік іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізудің тәртібі анықталған.

Діни экстремизм мен терроризм құбылыстары өзара тығыз байланыстарына қарамастан олар синонимболыптабылмайды,бұлқұбылыстардыекібөліп,анықажыратуқажет.Бұлтерминдергееркін қарау, тек БАҚ-та ғана жиі тәжірибеленіп қана қоймай, саясаткерлердің, тіпті мамандардың арасында, осы көріністердің жағымсыз араласуына әкеліп соғады. Сондықтан да осы ұғымдарға шек қоюдың міндетті қажеттілігі туындайды.

Бүгінгі күні аса көңіл аударатын жағдай, ол терроризмнің және діни экстремизмнің халықаралық құқық саласында сипат алуы. Сол себепті, онымен күрес аясында мемлекеттер халықаралық ынтымақтастық қағидаттарының күшіне сүйеніп айқындалған тиісті іс-әрекеттерді жүзеге асырады, яғни мұндай ынтымақтастық қажетті халықаралық шарттардың және халықаралық ұйымдардың қызметтерінің шеңберінде жүргізіледі. Алайда, терроризм және діни экстремизммен күресудің ісшараларын жүзеге асыру кезінде халықаралық және мемлекеттік деңгейде адам құқықтары мен бостандықтары сақталмай, көптеген құқық бұзушылықтар орын алып жататындығы анық.

Ойымызды қорытындылайтын болсақ, қазіргі кезде халықаралық терроризм Орталық Азиядағы санқилы әлеуметтік шиеленістердің салдары ретінде, әлеуметтік-саяси үдерістің ажырамас факторы болап отыр. Қазақстан Республикасында бұл үдеріс соңғы жылдары динамика жинауда, бұған террористік қозғалыстардың пайда болуы мен белсенділігі айғақ. Оның елімізге төнген қауіп ретінде одан әрі сақталуын және дамуын ескере отырып, мемлекет пен қоғамның қауіпсіздігіне төнетін қауіпқатерге қарсы іс-қимылдың тәжірибелік шараларын жасаудың шұғыл қажеттілігі туындауда.

Алжастардыңжаппайдінгебетбұруүрдісініңалдындаолардыңдінибілімімендінисауаттылығын қалыптастыру, сонымен қатар діни төзімділікке, діни келісімге тәрбиелеу қажеттілігі қоғам, мемлекет алдында тұрған ең басты шешуші мәселенің бірі болып табылады.

Әдебиеттер:

1.Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. – Алматы: Атамұра, 2003. – 532 б.

2.Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты». ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы // http://www.akorda.kz/

3.Ефремова Т.Ф. Новый словарь русского языка. Толково-словообразовательный. – М.: Русский язык, 2000. – 1233 c.

4.Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы Қазақстан Республикасының 1999 жылдың 13 шілдедегі № 416-I Заңы //

Ақпараттық жүйе «Параграф».

5.Long D. The Anatomy of Terrorizm / D. Long. – New York: The Free Press, 1990. – р. 231.

6.Қоянбекова С.Б. және т.б. Халықаралық терроризм және экстремизммен күрес саласындағы негізгі терминдер мен

ұғымдардың қазақша-орысша және орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. – Алматы: Принт, 2006. – 192 б.

7.Long D. The Anatomy of Terrorizm / D. Long. – New York: The Free Press, 1990. – р. 231.

8.Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы Қазақстан Республикасының Заңы. Қазақстан Республикасының

Парламентінің Жаршысы. – 2005. – №5 (2438). – 12 б.

9. Узденов Р.М. Экстремизм: криминологические и уголовно-правовые проблемы противодействия: автореф. канд. юрид. наук. – М., 2008. – 29 c.

495

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТҮРІК ДІНИ ЖАМАҒАТТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТ САЛАЛАРЫ

Хумархан Ж., магистрант, 2 курс, «Исламтану» мамандығы,

Әл-Фараби атындағыҚазҰУ

Ғылыми жетекші: Құрманалиева А.Д., филос.ғ.д., профессор, Әл-Фараби атындағыҚазҰУ

Егемендіктің алғашқы жылдарында халық арасында рухани құндылықтарғабет бұрыс көбірек көріне бастады. Әсіресе ұлттың негізін құрайтын дін, діл секілді негізгі құндылықтарға халық ерекше ықылас таныта бастады. Жаңа тәуелсіздік алған ел ретінде мелекеттің күн тәртібінде бірінші кезекте экономиканы нықтау және халықтың әлеуметтік тұрмысын жақсарту сынды басты қажеттіліктер тұрғандықтан, басқа салалар, соның ішінде руханият саласы назардан тыс қалды. Нақтырақ айтсақ халықтыңдіниұстанымы,дінибағыты,руханижолыбақылаусызағымдадамыды.Соныменбірге1992 жылдың 15-қаңтарында алғаш қабылданған дін туралы заң да либералды болды. Елімізде діни бірегейлік қалыптаспаған және барлық діни наным-сенімдер мен топтарға есік айқара ашық болды. Қазақ халқының көнеден келе жатқан діни жолы жоқ емес. Алайда Кеңес үкіметінің атеистік саясатыныңсалдарынанруханисабақтастықүзілгенеді.Сондықтанбәрінбасынанбастаукерекболды. Бірнеше ғасырға созылған дінсіз кезеңнен кейін қоғамда дінге еркіндік берілген шақта әртүрлі діни қозғалыстар мен діни топтар, жамағаттардың пайда болуы өткен ғасырдың соңынан бастап жаһандық деңгейдегі үрдіске айналды. Сол кезеңде кейбір ислам елдерінен Қазақстанға әртүрлі діни топтар келе бастады. Олардың ішінде ресми мемлекеттік діни мекеме өкілдері де, бейресми діни топ өкілдері (жамағаттар) де болды. Нақтырақ айтсақ дәстүрлі діни жолды ұстанатын жамағаттар да, радикалды діни топтар мен секталар да бар еді.

Осы діни топтардың бірқатары Түркия елінен келген діни жамағаттар болатын. Ел аумағында қызмет етіп жатқан басқа да шетелдік діни конфессиялар мен діни ұйымдар секілді түрік жамағаттары да әлі күнге дейін кең ауқымды зерттелмей, олардың діни бағытының ерекшеліктерінен халық көп жағдайда бейхабар болып отыр. Біз бұл мақаламызда Түркиядан келген жамағаттардың тарихын, сипатынжәнеҚазақстанданақтықайбағыттажұмысжасапжатқанынқарастыратынболамыз.Сондайақ, оларға қатысты көпшіліктің санасында жүрген кей сұрақтарға жауап іздейміз.

Түркияда діни жамағаттардың пайда болуының алғы шарттары Осман мемлекетінің құлап, Мұстафа Кемал Ататүріктің зайырлылық қағидаларына негізделген республика құру кезінен бастау алады. Олардың шығуына ықпал еткен факторлардың ең негізгісі ретінде сол елде тамырын тереңге жайған тариқат дәстүрі* болды. Осман мемлекетінің құлап, оның орнына Түркия республикасы құрылғаннан кейін мемлекет дінге қатысты позициясын зайырлылық принциптерге негіздеді. 1923 жылы Түркия республикасы Анкарада құрылып Осман мемлекеті (түріктер Османлы мемлекеті деп атайды) құлады деп жарияланады. 1924 жылдан бастап Осман мемлекетінің дінге қатысты бірқатар заңнамалары өзгертіліп, діни бірлестіктеріне тыйым салынды. Атап айтсақ, конституциядағы «Ислам діні – мемлекеттік дін» деген бап алынып тасталды, тасаууф дәстүрі негізінде құрылған әлеуметтік маңызы бар «Текке» немесе «Завие» деп аталатын мәдени-ағартушылық орталықтар жабылды, діни қызметкерлердіңсаясатқаараласуына тыйымсалынды [2, 58б.].Дінсаласынақатысты осыжәне басқа да көптеген мәселелерде тыйымдар мен реформалар жасалып, жаңадан мемлекет құрылды. «Текке» – сопылық тариқаттары көшбасшыларыныңбасқарылыпотыратынкөпфункциялы орталық. Бір «текке» кешенінің құрамында мешіт, хамам, қонақ бөлмелері, кітапхана, асхана, диірмен, бау-бақшалар, қоймалар және тағы сол сияқты күнделікті өмірде маңызы зор нысандар болды. Теккелерді патша, тариқат көшбасшылары немесе жергілікті ауқатты азаматтар салғызатын. Оларды қаржыландыру мәселесі уақыптық жүйемен реттелген [8, 371-375 б.]. Осы нысандарды құру және сол орталықтардың аясында қоғамдық жұмыстар жүргізуде Анадолы халқының мол тәжірибесі бар. Осы текке орталықтарының жабылуы мен оған тыйым салынуы алдағы жылдарда жаңа Түркияда діни қызметтерді жасайтын жамағаттардың пайда болуына ықпал етті. Әр жамағаттың басымдық беретін саласы болады. Кейбірі сопылық жолын ұстанатын және де сопылық принциптер негізінде қызмет ететін жамағаттар болса, кейбірі оқу-ағарту ісінде озық болды. Ал саяси жолмен дінді дамытамыз деп

* Тариқат – Исламныңсопылықжолындаақиқатқажетудіңмистикалық,танымдықжолдары. Сопылықдәстүрдіңжүйеленген көрінісі. Сөздік мағынасы жолдар, яғни ақиқатқа жеткізетін әртүрлі жол бар, әрқайсысының өз әдіснамасы бар деп түсінуге болады.

496

есептейтін, нәтижеде республиканы діни нормалармен басқаруды мақсат тұтатын саяси исламшылар да болды.

Түркия республикасында өткен ғасырдың 40жылдарынан бастап,60, 80 жылдарында күшейген және әлеуметтік феноменге айналған діни жамағаттарды танып-біліп, түсіну жолында ислами қозғалыстардыотызжылданастамуақытзерттеп,классификациясынжасағанР.Чакырхылықтыңдінге көзқарасын немесе діндарлығын үш топқа бөліп қарастырады. Біріншісі, халықтың басым көпшілігін құрайтын және діни наным-сенімге негізделген өмір салтты ұстанбайтын «қарапайым мұсылмандар». Екінші топқа «ислами топ», немесе «ислами тарап» деген атаулармен атаған, дінді күнделікті өмірлерінде ең негізгі бағыт беруші күш ретінде қабылдаған діндар көпшілік. Үшінші топ болса осы екінші топтың ішінен шыққан, Ислам дінін тек қана белгілі ритуалдар жинағы ретінде емес бұл өмірде (әсіресе саяси өмірде) өте маңызды жүйе деп есептейтін «исламшылар» [5, 14б.]. Діни жамағаттар осы екі топтыңішіненшыққан. Олардың екінші топтанкөбінесе гуманитарлық көмек, білімберу, баспа ісі, кітап жазу, зайырлы жоғары оқу орындарында оқитын студент жастарға діни тәлім-тәрбие беру т.б. сынды қызметтер жасайтын қорлар (уақып) арқылы жұмыс істейтін жамағаттар шыққан. Олардың ортақ сипаттары жалпыға ашық, алыс-жақын шет елдерге шығып қызмет атқаруға да бейім болып келеді. Ал үшінші топтағылардыңкөздегені көбіне елдің саясаты немесе билік мәселесі болғандықтан, сыртқа аса ашық емес болады.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Қазақстанға діни, оқу-ағарту салаларында қызмет ету үшін осындай діни жамағаттардың бірнешеуі келді. Олардың көбінің бұл саладағы істері сәтті жүрді. Түркиядан келген діни жамағаттардың дені Ханафи мәзһабын ұстанады [1, 37 б.]. Ендігі кезекте осы жамағаттардың әрқайсына қысқаша тоқтала кетейік.

Саид Нұрси және нұр жамағаты. Бәдиүззаман Саид Нұрси 1877 жылы Түркияның Битлис уәлаятыныңНұрсдегенауылындадүниегекелді.Тоғызжасындаөзініңағасынаеліктепбілімалуғабел буды. Алайда дәстүрлі медресе жүйесіне тұрақтай алмай, бірнеше медресе ауыстырған соң ауылына қайтады. Өз заманындағы белді ғұламалармен ғылыми тақырыптарда тартыстарға түсіп оларды жеңіліске ұшыратады. Кейіннен әйгілі бола бастаған Саид Нұрсиға заманының ғалымдары Бәдиуззаман яғни заманының теңдессіз тұлғасы деген лақап ат береді. Осы кезден бастап оның белсенді өмірі басталады. 84жылдық өмірінің көп бөлігін қуғын-сүргінде, түрмеде өткізген ол Түркиядан жиырмасыншы ғасырда шыққан ең маңызды ойшылдар мен күрескерлердің қатарынан орын алды [5, 84б.].

Ол өзінің өмірін екі кезеңге бөледі; ескі Саид кезеңі және жаңа Саид кезеңі. Ескі Саид кезеңінде ол көбінесе саяси әлеуметтік қозғалыстарда белсенді рөл алып, елдің көптеген аймақтарында қызмет етеді. Ал жаңа Саид кезеңі болса біздің тақырыбымызға қатысты. Ол кезеңде Саид Нұрси тек өзінің он төрт томнан тұратын «Рисале-и Нұр» атты жинақтарын жазумен, насихаттаумен және жан-жаққа таратумен айналысты. Бұл еңбектерін жатқа білген тоқсанға жуық кітабының сол заманға сай қайта интерпретациялау деп есептесек те болады. Ол өзінің білімі жайлы сөзінде былай деген: «Аллаға мадақ! Бұл білім маған Құранның құпиясы мен шын мағынасын түсінуіме көмектесті. Осы уақыт ішінде мен Құранның әрбір аяты бүкіл әлемді қамтитынын түсіндім. Келешекте Құран маған білімнің көзі ретінде жеткілікті және бұдан кейін мен басқа білім көзін іздемедім…» [4, 117 б.].

Бәдиүззаман Саид Нұрси Түркияның Урфа қаласында, 1960 жылы наурыздың 23 күні дүниеден өтті. Өзінің көзі тірі кезінде қалыптасқан «нұршылық» кейіннен көзін көрген шәкірттері және пікірін қолдаушыізбасарларытарапынанкеңжайылыпүлкенжамағатқажәне әлеуметтік-дінитопқаайналды. ОлтоптыңжамағаттарытекТүркияменғанашектелмей,жақынкөршімемлекеттерге,тәуелсіздікалған түркі тілдес елдерге және жалпыәлемнің көптеген елдеріне тарады.

Нұр шәкірттері, шәкірт, нұр жамағаты немесе нұршы атаулары өзін Бәдиуззаман Саид Нұрсиге қатыстыратын барлық жамағаттардың ортақ атаулары. Солардың ішіндегі ең кең тараған атау – нұршылар. Тіпті Саид Нұрсидіңөз еңбектерінде де нұршы атауы кездеседі. Осыныңөзі нұршылықтың бір жамағат немесе қоғамдық қозғалыс екеніне айқын дәлел. Ал жамағаттар деп айтуымыздың себебі, Түркияда Саид Нұрсидің идеяларын және еңбектерін негізге алатын бірнеше жамағат пайда болды. Олардың бөлек-бөлек жамағат болуы Саид Нұрсидің өлімінен кейін орын алды. Атап айта кетсек, «Йени асия» газетін шығаратын, көбінесе интеллектуалды адамдардан құралған Йени асия жамағаты, Рисале-и Нұр кітабын бастыру, тарату, насихаттау бағытын ұстанған «языжылар» иғни жазушылар, діни қайнар көз ретінде тек рисале жинақтарын оқумен ғана шектелетін немесе соның аясында шектеулі ғана діни кітап оқитын «окуюжылар» яғни оқушылар жамағаты т.б.

«Окуюжылар» деп аталатын әлеуметтік топтың жамағат ретінде Қазақстанда жасаған қызметі, Саид Нұрсидің кітаптарын қазақ тіліне аудару десек болады. Қазірге дейін оның еңбектерінің үштен біріне жуығы және ең негізгілері саналатын томдары қазақ тіліне аударылған. Ол жамағат осы кітаптарды аударып, халыққа насихаттауды өздерінің ең басты мақсаты деп санайды.

497

Сонымен қатар Саид Нұрсидің идеяларының негізінде әрекет ететін жамағат ретінде танылған Фетхуллах Гүлен басқаратын «Хизмет» қозғалысы. Өзге нұр жамағаттары бұларды нұршы категориясына қоспайды. Ол топ тек діни салада қызмет етумен ғана шектелмей, басқа да салаларда әсіресе білімсаласында кеңауқымдыжұмысжасайтынболғандықтан, «hizmet movement»яғнихизмет қозғалысы деп аталады. Хизмет қозғалысын дін ғалымы, уағызшы, қоғамдық белсенді Фетхуллах Гүленнің идеялары мен бағыт-бағдар көрсетуінің негізінде құрылған діни тамырдан нәр алатын әлеуметтік қозғалыс.

Фетхуллах Гүлен түркиялық уағызшы, қоғам белсендісі, өздерін «Хизмет» қозғалысы деп атайтын жамағаттың рухани көшбасшысы. Түркияның Эрзурум уәлаятында дүниеге келген. Діни білімін медреседе алған. Сол кездері осы аймақтың әйгілі Алварлы Эфэ, Осман Бекташ Хожа, Қажы Сыддық Әпенді сынды ғұламаларынан білім алған. 1958 жылдан бастап Дін істері басқармасының уағызшысы болыпқызмететебастайды.1960жылдардыңбасындаИзмирдеуағызшылыққызметінатқарыпжүрген кезінде осы қозғалыстың негізі қалана бастайды [3, 500-502 б.]. Ол Саид Нұрсидің жазған рисале топтамаларындағы негізгі пікірлердің жалғастырушысы, іске асырушысы деп саналады. Бұл идеяларды жалпы былайтоптастырсақ болады; надандықпен, алауыздықпенжәне кедейлікпен күресу. Бұл – осы жамағаттың жасап жатқан істеріне негіз болған үш тұғыр деуге болады. Гүлен жамағаты аталмыш проблемаларды ең әуелі тұтас Ислам әлемінің, тіпті жаһандық проблема деп қарастырады. Осы үш үлкен түйткілге шешім табылса адамзат қоғамы бақытты өмір сүреді деп есептейді. Гүлен қозғалысының бұл мәселелерді шешу жолында жасап жатқан істері ретінде мына нәрселерді атауға болады: конфессияаралық диалогты жүзеге асыруға бағытталған кездесулер, мектеп салу, кәсіпкерлер қауымдастығын құру арқылы жалпы халыққа пайдалы нысандар салу, әртүрлі жобалар жасау арқылы халыққақызмететужәнебасқалардыдаосығанатсалысуғаүндеу.Осындайбағыттағыжұмыстарының бірқатары біздің елімізде де жасалды. Қазақстанда 90 жылдардың басында Гүленнің идеяларының негізінде халықаралық қазақ-түрік лицейлері сол кездегі Түркия премьер министрі Тұрғыт Өзал мен Қазақстан Республикасы президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың тікелей қолдауымен ашылды. Бұл жоба білім саласына айтарлықтай жетістіктер алып келді. Алайда бұл мектептер жайында халық арасында күмән болды. «Оқушыларды дінге тартады, діни идеология таратады» деген секілді сөз тарады. Жиырма бес жылдан астам қызмететкен мектептер қазіргі таңда атаулары түбегейлі өзгертіліп «БілімИнновация»мектептері деген атпен ҚРБілімжәнеғылымминистрлігініңаясында үкіметтік мектептер қатарындажұмысынжүргізіпжатыр.МектептерденбасқаФетхуллахГүленніңбіршамадіникітаптары да қазақ және орыс тілдеріне аударылып, халық оның діни көзқарастарымен белгілі бір дәрежеде танысты деуге болады. Діни әдебиеттің аз болған кезеңдерінде және отандық авторлардың діни кітаптары тапшы кездерде басқа да шетелдік ғалымдардың кітаптары секілді Гүленнің кітаптары да оқылды. 2016 жылы Түркияда 15 Шілдеде өкіметке төңкеріс жасамақ болған бір топ әскерилер өз дегендеріне жете алмай, әрекеттері сәтсіз аяқталған болатын. Реджеп Тайып Ердоған үкіметі бұл әрекетті жасаушылар қарулы күштердің құрамындағы Гүленнің жақтаушылары деп кінә тағып отыр. Басқаша айтсақ Гүленнің бұйырығымен жасады деп отыр. Бұл мәселені Фетхуллах Гүленнің өз мойнына алмай, керісінше Ердоғанның саясатына қарсы пікірлерім болғаны үшін әдейі жала жауып отыр деп мәлімдеме жасады. Әлі де қылмыстық істері толыққанды ашылып бітпеген бұл мәселе елімізде де бей-жай қалған жоқ. Ең әуелі «Білім-Инновация» мектептеріне балалары оқитын атааналардың алаңдатушылығын тудырды. Алайда ғылым-білім министрлігінен және елбасы тарапынан жасалған ресми мәлімдемелерде алаңдайтын мәселе жоқ екендігі, мектептерге қатысты барлық мәселе мемлекет бақылауында екені білдірілді. Осы сияқты мәселелер әлі күнге дейін ашыққа шықпай келе жатқан сұрақтардың санын көбейтуде.

Қазақстанға келіп, дін саласында қызмет етіп жатқан жамағаттардың тағы бірі – Сүлейманшылар. Бұл жамағат Сүлейман Хилми Тұнахан атты қайраткердің атымен аталады, өйткені өздерін Сүлейман Хилмидің шәкірттеріміз деп санайды. Ол 1881 жылы қазіргі Болгарияда Осман мемлекетінің жерінде дүниеге келген. Ауылында медресе тәмамдап, араб тілінен ижаза (сертификат) алған. Түркияның алғашқыжылдарындазайырлылықмәселесінеқатыстыұстанымдарқатаңкездемедреселержабылады. Сол кездері балаларға Құран Кәрімді өз мүмкіндіктері шеңберінде үйреткен және шәкірт тәрбиелеген [6, 49-55 б.]. Осы қызметті өмірінің ақырына дейін өзінің асыл миссиясы еткен. Бұл ісін қазір шәкірттері жалғастыруда. Дінге қатысты тыйымдар жойылғаннан кейін кең тарап, Түркияның түкпіртүкпіріне жайылды. Совет елдері ыдырап тәуелсіз мемлекеттер пайда болған соң осы жамағаттар Қазақстанда өз қызметтерін ашты. Қазір халық арасында пансионат медресе деген атаулармен белгілі болғанТүркиялық үлгідегі шағын медреселер саны 30 дан асады. Бұл пансионаттардың негізгі бағыты жоғары оқу орындарында оқитын ауыл-аймақтардан қалаға оқуға келген балаларды интернатта жатқызып,олардыңҚұраннанжәне басқададінипәндерденсауаттарынашу. Толыққандымедреседеп атауға келмейді. Себебі діни ілімдерді терең үйрететін бағдарламасы жоқ. Студенттердің сабақтан тыс жатақханадағы бос уақыттарында дәрістер жүргізеді. Бұл медреселерге қатысты күмәнді деп ең көп

498

қойылатын сұрақ «рабыта» деп аталатын зікір түрі. Белгілі бір деңгейге жеткен шәкірттеріне осы ритуалды-зікірді жасатады және ол жайындағы мәлімет сыртқа айтылмайды. Рабытаның мағынасы жақсы көретін адамдардың бір біріне жүрекпен байланыс халінде, рухани жақындықта болуы. Рабыта тасаууфтабайлану,шейхтыңруханиятынқиялыменбайланысқұру,өзінсолкісігеқатынастырусекілді мағыналарға келеді. Яғни, транс сияқты халге өтіп ұстазы немесе шейхының терең руханиятын сезіну, сол арқылы Аллаға жақындық құру. Рабытаның тасаууфта нақты өлшемдері болмағандықтан әр тариқат өзінің рабыта стилін қалыптастырады. Сүлейманшылар, Сүлейман Хилми Тұнаханға рабыта жасайды деп айтылады. Алайда бізде бұл жайында нақты мәлімет болмағандықтан және ол жамағат бұл мәселені жасырынұстайтындықтанкесіпештеңе айта алмаймыз. Бұл мәселеқазірактуалды болып тұрған дәстүрлілік шарттарына қаншалықты сай келіп-келмейтіндігі зерттеуді қажет етеді.

Еренкөй жамағаты – Қазақстанда ұзақ жылдар қызмет етіп келе жатқан жамағаттардың тағы бірі. Тасаууфтық дәстүрлер негізінде құрылған бұл жамағаттың Еренкөй деген атауы көп естіле бермейді. Махмут Сами Рамазаноғлу (1892-1984) 1951 жылы Ыстанбұлдың Еренкөй деген ауданында сопылық дергахқа (сопылардың орталығы) шейх болып тағайындалған соң сол жердегі қалталы азаматтардың басынқосыпжамағатістерінұйымдастыра бастайды. Өзі де байотбасынаншыққанСамибұл істі сәтті алып кетеді. Махмут Сами Рамазаноғлу қайтыс болғаннан кейін жамағаттың басына Муса Топбаш келеді. Ол, осы жамағаттың рухани және материалдық базасының қалыптасуында үлкен рөл ойнады. Ал заманауи деңгейге жеткізген көшбасшы Осман Нұри Топбаш. Ауқатты отбасынан шыққан ол, өз табысының белгілі бір бөлігін (завод, фабрикалардан түсетін табыстары) қайырымдылық істеріне арнап келе жатқан адам [7, 30 б.].

Қазақстанда Осман Нұри Топбаш бастаған жамағаттың Алматы және Оңтүстік Қазақстан (қазіргі Түркістан облысы) облыстарында медресе және жоғары Халықаралық қазақ-араб университетінің жанында дінтану факультетін ашып көптеген шәкірт тәрбиелеп шығарды. Қазіргі таңда ҚМДБ құрамында Шымкент қаласындағы Шымкент медрересі мен Алматы облысындағы Қарғалы ауылында жұмыс істеп жатқан Қарғалы медресе-колледж Еренкөй жамағатының ашқан білім ошақтарының жалғасы. Бұл жамағаттың Қазақстандағы қызметі тек діни білім алатын жастарға бағытталғаны байқалады. Осман Нұри Топбаштың мақалалары жарияланып отыратын және де тағы басқа діни тақырыптарда мақалалар мен мәліметтерді қамтитын «Рахмет самалы» журналы ұзақ жылдар бойы Қазақстаноқырмандарынаұсынылды.БұлжурналТүркиядағыАлтынолукжурналыныңқазақшаүлгісі еді. Алтынолук журналы Түркияда еренкөй жамағатының ең маңызды ақпарат ресурстарының бірі ретінде белгілі. Сонымен қатар ол кісінің біршама кітабы қазақ тіліне аударылған.

Табиғат бостықты қабылдамайды. Қазақстанның тәуелсіздік алған жылдарында дін саласындағы бос орынның біраз бөлігін сырттан келген діни топтар мен ұйымдар толтырды. Олардың бір бөлігі бауырлас Түркия елінен келген діни жамағаттар болатын. Әрбір әлеуметтік топтың бір мақсат айналасында топтасып, ұйымдасып, өзіне сай сипат қалыптастыруының артында үлкен әлеуметтік, экономикалық, саяси және тағы да басқа факторлар жатады. Әсіресе бұл діни топ болса тіпті нәзік тақырыпболмақ.Жамағаттар экстремистіктопқанемесеқандайдабірсектакатегориясынажатпайды. Олжамағаттардыжақсынемесежамандепажыратудыңдакерегіжоқ.Барлығыдасырттанкелгендіни жамағат категориясында қарастырылу керек. Осы діни топтардың тарихи кезеңін, харизмалы көшбасшысын, ол елдегі беделін, бар болса олар жайында жауабын таппаған сұрақтарын егжейтегжейлі қарастырып өз көзқарасымыз бен дүниетанымымыз тұрғысынан баға беру біздің міндетіміз. Шетелден келген діни жамағаттардың біздің еліміз үшін ең басты қаупі олсырттан басқарылатынында. Бұл ұлттық қауіпсіздіктің мәселесі. Сонымен қатар олардың ең потенциалды проблемасы бір-бірін мойындай бермейтіндері және алауыздыққа, топқа бөлінушілікке себеп болу ықтималдығы. Мұндай мәселе болса да, болмаса да біз оны қаперде ұстауымыз қажет. Олай дейтініміз олардың Түркияда ауызбіршіліктері айтарлықтай керемет деңгейде емес. Бөлінушілік жамағаттардың басындағыларда болмаса да төмендегілерде (ұстаздар, шәкірттер т.б.) көп байқалады. Осы сияқты кішкене бөлшектерде көптеген анықтауды, зерттеуді қажет ететін мәселелер жатады. Сондықтан жамағаттар мәселесі кең көлемді қарастыруды талап ететін маңыздылыққа ие.

Әдебиеттер:

1.Байтенова Н.Ж. және т.б. Исламдағы секталар мен бағыттар:оқу әдістемелік құралы. – Алматы:Қазақ университеті, 2013

– 110 б.

2.Бейсенов Б.Қ. Зайырлы қоғамдағы діни құндылықтар:оқу құралы. – Алматы:Қазақ университеті, 2014 – 183 б.

3.Нысанбаев А.Н., Соловьева Г.Г. Фетхуллах Гюлен и современный мир: толерантность, диалог, взаимопонимание. –

Алматы, 2009 – 511 б.

4.Рисалей-Нұр жайлы баяндамалар: ғылыми көпшілік басылым. Ауд: Қиянбеков Ж. – Алматы:Нур-Фейз, 2018. – 123 б.

5.Чакыр Р. Айет ве слоган:Түркиеде ислами олушумлар. – Ыстанбұл: Метис, 2017. – 320 б.

499

6.Кирман М.А. Түркиеде бир йени дини жемаат өрнеги оларак сүлейманжылык: докторлық диссертация. – Анкара 2000. –

184 б.

7.Аксой Е. Жемаате катылымы еткмлейен сосиял фактөрлер, Кайсери еренкөй жемааты өрнеги: магистерлік диссертация.

– Кайсери 2016. – 71 б.

8.Диянет ислам энциклопедиясы: 40 том. – Анкара 2011.

ИСЛАМ ДІНІНДЕГІ ӘЙЕЛДІҢ ҚҰҚЫҒЫ

Шайкенова Р., магистрант, 2 курс, «Исламтану» мамандығы,

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Ғылыми жетекші: Бағашаров Қ., PhD доктор,

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Исламдағы әйел мәселесін қарастырмас бұрын, жалпы әйел мәселесінің тарихына қысқаша талдау жасап өтуге тиіспіз. Бүгінде ірі діни ұстанымға айналған христиандық, иудаизм, буддизм, ислам діндері өз қағидаларында әйел мәселесіне көп көңіл бөліп қарастырған.

Адамзат тарихы қаншама күрделі жолмен дамыған болса, сол жолда аян болған діни қағидалар да соншалықты сан қатпарлы болып отырған. Жалпы уағыздары сырттай ұқсас болып көрінетін діни талаптарға, шындап келгенде әр түрлі мәселе бойынша тереңдеп үңілер болсақ, әр дін талаптары арасында үлкен айырмашылықтар, өзгешеліктер жатқанын байқауға болады. Мысалы мұны өзіміз қарастырыпотырғанадамзатқоғамындағыәйелкісініңорнықайдінде қалайбелгіленгенекеніне шолу жасасақ көзіміз біршама жетеді.

Мысалы: бүгінде сан жағынан әлем халықтарының төрттен бірін құрайтын Үндістан жұртының ұстанып келе жатқан буддизм, индуизм діни сенімі әйел баласына қандай орын бергенін қарастырып өтелік.Үндіәйелдеріүшінжесірқалутірілейжерленгенменбірдей.Сондықтанүндіәйелдерікүйеуінің жерлеуінен кейін өзін-өзі өлтіреді және индуизм шарттары жесірліктен соң әйелге қайта отау құруға тыйым салынатын болғандықтан да болар өзін-өзі өлтіру басым болатын. Өзін-өзі өлтіру рәсіміне 1978ж. ресми түрде тыйым салынды. Дәстүр бойынша, жесір қалу - әйелге тән күнәлардың өтеуі, сондықтан өзін өртемеген жағдайда да, жесір әйел өмірдің барлық рахатынан бас тартуы тиіс: қарапайым тамақтану, еденге ұйықтау, шашын кесу, әр күнін құлшылықпен өткізу және өмірінің соңына дейін қайтадан неке құрмау. Үнділіктердің ұстанымы бойынша әйел ешбір меншік иесі де, мұрагерлік құқық иесі де бола алмайтын. Өйткені оны өзі ерінің, әкесінің, немесе әкесі жоқ жағдайда сол әулеттің еркек кісісінің қолына тағдыр шешімі өтетін зат секілді болатын. Үндістандағы осы заң көне заман заң шығарушысы Манудан бастау алып, он тоғызыншы ғасырдың ортасында жаңа қоғамдық заң күшімен алып тасталынғанша орындалып келді.

Жалпы алғанда әйел затының адамзат қоғамындағы нақты бедел орнын айқын мөлшерлеп байқау үшін тағы да бір ірі дін иудаизм талаптары әйелдерге қалай қарайтынына тоқталып өтер болсақ, олардың Таурат атты кітабында әйелді сайтанның арам ойларын жүзеге асыруға көмекші ретінде ұғынған. Бұл ұғым сонау алғашқы адамды жұмақтан қууға себепші болған оқиғада алғашқы әйел Хауаның сайтанның тіліне еріп алмадан дәм татуынан бастау алып келе жатса керек.

Христиандық сенім де әйел туралы жағымды пікір ұстана қоймаған. Оны Апостол Павелдің әйел - күнәніңбасы,солүшіндебізөлімдәмінтатуғатиісболдық,- дегенсөзіненбайқауғаболады.Алкейбір әулие әкейлердің түсіндірмесінде әйел біздің жанымызды жаулап, азаптау үшін сайтан пайдаланатын құрал деп те атаған. Мысалы: әулие Августиннің: «Әйелде Құдай бейнесі жоқ» деген сөзін алуға болады [1].

XIX ғ. дейін Еуропада әйел жан иесі ретінде саналмады. Ғалымдар мен философтар әйелдің жаны барма,егербарболса,оладамижанба,әлдехайуанижанба,дегенсұрақтыңшешімінтабуғатырысты. «На Соборе 1555 года обсуждался тезис: «женщины не суть люди...», с поправкой на то, что женщины, конечно люди, но суть в другом смысле» [2]. Мысалы: Англияда 1850 ж. дейін тұрғындардың ұлттық санағында әйелдерді есепке алмаған. Тек 1882 ж. Британ заңы өз тарихында алғаш рет әйелдерге өз қаржысын иемдену, жұмсау құқығын берді. Генрих VIII, өз кезеңінде, әйелдерге Інжілді оқуға тыйым салған. Уақыт өте келе өз құқықтарын қорғау мақсатында әйелдер енді көтерілістер, митингілер, манифест ұйымдастыра бастады. Әйелдердің өз құқығын қорғау тарихы бірнеше кезеңдерден тұрады. Қазіргі уақытта бұл қозғалыс аяқталған түрде және феминизм деген атауға ие.

500

Ал, исламкұкығына сәйкес әйел де еркексияқты жанға иетіршілікиесі екенідаусыз.Христиандық тұжырымдарда әйелді Адамның жұмақтан қуылуына күнәлі санап, кейінгі ұрпақтардың бүкіл қасіреттерінің себепшісі ретінде сипаттады. Басқа діндердің әйелге бөлетін орнын Исламда бөлінген орнымен салыстыруға келмейді. Тек ислам ғана әйелге тиісті орын бере білген. Егер қоғамда әйел ролі төмендетілсенемесеәйелдікжәнееркектікбастаулардыңбірін - бірітолықтырубалансыбұзылса,онда адамзат қоғамы үйлесімді дами алмайды. Ғылыми негіздегі Құранда осының бәрі ескерілген. Құран бойынша, әйел Адамның алғашқы қателігіне күнәлі емес. Құранның аяттарынан әйелді кіналау кездеспейді. Олар Аллаһты тыңдамағаны үшін екеуі де күнәлі ретінде танылды.

«Раббылары екеуіне: «Екеуіңді осы ағаштан тыймап па едім? Расында, шайтан сендерге ашық дұшпан демеп пе едім?» - деп дауыстады» ( Ағраф сүресі ,22-аят) [3].

Осы аяттан Аллаһ алдында еркек пен әйел адамның тең жаратылыс иесі екендігін көруге болады. Ал, енді Исламдағы әйел мәселесіне тоқталсақ, ислам дінінің тарихы араб елінен басталады.

Исламға дейінгі араб елінде әйел еркектердің меншігі болғаны бәрімізге белгілі. Әйелдердің жағдайы адам төзгісіз төмен болды: мысалы, жесірлер мұраның бір бөлігі саналды, ал мұрагер оны әйелдікке алуға немесе сатып жібере салуға да құқығы бар. Ал араб-бедуиндері қыз баланың туылуын бақытсыздыққабалап,кейдеөздерініңпұттарынақұрбандыққашалған,кейдетәрбиелеп,әурегетүспеу үшін, тірілей көміп тастаған. Кейбір деректерде араб-бедуиндері қыз баларын өлтіруі ішінара сипатта болған деген мәліметтер де бар.

Ислам діні жалпы адам құқығына, оның ішінде әйел адамның құқығына айрықша мән беріп, оның ар-намысын қорғап, оның қоғамда лайықты орынға ие болуын қамтамасыз етеді.

Ислам дінінің келуімен әйел адамға деген көзқарас түбегейлі өзгеріп, әйелге ерекше мәртебе берілді. Бұл исламның ілгерішіл екендігін айғақтайды.

Ислам діні ең алдымен сәбилердің өлтірілуіне тыйым салды. Қызды тірідейкөму сияқты надандық дәстүрді Құрандағы «Жарлы күй кешіп, тұрмыс-тіршіліктерің нашар болғандығы үшін балаларыңды өлтірмеңдер! Сендердің де, олардың да ризығын Біз береміз» (Әнғам сүресі, 151-аят), «Тірідей көмілген балаларыңа «Қандай кінәларың бар еді, нендей күнә үшін өлтірілдіңдер? деп сұралғанда…» (Такуир сүресі, 8-9-аяттар) [3] деген аяттармен тоқтатты.

Балалардың арасын алалағанды құп көрмеген Мұхаммед пайғамбар:

«Кімде-кімнің үш (екі я бір) қызы болса, соларға жақсы қараса, ақыретте жұмаққа барады»[4]

деп, қыз балаға мейіріммен қарап, ұлдан кем көрмеуді өсиет еткен.

Қызбаланыөлтіругетыйымсалуменшектелмегенисламдініәйелгедегенқұрметпенқамқорлықты айрықша насихаттады. Әйелдің отбасындағы және қоғамдағы орны айқындалды. Әйелдің міндеттерімен қатар құқықтары да белгіленіп, ар-намысы мен абыройы қорғалатын болды. Ислам дінінің әйелдерге ерекше қамқорлық танытуы адамзат тарихындағы айрықша оқиғалардың бірі болды.

Ислам діні келген алғашқы кезеңде Құран кітабы әйел мен еркектің Алла алдында құқықтары мен міндеттері тұрғысынан тең екенін мынадай аяттармен нақтылады: «Шын мәнінде Мен сендерден еркек, әйел амал істеушілердің амалын зая етпеймін. Сендер бір-біріңненсіңдер (Бәрің бірдейсіңдер)» (ӘлиИмрансүресі, 195-аят), «Ернемесе әйелденкімде-кімиманкелтіргенкүйде түзуіс істесе, әлбетте оны жақсы тіршілікте жаратамыз. Әрі оларға жасаған істерінен жақсырақ сыйлық береміз» (Нахыл сүресі, 97-аят) [3].

«Мүмін ерлер мен мүмін әйелдер, бір-біріне көмекші. Олар дұрыстыққа қосып, бұрыстықтан тосады. Сондай-ақ олар намаздарын толық орындап, зекет беріп, Аллаға, Елшісіне бой ұсынады. Соларды Алла, мәрхаметіне бөлейді. Расында Алла тым үстем, аса дана» (Тәубә сүресі, 71-аят), «Олар сендергекиім,сендер деоларғакиім(іспетті) сіңдер» (Бақара сүресі, 187-аят) [3] дегенаяттар әйел мен еркектің бір-біріне тең және бір-бірін толықтыратын жандар екенін көрсетеді.

Сонымен қатар ер адам болсын, әйел адам болсын жақсы амал істегендердің ең жақсы сыйға бөленетіндігі Ахзаб сүресінде «Сөз жоқ, мұсылман ерлер және мұсылман әйелдер, мүмін ерлер және мүмін әйелдер, бой ұсынушы ерлер және бой ұсынушы әйелдер, шыншыл ерлер және шыншыл әйелдер, сабырлы ерлер және сабырлы әйелдер, ықыласты ерлер және ықыласты әйелдер, садақа беруші ерлер және садақа беруші әйелдер, ораза ұстаушы ерлер және ораза ұстаушы әйелдер, ұятты жерлерін қорғаушы ерлер және әйелдер, Алланы көп зікір етуші ерлер және әйелдер, Алла (Т.) бұлар үшін жарылқау және ірі сыйлық әзірледі» (Ахзаб сүресі, 35-аят) [ 3] делініп, егжейтегжейлі түсіндірілген.

Ер адам да, әйел адам да өздері істеген амалдарының сыйы мен жазасын тең түрде алады: «Ер немесе әйел адамнан кім иман келтірген күйде ізгі амалдарды істесе, міне солар жәннатқа кіреді. Ешқандай әділетсіздікке ұшыратылмайды» (Ниса сүресі, 124-аят), «...Ер, әйелден кімде-кім сенген түрде ізгі іс істесе, ал міне, солар жаннатқа кіреді. Сондай-ақ олар онда есепсіз ризыққа бөленеді»

501

(Ғафыр, 40-аят), «Енді біл! Шын мәнінде, Алладан басқа ешбір тәңір жоқ. Өзіңнің әрі мүмін ер, әйелдердің күнәларының жарылқануын тіле!» (Мұхаммед сүресі, 19-аят) 3].

Сонымен қатар ер адамның дұғасының қабыл етілетініндей, әйел адамның да тілегіне жауап берілетіндігі, ешбірінің де істеген жақсылығының елеусіз қалмайтындығы туралы Құранның Әли Имран сүресінде былай көрсетіледі: «Тәңірі олардың тілектерін қабыл етті. Мейлі ер болсын, мейлі әйел болсын, қандай да бір жақсы іс істеген адамның еңбегін зая етпеймін. Сендер бір-біріңненсіңдер» (Әли Имран сүресі, 195-аят) [3].

Мұхаммед пайғамбар Мәдинаға хижрет жасағанда ерлер секілді әйелдердің де сертін алған. «Әй Пайғамбар! Егер саған мүмін әйелдер, Аллаға еш нәрсені ортақ қоспауға, ұрлық қылмауға, зинашы болмауға балаларын өлтірмеуге, қол-аяқтарының арасынан бір жала жаппауға, (Суық жолдан тапқан баланы өз еріне телімеуге.) және ізгілік істеуге, өзіңе қарсы келмеу үшін келген кезде, олардың (биғаттарын) серттерін қабыл ал.ОларүшінАлладанжарылқаутіле.ӨйткеніАлла,тымжарылқаушы, ерекше мейірімді» (Мүмтахинә сүресі, 12-аят) [3]. Бұл әлеуметтік және діни өмірде құқық пен жауапкершілік тұрғысынан ислам дінінде әйел мен еркек деп бөлушіліктің жоқ екенін көрсетеді.

Ислам дінінде әйел мен еркек физиологиялық және психологиялық жаратылысы тұрғысынан ерекшеленеді. Психологиялық тұрғыдан әйел сезімтал және тез әсерленгіш етіп жаратылған. Ал ер адамның жаратылыс мұндай емес. Физиологиялық тұрғыдан еркектің жаратылысы күштірек болып жаратылса, әйелдің күші аз болады. Екі жақтың да өзіне тән ерекшеліктері бар. Бұл жағдай еркектің үстемдігіннемесеәйелдіңәлсіздігінкөрсетпейді.Керісінше,бұлжағдайекіжақтыңбөлекжаратылыс ерекшеліктерінің табиғи нәтижесі. Сондықтан өмір сүру салты осыған сай реттелуі керек. Олар адам ретінде Алланың алдында тең. Құранда әйел мен еркекке бірдей назар аударылады. Діни жауапкершіліктерде, ғибадаттарда, ахлақтық құндылықтар мен ізгіліктерде әйел мен еркектің арасында айырмашылық жоқ. Исламда адамдар арасындағы үстемдік тек тақуалықта депсаналады [5].

Табиғи ерекшеліктеріне сәйкес ерлер мен әйелдер бір-бірінің мінезіне немесе қасиетіне ие бола алмайтыны секілді, бір-бірінің құқығы мен міндеткерліктерін де иемдене алмайды. Ерлер мен әйелдер өздеріне тән мінез-құлқы, қасиеттері, құқықтары мен міндеттері бар дербес тұлғалар ретінде қарастырылады. Әйелдердің құқықтары мен міндеттерінің басым бөлігі олардың ана және жар ретіндегі отбасындағы роліне көбірек қатысты болып келеді. Ал, ерлер отбасының асыраушысы, қоғамдағы негізгі міндеттерді атқарушы ретінде отбасынан тыс құқықтарға көбірек ие. Осы ерекшеліктердітеңсіздікретіндебағалауәрекеттеріндінніңнегіздеріншынайы,тереңтүсінебілмеудің салдары деп бағалаған жөн.

Жалпы ер мен әйел бір-бірін толықтыратын, өзіндік ерекшеліктерге ие екі жұп етіп жаратылған. Құранның Рум сүресінің 21-аятында «Сендерге олардан тыныштық табуларың үшін өздеріңнен жұбайлар жаратып, араларыңда махаббат пен мейірімділік пайда қылғандығы да Оның белгілерінен. Сөз жоқ, осыларды ойланған ел үшін белгілер бар» [3] делінеді. Аяттан байқағанымыздай ер мен әйел бір-бірі үшін жаратылғандықтан, өз теңін тауып, отбасын құрғанда жандары тыныштық тауып, бақытты ғұмырдың алғышарттарына қол жеткізеді.

Ислам әйелдің өзіне тән ерекшеліктерін ескереді. Сондықтан исламдағы әйел мен ердің әрқайсының құқықтары мен міндеттерін олардың табиғи ерекшеліктері негізінде тағайындаған. Мәселен, ер адам ауыр әрі қиын жұмыстарды атқаруға төзімді келеді. Сол себептен де отбасы істерін бөлгенде әйелді қамтамасыз ету ер адамға жүктелген. Исламда айрықша көңіл бөлінген маңызды мәселе– әйелдіңжұбайлықжәнеаналықролінорындауыүшіноныңжантыныштығыменқауіпсіздігін сақтау болып табылады.

Әйелге құрметпен қараудың ерекше үлгісін Мұхаммед пайғамбардың өзі көрсетіп берді. Мұның мысалы ретінде мынадай хадистерді келтіруге болады: «Жұмақ - аналардың аяғының астында», «Мұсылмандардың ең жақсысы әйелімен жақсы мәміледе болғаны», «Әйелдермен жақсы қатынаста болыңдар» [4] және т.б. Сонымен қатар исламда ананы қадірлеуге қаншалық мән бергенін «Кімге жақсылық жасайын?» деген сахабаға үш рет «Анаңа» деп жауап бергендігі туралы хадистен аңғаруға болады. Бірде Мұхаммед пайғамбарға бір адам келіп «О, Алланың елшісі! Мен анамды арқама салып алып, қатты шыжыған ыстықта он алты шақырымдай арқалап жүрдім. Мен осы әрекетіммен оның еңбегін өтедім деп санауға бола ма?» деп сұрайды. Бұған Мұхаммед пайғамбар былай жауап берген: «Сенің бұл ісің анаңның толғақ кезінде көрген азабының азғана бөлігінің төлеміне жатады».

Ислам дініндегі әйелге көрсетілетін қамқорлықтың маңыздылығын мына хадистен де көруге болады: «Кімде-кім екі қызына немесе қарындастарына немесе анасының сіңлілеріне немесе әкесінің қарындастарына немесе әжелерге қамқорлық етсе, жәннатта Менімен бірге болады. Ал кімде-кім жоғарыда аталғандардың үшеуіне қамқорлық етсе, құтқарылушылардан болып, жетістікке ие болады. Ал кім олардың төртеуіне немесе бесеуіне қамқорлық етсе…, ей адамдар, солар секілді болыңдар» (Абу әл-Мухбирден Табарани риуаят еткен) [4].

502

Ислам дінінің келуімен әйелге деген зорлық атаулы күшін жойып, әйелдер ерекше жоғары мәртебеге қол жеткізді. Исламның әйелге бұлай ерекше жоғары мәртебе жетуі, исламның ілгерішіл маңызғаиедінекендігінайғақтайды.Исламныңкелуіменескітағылық,тұрпайыіс-әрекеттердіңбәріне тыйымсалынып,жеңілжүріспенкөңілкөтеру,зинасекілдіазғындықтаржойылып,белгілібіртәртіпке бағынған абыройлы отбасылар пайда болғанын анықтадық.

Ислам діні әйелдің қоғамдағы орнын биіктетіп, әйелдің құқықтарына құрметпен қарап, оны ана ретінде жоғары бағалауға айрықша көңіл бөлді. Әйелдің абзал жаратылыс екенін түсіндіріп, оған ерекше баға берді. Әйелге Алланың аманаты ретінде қарауға шақырып, оның ешқандай құқығы шектелмегенін аңғаруға болады.. Ислам діні, өзімен бірге қайталанбас ұлы жетістіктер ала келді. Соның бірі – әйел құқығы мен құндылығы. Мұның дәлелі ретінде әйелдерге:

Дауыс беру.

Куәгер болу.

Мұрагер болу.

Өзінің жеке меншігі болу.

Өз жеке меншігінің табыстарын өзі пайдалану;

Әйел отбасын асырау үшін нәпақа табуға міндеттелмеуі;

Әйел жұмыс істеуге ниеті болса, өз табиғатына сай жұмысты таңдауға құқылы. Мысалы мұғалім, дәрігер, аспаз, тәрбиеші т.б. яғни физикалық тұрғыдан ауыр келетін жұмыстардан сақ болуы өз өмірі, отбасы үшін маңызды;

Әйел тапқан нәпақасына өзі иелік жасай алуы;

Әйел діни парыздары мен құлшылықтарын өтеуге, білім алуына құқылы және т.б. құқықтар

берілді; Өз жаратылысына сай сүйікті жар, аяулы ана ретінде қашан да оның орнын ислам жоғары

бағалаған. Қоғамның тәрбиесін қыз баланың тәрбиесімен ұштастыра қарастырған.

Қорыта айтатын болсақ, Ислам – Алла тарапынан жіберілген соңғы дін. Оның келісімен әлем жаңарды.Ондағы жаратылыстың қадір-қасиеті белгіленіп, қызметі айқындалды. Әуелдегі надандық әрекеттерге шек қойылды. Адамдар өз міндеттерін ұғып, борыштарын өтей бастады. Әйелдің өмірдегі орны, отбасындағы дәрежесі бекітілді. Алланың мейірімімен әйелдің үйде атқарған қарапайым қызметінің өзі ғибадат болып саналып, ниетіне қарай сауаптар жазылатындығы Құран аяттары мен хадистерден кездестіруге болады. Ислам әйелдің жоқ болған құқын түгелдей тіктеп берді.

Әдебиеттер:

1.Құрманбаев Қ. Исламдағы адам құқықтары. – Алматы 2012. – 25 б.

2.Эвола Ю. Метафизика пола. – Москва: «Наука», 1996. – 233 с.

3.Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі. // Аударған Халифа Алтай. –Мәдина 1991. – 604 б.

4.Имам Нәуауи. Хадистер жинағы (Риядус-салихин). –Алматы: «Көкжиек»2011. – 656 б.

5.Абдуллаева М. А., «Правовое положение женщины в исламе». –Дагестан 2008. – №3

ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ СӨЗ ӨНЕРІНІҢ ИСЛАМ ДІНІМЕН ҮЙЛЕСІМДІЛІГІ

Шаку М.Е., магистрант, 2 курс, «Исламтану» мамандығы,

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Ғылыми жетекші: Байтенова Н.Ж., филос.ғ.д., профессор Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Қазақстан әлемдік өзге діндермен қатар дәстүрлі ислам дінін ұстанады. Қазақ қоғамының мұсылмандары Орта Азияда ислам дінінің кең таралған төрт мектептерінің бірі Әбу-Ханифа (мәзхаб) ілімінқолдайды.Бұл мектепте исламдініменқатарқазақұлтыныңдәстүрлері менәдеп-ғұрыптарыбір- бірімен үйлесе байланысқан. Бүгінгі таңда Қазақстанда ислам дінінің өркендеуі теориялық және діни тұрғыдан ғана емес, сонымен қатар өмірлік маңызы бар қолданбалы сала ретінде де үлкен сұранысқа ие. Ислам мемлекеттің өркендеуінде маңызды фактор болып табылады.

Бұған 2006 жылы Алматыда өткен «Жетісу мұсылмандарының I құрылтайына 100 жыл» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы дәлел болады. Жетісу өлкесі мұсылмандарының бірінші Құрылтайының қаулысында «Бүкіл Орта Азия мұсылмандарының діни-рухани мәселелерімен айналысатын мұсылмандар діни бас басқармасын құру, мүфтиден бастап азаншыға дейінгі дін

503

қызметкерлер мәселесі, вакуфтар ашу, мектептер мен медреселерді реформалау қажеттілігі» секілді мәселелер көтерілген.

Қазақстан территориясында исламның таралуы мен өркендеуі бірнеше кезеңдерден тұрады:

1.VIII-IX ғасырлары евразиялық алқаптарға ислам дінінің енуі бірінші кезеңге сәйкес келеді.

2.X-XVIIғасырлары екінші кезең орта ғасырлық мемлекеттерде исламдінінің қанат жаюы ретінде сипатталады.

3.XVIIIсоңыменXIXғасырдыңбасыРесейпатшалығынаенуіменсуфизмрөлініңтөмендеуіжәне ресейлік колониалдық әкімшілігінің исламға нейтралды саясаты.

4.XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басы. XIX ғасырдың соңы Казақстан территориясында ислам позициясының нығаюы Ресей билігінің мүддесіне сай келмеді. Сондықтан нейтралитетті саясаттан исламды қысымға алу саясатына көшеді.

5.1917жылдыңқазанымен90-жылдарғадейінкеңестікдәуірдіңбесіншікезеңібасталады.Исламға дегенсаясатжалпыдінгеқатыстысаясатаясындажүргізілді.Қазақдінибасқармасы1923жылданкейін орталығы Уфа қаласы болып саналатын ішкі Ресей және Сібір мұсылмандарының Орталық діни басқармасының қарамағына енді. Қазақстандағы ислам дамуының алтыншы (қазіргі) кезеңі.

6.1980жылдардыңсоңынанбастапҚазақстандағыисламныңқайтажаңғыруыжүрді.Қазақстандық мұсылмандардың Демократиялық қайта құрулар халықтың дінге сенуінен емес, догматикалық жағына да қызығуға жол ашты. Қазақстан тарихында алғаш рет 1990 жылы жеке мұсылман діни басқармасының (муфтиат) құрылуы айтулы оқиға болып саналады. Оның жанынан құрылған білім ордасы Алматыда «Нұр-Мүбарак» Қазақстан-Мысыр Ислам университеті ашылды.

Кеңес режимінің ұзақ жылдарбойы атеизмді санамызға сіндіріп, дінімізді мүмкіндігінше қыспаққа алуы– қазақтардыңата-бабадініненажырауынаықпалынтигізеалмады.Өйткеніқазақтардінінеберік, діліне ұқыпты болды. Атеистік жүйенің идеологтарының қысымына шыдас беріп, халқымыз шынайы ислам дінінің ұлылығын жандарында сақтады. «Біз өзіміздің түркілік тамырымыз бен ислам дінімізді ұмытпауымыз керек. Сол үшін біз Қасиетті Құранды насихаттауымыз тиіс», – деп Қазақстан Президенті айтып өткен болатын. Заманауи қазақ қоғамы түп тамырын жаңғыртып, исламды ғылыми тұрғыдан түсінуге талпынып жатыр.

X-XIV ғасырлардағы гуманизм мен ардың тазалығына шақыратын ислами-діни мотивациялық ортатүрік әдебиеті қазақ әдебиетімен жалғасын тапты. Қазақ өркениеті үшін әлемдік мәдениеттің біте қайнасуы қалыпты құбылыс. Орта ғасырлардан бастап халықтың көркем ойлауын қалыптастыру мен даму жолында діни-ислами ағартушылық көзқарастар ұлттың гумандық тәрбиеленуіне ықпал етті. Поэтикалық мұрада лирикалық-дидактикалық және эпикалық жанрдың діни-ислами мотивтар орын алуы – ұлттық және жалпы адами гуманистік мақсаттардың бірге үйлесім тапқанының көрсеткіші. Діни-ислами ағартушылық қарапайым халыққа поэтикалық шығармалар арқылы кең таралып, ықпал етті. Жалпыға белгілі, қазақ поэзиясындағы тарихи және әдеби негіздердің дамуы және діни-ислами дүниетанымы араб-парсы мәдениеті мен түрік өркениетінің интеграциясы жағдайында жүзеге асты. Діни-ислами және дидактикалық-философиялық шығармалардың өкілдері Қожа Ахмет Иассауи, Ахмет Иүгінеки, Жүсіп Баласағұн, Сүлеймен Бақырғани шығармалары қазақ поэзиясына ықпалы зор екені даусыз. Ұлттық санаға діни-ислами дүниетанымның қалыптасуын қазақ поэзиясы эстетикалық гуманитарлық көзқарастардың исламдық өркениетке бағытталуымен түсіндіреді. Фольклорлық дүниетаным (мақал және мәтелдер, жоқтау, жарапазан, бата, проза) және ақындардың шығармалары (Әбубәкір Шоқанұлы, Шортанбай Қанайұлы, Ыбырай Алтынсарин және басқалары).

Ахмет Иасауи адам бойында кездесетін қанағатсыздық, ашкөздік, надандық, әділетсіздік сынды қасиеттердің болатынына налиды, жалған өмір мен өлімнің ара-қатынасын сипаттай келе, адамдарды жағымсыз әдеттерден арылуға үгіттейді.

«Дүниені мүлкім деген сұлтандарға, Әлем малын сансыз жиып алғандарға, Он өмір дүние-малын жиса-дағы, Өлім келсе бірі де опа болмайды екен. Сол жақсы өз жерінде патша болса, Әділ болып, бір мүминді қазы қылса, Сол қазы барша елді разы қылса.

Ризалықпен жұмақ үйін алады екен» [1, 185 б.].

«Хакім ата» лақап атымен танылған Түркістандық ақын Сүлеймен Бақырғани өзінің «Бақырғани кітабында» Аллаға есеп беретін Қиямет күнін жырына арқау етеді. Діни мазмұндағы өлеңдер жазып, ұстазы Қожа Ахмет Иассауидің жолын қуады:

«Жаратушы ие, қиямет күні

504

Мен күнәмді қайда қоямын? Осы аһ ұрған өкініш күні Мен күнәмді қайда қоямын? Таразысы мен көпірін құрса, Айдаушылар әзір тұрса, Не істегенімді сұраса, Мен күнәмді қайда қоямын?

Пайғамбарлар дізерлеп отырып, Бетін жерге баса қалса, Баршасы өз (басын) ғана ойласа, Мен күнәмді қайда қоямын? Арасат (майданына) келтірсе,

Маған (күнәм жазылған) дәптерді берсе, «Дауыстап оқы» деп бұйырса, Мен күнәмді қайда қоямын?»

Қазақ поэзиясында Дулат Бабатайұлының ғибратты өлеңдерінің жинағы діни-ислами бағыттағы шығармалармен толысқан (XIX ғасырдың I жартысы). Ақынның мына өлеңдерінде: «Алладан сұрап иманды»,«ӘуеліАллаайталық»,«Ей,мұсылманқарындас»жәнеосысындыбасқадашығармаларында діни насихат уағыздар тілдің поэтикалық үлгілерімен бейнеленген. «Алладан сұрап иманды» өлеңінде қазақ халқының қоғамдық-әлеуметтік өміріндегі маңызды құндылықтарға жататын ар мен намыстың тазалығы насихатталады:

«Ахиретке барған жоқ, Махшар күні болғанда, Сауал сұрай келгенде, Жауап таппай тұрғанда, Тар лахатқа кірген соң; Қас жаман сол болар, Намаздығын білмейді, Білсе білер өлгенде, Тәңір алдына барған соң, Сонда бір қас, дұшпанды

Дұшпан демей, не дейміз» [2, 112 б.].

Бұқар жырау «Тілек» атты толғауында Алланың алдында күнәлі болмауды, пендешілікке ермеуді, дүние істеріне алаңдамауды тілейді:

«Бірінші тілек тілеңіз, Бір Аллаға жазбасқа. Екінші тілек тілеңіз,

Ер, шұғыл, пасық, залымның Тіліне еріп азбасқа. Үшінші тілек тілеңіз, Үшкілсіз көйлек кимеске, Төртінші тілек тілеңіз,

Төрде төсек тартып жатпасқа. Бесінші тілек тілеңіз, Бес уақытта бес намаз, Біреуі қаза қалмасқа».

Қазақ әдебиетінің негізін салушы, ұлы ақын Абай Құнанбаев өзінің біршама өлеңдерін діни ағартушылық тақырыпқа арнаған. Ақынның: «Алланың өзі де рас, сөзі де рас, рас сөз еш уақытта жалған болмас» деген өлеңі Алланың бірегейлігін нақтылап тұр.

Алланың өзі де рас, сөзі де рас, Рас сөз ешуақытта жалған болмас. Көп кітап келді Алладан, оның төрті Алланы танытуға сөз айырмас. Аманту оқымаған кісі бар ма? Уәктубиһи дегенмен ісі бар ма?

505

Алла өзгермес, адамзат күнде өзгерер, Жарлық берді ол сіздерге, сөзді ұғарға.

Қазақ руханилығының түйінделген бітімі Абай философиясы және ол жариялаған «Адам бол!» (яғниадамгершілік) ұстанымы болыптабылады.Абайбойынша «мұсылманболу»үш нәрсеге: Аллаға, адамзатқа, әділдікке деген «махаббатты» білдіреді. Исламның адамгершілік шеңберінде, адам бақытының мәнісін түсінуде дүниетанымдық әмбебаптар төрт негізгі ұстанымдарды – әділет, дәулет, ақыл, қанағатты қатаң сақтап жүруге келіп тіреледі. [3, 179 б.].

Шәкәрімніңықшамдалғанмұсылмандыққұқыққағидаларында екі нәрсе қатал сақталған:а) қазақы салт-дәстүр мен исламдық нормалардың арасындағы үйлесімдік; ә) жалпыадамзаттық мораль құндылықтарының әмбебаптылығы. Мысалы, адам еркінділігін алайық. Исламның фундамелистік түсініктері бәрі алдын ала жазылған деп адам еркіндігіне шек қояды. Шәкәрім еркіндікті жақсылық пен жамандықтың арасындағы таңдау деп қарастырады.

«Кейбіреулер адамда түк ерік жоқ әрі не қылса Құдай тағала қылғызады деп Алла тағаланың пендеге берген еркіменен талабын танады. Бұл теріс, кейбіреулер: жақсылық, жамандықты басында жаратқан Алла тағала, сол себептен бәрі Алладан дейді. Онан басқа Алла тағала дүниедегі пенденің ісінетіптікіріспейді.Бәріндежараттыдейміз,пайғамбарарқылыұқтырдыдақойды.пендеөзісүйгенін қыла береді дейді. Бұл ойда теріс ой және кейбіреулер біздің не қылатынымызды бәрін де Алла тағала өзі әлдеқашан біліп жазып қойды, оны қылмай кетуге пендеде не ерік бар дейді. Бұл сөз де ақылсыздықтан айтылады. Алла тағала ешқашан пенденің көңілін жаман іске аудармайды. Жаман істі пенде өз нәпсісіне еріп шайтанның алдауына еріп талап қылады. Оны Алла тағала көрмеуде шариғат һәм молдалар сөзіменен тыйып, жасырынды ойды жүрегіне сезгізіп тыяды. Оған да болмай ұмтыла берген соң, қаһар қылса, тоқтамайды. Жақсылыққа әрқашан бұйырып һәм көңілін де соған аударады. Тілегі дұрыс, жүрегі таза пендесін бірде болмаса, бірде түзу жолға салады» [3, 13 б.].

Шәкәрім Құдайберді ислам дінін ең жоғарғы құндылық ретінде бағалайды: «Адам ақиқатты көзімен ғана емес, ақылдың көзі арқылы таниды». Тағы бір сөзінде былай дейді: ««Оқығандарыңыз кітаптан,оқымағандарыңызмолдаларданестіпбілгеншығарсыздар.Олайболсабіздіңқазақхалқының өз тіліменен жазылған кітап жоқ болған соң, араб, парсы кітабын білмек түгіл ноғай тіліменен жазылған кітаптарды да анықтап ұға алған жоқ шығар деп ойлаймын. Сол себептен иман-ғибадат туралы шамамкелгеншеқазақ тілімененжазайындепойландым.Бұлкітапәрбірқазақ үшіноқуға оңай болып, әрі оларға пайда әрі өзіме сауап болар ма екен деп үміт еттім». [4, 1 б.].

Ұлы ғалым, XIX ғасырдың II жартысының ағартушысы Шоқан Уәлиханов өзінің «Сахарадағы мұсылмандық жайлы» атты еңбегінде қазақ қоғамындағы ислам діні жайлы баяндайды. Ахмет Байтұрсынов ислам дінінің қазақ сөз өнерінің тарихына ықпалы поэтикалық шығармалар арқылы жүзеге асқанын ғылыми тұрғыдан саралап, оны «Діни дәуір» деп атайды.

Қазақ поэзиясындағы арнау өлеңдер «мінәжат» діни-ислами дүниетанымның таралуына түрткі болды. Тұрмағамбет Ізтілеуұлы Алланың құдіретін жырға қосып, исламды жер жүзіне таратуға себеп болған Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с) сахабаларын мадақтайды. Жалған дүние жайлы «Әй, өмір, анық білдім тозарыңды!», «Ар-намыс, азаматтар, қайда қалған?!» сынды өлеңдері барша мұсылмандарды игілісті іске, мазмұнды, мағыналы ғұмыр кешуге шақырады.

1976 жылы Мұқағали Мақатаевтың діни тақырыпта жазылған өлеңдері оқырман қауымына тек Тәуелсіздік алған жылдардан кейін ғана ұсыныла бастады.

Бұл өлеңдерде ақын ана сүтімен берілетін ата-бабасы ұстанған дінді аса құрметпен жырға қосады, соныменқатарбауырласмұсылмандарғашынайы тілегінайтып,Жаратқанғажансарайындағыарманы мен мақсатын білдіреді:

Сатпаймын, сатқан емен дінімді мен, Өлмейтін, өшпейтұғын күнім, білем. Таппайтын күнде тыным, түнде тыным, Мұсылман Мұхаммедтің үмбетімін. Бәрі рас айтқанының ақ Алламның: Құм менен топырақтан жаралғанмын, Құдайдың құлымын мен, мұсылманмын, Денемде түйірі жоқ арам қанның, Ақиқатын аңсаймын ақ арманның!

XXғасырдың90-жылдарыменXXIғасырдыңбасындақазақпоэзияменұлттықсөзөнеріисламдық дүниетаным тұрпаты ерекше айшықталды. Нұрлан Оразалин, Оразақын Асқар, Серік Қалиев, Дәулетбек Байтұрсынұлы сынды ақындар Жаратқан Алланы жарыса жырға қосып жүр. Философиялық, психологиялық сарынмен тұстасқан өлеңдер ғарыштық және әлемдік кеңістңкте үйлесім де, қайшылық та табады. Бұл исламдық тұрғыдан адамгершілік пен құндылықтарға негізделген көзқарастардың сөз өнері арқылы ұлықтауымен түсіндіріледі. Бұл XXI ғасырда да

506

жалғасын тапты. Ақын Серік Ақсұңқарұлы «Адам мен Хауа ана» жайлы трагедиялық поэмасында Адам мен Хауа ананың диалогы арқылы адамзат тарихындағы қайшылықтар заңдылығын көрсетеді. Поэмада Адам мен Хауаның және олардың ұрпақтарының қайғылы өмірін сипаттайды. Қақтығыстар мен өзара араздықтар, бір-бірін өлтіру, тыйым салынған жемісті жеп, Алланың бұйрығына қарсы шыққан олардың Жұмақтан қуылуы жайлы сөз етіледі.

Ислам діні қазақтың рухани мәдениетіне сөз өнері арқылы көп ықпал етті. Дәстүрлі қазақ өнерінің ауызекі және сөз өнері ислам дінімен үйлесімді түрде жарастық тапқан. Ислам өркениеті ғасырлар бойы тамыр жайған әдемі құбылыс, қазақ халқының этномәдениеті мен рухани құндылықтарын құрайтын, оны жалғастыруға себепші болатын бірден-бір негізгі тұғыр болып табылады.

Әдебиеттер:

1.Иассауи Қожа Ахмет. Ақыл кітабы. Жинақты баспаға әзірлеп, қазақшаға аударғандар М. Жармұхамедұлы, С. Дәуітұлы, М. Шафиғи. – Алматы: Мұраттас ғылыми-зерттеу орталығы, 1993. – 262 б.

2.Бабатайұлы Дулат. Шығармалар: Өсиетнама, өлеңдер мен дастандар. 1-кітап; Дулат тағылымы: сын зерттеулер. 2-

кітап. – Алматы: Раритет, 2003. – 288 б.

3.Қазақ халқының философиялық мұрасы. «Қазақ этикасы және эстетикасы». Жиырма томдық. 12-том. – Астана:

Аударма, 2007. – 455 б.

4.Шәкәрім Құдайберді. Мұсылмандық шарты. – Орынбор, 1911. – 56 б.

РЕЛИГИОВЕДЕНИЕ НА БАЗЕ КАЗАХСТАНСКИХ ИСТОЧНИКОВ

Шамсудинова Р.В., магистрант, 1 курс, специальность «Религиоведение»,

КазНУ им. аль-Фараби

Научный руководитель: Рысбекова Ш.С., д.филос.н., профессор КазНУ им. аль-Фараби.

Религиоведение определяют междисциплинарной наукой, предметом изучения которой является религия[1]. Предмет исследования еще с античности, формирование религиоведения как научного направления характерно совсем недавним периодом. Данная научная категория прошла долгий процесс своего формирования. От трудов античных философов до Нового времени, чтобы приобрести большое влияние на базе научного знания.

История развития религиоведения в Республике Казахстан описывается с 1992 года, с появлением специальности «Религия и свободомыслие» в Международном казахско-турецком университете им. Х.А. Яссави.

Приказом министра от 15 июля 2014 года №281 утверждена типовая учебная программа для девятых классов «Светскость и основы религиоведения» – приказ, получивший развитие с 1 сентября 2016 года, как начало новой эры влияния науки религиоведения не только для научной сферы, но и сферы публицистики [2].

Начинается разработка учебников для учебной дисциплины, с целью обучениябудущего поколения основам религиоведения и светскости.

Предмет исследования: изучение предмета религиоведение в реалиях современного Казахстана, проявление научных публикаций по данной тематике и их влияние на научный мир.

Объект исследования: научная база источников КазНУ и КазНПУ. Цель: проведение контент – анализа научных публикаций за 2014 г.

Задачи: выявление актуальных тенденций в изучении религиоведения; разработка анализа по полученным результатам.

Актуальность рассматриваемой темы объясняется тем, что с 2014 г. произошел значительный скачок в области написания работ, посвященных религии и предмету религиоведение. Многие из этих работ положили основу для последующих тенденций, активно развивающихся на настоящий период времени. Как результат внешних предпосылок, изучение определенных вопросов области религии, окончательно формируется на базе учебного знания.

На 1 января 2017 года в Казахстане было официально зарегистрировано 3658 религиозных объединений и их филиалов, представляющих 18 конфессий. Всего в республике работают 2550

507

мечетей, 294 православных и109 католических церквей, 495 протестантских храмов и молитвенных домов, 7 иудейских синагог, 2 буддистских храма, 7 молитвенных домов «Общество сознания Кришны» и Бахаи [3].

Религия в Казахстане с каждым годом получает все большее развитие.Ведь за 18 лет численность религиозных объединений возросла в 6 раз, от 671 в 1991 году до свыше 4200 в 2009 году [4].

Научная база источников КазНУ и КазНПУ представляет собой огромный контент для изучения проблематики религии и научной базы религиоведения. Временная рамка выбрана не просто так.

29 июня 2014 года члены ИГИЛ заявили о провозглашении халифата, претендующего на мировое господство. Флаг ИГИЛ с нанесенной надписью «Нет Бога кроме Аллаха» и печатью пророка МохаммедасталновойреальностьюдляБлижнегоВостока.Данноеявлениеоказалоогромноевлияние и на Казахстан. Проблема борьбы с терроризмом направляется на множество сфер человеческой деятельности, вследствие чего, формируется огромная база работ, посвященных именно вопросу исламской религии [5].

Перечень авторов научных статей, получивших большой отклик, за 2014 г.[6]: 1.Фамилия автора: Акиева Тамара Алихановна

Тема:«Генезис религиозного (исламского)экстремизма и причины его распространения в республиках Центрально-Азиатского региона» [12].

Теги: Генезис, экстремизм, ислам Журнал: Сборник материалов с конференции «Наука и образование – 2014».

Год: 2014

Город: Астана Категория: Религиоведение

Сущность понятия «исламский терроризм» рассматривается в контексте современных реалий, уделяетсябольшое значение неоднозначной оценки со стороны исследователей. На мой взгляд, данная работа и ее взгляд направлены далеко вперед, при этом должны учитываться те события, что были характерны для 2014 года в самом Казахстане. 9 террористических актов были обезврежены на тот период, 29 человек были осуждены за совершение экстремисткой и террористкой деятельности.Интересна точка зрения автора о правильном понимании самого термина экстремизм

[10].

2.Фамилия автора: Камарова Гульжамиля Талгаткызы Тема:«Лютеране в Республике Казахстан:вчера, сегодня, завтра» [13].

Теги: Религия в Казахстане Журнал: Сборник материалов с конференции "Наука и образование – 2014»

Год: 2014

Город: Астана Категория: Религиоведение

Христианство – одна из мировых религий, разделяющаяся на три основных направления: протестантство, католицизм, православие. Упадок религиозности и как следствие становление множества нетрадиционных течений – такова тенденция в области изучения христианской религии. Данная статья отличается тем, что направлена на выявление исторической роли лютеранства и его значение на территории Казахстана, современные аспекты деятельности и перспективы развития. Анализ реалий показывает, что после того, как Казахстан стал независимым государством, выезд из республики упростился, и началась массовая эмиграция немцев в Германию. Большая роль уделяется вопросу этнической составляющей церкви.

3.Фамилия автора: Сарсенбекова Гульнур Нурланкызы Тема: «Монотеизм тюрков в енисейских рунических памятниках» [14]

Теги: Памятники,религия, тюрки Журнал: Сборник материалов с конференции «Наука и образование – 2014»

Год: 2014

Город: Астана Категория: Религиоведение

Первые полноценные исследования енисейских рунических памятников были начаты еще в 19 веке. Множество археологических, этнологических и лингвистических исследований посвящены анализу данного вопроса. Манихейство, как религия, прошла долгий исторический путь развития, что было связано с активной внешнеторговой и миссионерской деятельностью Согда.Остатки данной религии сохранились до современности у саяно-алтайских тюрков, а также у хантов, селькупов, кетов и эвенков. В данной статье отмечается то, что орфографическим многообразием енисейских надписей скрываетсяважнейшийдляосознаниякультурныйфеномен:владениераннесредневековымиписарями несколькими алфавитами одновременно.

508

4. Фамилия автора: Танагозов Сырым Даулетбекович Тема:«Профилактика религиозного экстремизма в Казахстане: некоторые итоги»

Теги: Терроризм в Казахстане,религия в Казахстане [15] Журнал: Сборник материалов с конференции «Наука и образование – 2014»

Год: 2014

Город: Астана Категория: Религиоведение

Даннаястатьяпозволяетпроанализироватьпроблематикуэкстремизмавреалияхсовременного Казахстана. Неправильное понимание самой проблемы экстремизма, искажение догматов традиционной религии, являются основополагающими понятиями. Мы можем проанализировать вычлененныепризнаки,характерныедляданногоявления.Интересенвывод,чтоэкстремизмвреалиях современного Казахстана еще не проявился.

Только за первые девять месяцев 2018 года суды в Казахстане рассмотрели 140 уголовных дел по террористическим и экстремистским преступлениям. Эти данные позволяют понять, что в сравнении с 2014 г., вопросы, связанные с экстремистскими и террористическими преступлениями, начали существенно набирать свой вес [11].

5. Фамилия автора: Темирбекова Айгерим Алматкызы Тема: «Формы возрождения суфизма в современном Казахстане» [16]

Теги: Суфизм Журнал: Сборник материалов с конференции «Наука и образование – 2014»

Год: 2014

Город: Астана Категория: Религиоведение

УвеличениеролирелигиознойсоставляющейпослеСоветскогопериода– какобщественнаяреалия для всех Республик постсоветского пространства. Автор данной статьи анализирует те формы, с помощью которых происходило возрождение суфизма в нашей стране.Отдельно отмечается то, что суфизм, какформа бытования мусульманского мистицизма, свидетельствует о его неразрывной связи с исторической, этнокультурной и социально-политической действительностью региона. Анализируя данную статью, я хочу отметить, что суфизм, как таковой, имеет большое значение для Казахстана. Несмотря на то, что в наших реалиях превалирует влияние ислама суннитского толка и христианства православного толка, такие святыни, как мавзолеи Ходжа Ахмада Яссави и Арыстан-баба, Бекет-ата

иШопан-ата, Караман-ата, Укаша-ата, являются местами паломничества для многих людей.

6.Фамилия автора: Баетова Камиля Канатовна

Тема: «Психологические аспекты суицидального терроризма»

Теги: Психология, суицид, терроризм Журнал: Сборник материалов с конференции «Наука и образование – 2014»

Год: 2014

Город: Астана Категория: Религиоведение

Суицидальный терроризм нам показывает, что религия, использованная в неправильных руках, представляетсобойогромную силу, несущую собойвред в огромныхколичествах. Выяснить причину, почему находятся люди, неспособные понять, что человеческая жизнь – самое огромное богатство, данное когда – то при рождении. Психологические аспекты террористов рассматриваются в контексте данной статьи, вычленяется роль Стивена Хассена, чья работа направлена на выход из под влияния тоталитарных и деструктивных сект. Главный вопрос остается без ответа: «Что же заставляет людей вставать на путь террористов – смертников?».

Специалистов – религиоведов на базе казахстанского знания готовят кафедра религиоведения Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева, кафедра религиоведения и философских наук Казахского Национального университета им. аль-Фараби, кафедра философии и теории культуры Карагандинского Государственного университетаим. Е.А. Букетова, кафедра религиоведения Египетского университета исламской культуры «Нур-Мубарак», кафедра религиоведения и теологии Международного казахско-турецкого университета им. Х.А. Яссави, а также кафедра религиоведения Университета деловой карьеры и иностранных языков.

Религиоведение, как актуальная специальность современного времени, получает все больше научных работ, посвященных различным сферам данного знания, на базе упомянутых выше кафедр.

Анализ статей, вышедших в свет в 2014 году, позволяет нам вычленить главенствующие тематики, характерные для данного периода времени. Отмечается доминирование интересов в области вопросов терроризма и экстремизма, анализируются вопросы религиозного суицида. Не без влияния остаются

509

христианские течения.Ряд работпосвящены историикатолицизма ираспространению лютеранства на территории нашей страны, истории суфизма и енисейских памятников.

Но,какстановится очевидно,тенденциякизучениюпроблемыэкстремизмаитерроризмаявляется главенствующей. Поставленные выше явления – сложные и многогранные. Представляя собой сложный социальный феномен, своим радикальным действием «поражают» все сферы нашей жизни, что само по себе характеризуется нужностью изучения.

Список использованной литературы:

1.Религия в современном обществе - [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/religiovedenie-budut-prepodavat-shkolah-kazahstana-2016-goda-278146/

2.Приказ Министра образования и науки Республики Казахстан от 3 апреля 2013 года № 115 «Об утверждении

типовых учебных программ по общеобразовательным предметам, курсам по выбору и факультативам для общеобразовательных организаций»- [Электронный ресурс].Режим доступа: http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31601763

3.Ситуация в религиозной сфере Казахстана. Обзор – [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://regnum.ru/news/2288695.html

4.Конфессиональная ситуация в современном Казахстане – [Электронный ресурс]. Режим доступа:https://infourok.ru/konfessionalnaya-situaciya-v-sovremennom-kazahstane-1581207.html

5.Исламское государство ИГИЛ – [Электронный ресурс]. Режим доступа:http://nic-pnb.ru/terrorizm-ekstremizm-

separatizm/islamskoe-gosudarstvo-igil/

6.Перечень статей - [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://articlekz.com

7.GoogleTrends - [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://trends.google.ru/trends/?geo=RU

8.Хадж - [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://etokavkaz.ru/spec/hadj

9. Стратегии и программы Республики Казахстан - [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://www.akorda.kz/ru/official_documents/strategies_and_programs

10.Проблема терроризма в Казахстане - [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://nomad.su/?a=3-201404020023

11.140 уголовных дел по экстремистским и террористским преступлениям - [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://nomad.su/?a=3-201404020023http://russian.people.com.cn/n3/2018/1124/c31519-9521734.html

12.Генезис религиозного (исламского)экстремизма и причины его распространения в республиках Центрально-

Азиатского региона - [Электронный ресурс]. Режим доступа:http://repository.enu.kz:8080/bitstream/handle/data/11209/genezisextremizma.pdf

13.Лютеране в Республике Казахстан: вчера, сегодня, завтра - [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://articlekz.com/article/9482

14.Монотеизм тюрков в енисейских рунических памятниках завтра - [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://articlekz.com/article/10372

15.Профилактика религиозного экстремизма в Казахстане: некоторые итоги- [Электронный ресурс]. Режим

доступа:https://articlekz.com/article/1037

16. Психологические аспекты суицидального терроризма- [Электронный ресурс]. Режим доступа:https://articlekz.com/article/10379

ФАКТОРЫ РАСПРОСТРАНЕНИЯ РЕЛИГИОЗНОГО И ИНФОРМАЦИОННОГО РАДИКАЛИЗМА В СФЕРЕ МОЛОДЁЖИ

Шойбек Б., магистрант, 1 курс, специальность «Религиоведение»,

КазНУ им. аль-Фараби

Научный руководитель: Байтенова Н.Ж., д.филос.н., профессор КазНУ им. аль-Фараби

Все виды радикализм могут иметь как интеллектуальные, политические, психологически, религиозные, социальные так и политические причины. Это указывает, что причины развития и распространения религиозного экстремизма могут «находиться в самом человеке, в его взаимоотношениях с членами семьи, родственниками, также может быть обнаружен в противоречиях между внутренним миром экстремиста и окружающим обществом, между верой и поведением, идеалами и реальностью, религией и политикой, словами и поступками, мечтами и фактическими достижениями, светским и божественными». Кроме того причинами религиозного экстремизма могут служить «отсутствие полноценного знания о целях и сути самой религии, правильного понимания её внутреннейсистемыицелей,фанатичнаянетерпимостьижестокость,которыезаставляютэкстремиста слепо следовать исключительно своим собственным предрассудкам и не позволяют принимать во внимание интересы окружающих людей и объективные обстоятельства, стремление к запретам и

510

ограничениям, показная и постоянная чрезмерность в религиозном поведении и тенденция заставить других поступать так же» [1, с.57-58].

Причиной возникновения экстремистских проявлений в молодежной среде, можно выделить следующие особо значимые факторы:

•обострение социальной напряженности в молодежной среде

•изменение ценностных ориентаций (значительную опасность представляют зарубежные и религиозные организации и секты, насаждающие религиозный фанатизм и экстремизм, отрицание норм и конституционных обязанностей, а также чуждые современному обществу ценности);

•проявление так называемого «исламского фактора» (пропаганда среди молодёжи идей религиозного экстремизма, организация выезда молодых мусульман на обучение в страны исламского мира, где осуществляется вербовочная работа со стороны представителей международных экстремистских и террористических организаций).

•наличие незаконного оборота средств совершения экстремистских акций (некоторые молодежные экстремистские организации в противоправных целях занимаются изготовлением и хранением взрывных устройств, обучают обращению с огнестрельным и холодным оружием и т.п.).

•использование в деструктивных целях психологического фактора (агрессия, свойственная молодежной психологии, активно используется опытными лидерами экстремистских организаций для осуществления акций экстремистской направленности);

•использование сети интернет в противоправных целях (обеспечивает радикальным общественным организациям доступ к широкой аудитории и пропаганде своей деятельности, возможность размещения подробной информации о своих целях и задачах, времени и месте встреч, планируемых акциях) [2, c. 14-15].

Взаимодействиеразличныхфакторов,такихкаквопросырелигиознойидентичности,неправильное понимание и подверженность экстремистскому контенту, во многом способствуют развитию радикализации.

Макросоциальные факторы, способствующие распространению экстремизма в молодежной среде:

– наличие экстремальной социальной поляризации в обществе и в молодежной среде и усиление отчужденности и неприязни между социальными группами;

– усиление миграционных процессов, имеющих преимущественно этнический характер;

–факты межконфессиональных столкновений в обществе;

–активность «экстремистского ядра» молодежи;

–просчеты в этнической, миграционной, а также антиэкстремистской политике государства;

– негативный опыт взаимодействия с представителями иных наций или конфессий, а также некомпетентность в отношении традиций и обычаев других народов; [3, c. 54]

В основе религиозного радикализма лежит идея превосходства адептов религиозной группы (обладающих особым званием, статусом) над остальными людьми. Подобного рода идеи встречаются

вгностицизме и оккультизме, в доктрине движения Новой Эры, а учение NewAge является мировоззренческим фундаментом большинства нетрадиционных религиозных верований, которые являются одной из современных форм религиозного экстремизма.

Религиозный и культурный фундаментализм в равной степени могут стать основой для возникновения религиозного радикализма. Религиозный радикализм возникает тогда, когда возникает необходимость в «чистой» религиозности, направленной на «очищение» и «преображение» внешнего мира.

Питательной социальной почвой для религиозного экстремизма являются маргинальные слои общества, молодёжь, а также представители религиозных и националистических движений. Кроме того,вовлечённымимогутоказатьсячастьстуденчестваиинтеллигенциинедовольныесуществующим порядком, и некоторые группы из числа военных. В качестве способов достижения своих целей по разрушению и дестабилизации действующей политической системы религиозные экстремисты используютдемагогию,устраиваютбеспорядки,актыгражданскогонеповиновения,террористические акты и партизанскую войну. При этом они в целом отвергают какое-либо ведение переговоров, поиски соглашений и/или компромиссов, основанных на взаимных уступках. В тех случаях, когда религиозныйэкстремизмсочетаетсястерроризмом, то предполагаетготовность пожертвоватьжизнью

вдоказательство верности идее. Также признаком религиозного экстремизма является фанатизм, поскольку «только абсолютный этический релятивизм может оправдать насильственное лишение человека жизни для достижения политических или идеологических целей», причём «чем меньше группа, тем больше в ней фанатизма» [4, c. 47].

Одной из основных причин возникновения информационного религиозного радикализма среди молодежи является недовольство своим социальным положением. Цель подобного протеста – восстановить справедливость, равенство в правах и т.п. Падение жизненного уровня основной массы

511

населения, безработица, дискредитация государственной власти из-за ее неспособности решать социально-экономические проблемы, вседозволенность крупных корпораций – вот факторы, которые вкупе с политизацией религии в ее борьбе за власть и экономические привилегии приводят к религиозному экстремизму.

Следующая причина возникновения информационного религиозного радикализма в среде молодёжи – глобализм. Глобализм, возникший в результате информационной революции, и, в свою очередь, управляющий информационными потоками, привел к распространению религии, трансформации конфессий и религиозныхсистем.Утрата верующимиединой цели своихрелигиозных действий, индивидуальное отношение к вероучению своей конфессии приводит к расколу и росту нетерпимости в рамках собственной религиозной организации.

Отдельнаяпроблема– всеболееизощренныетехнологииманипулированияпосредствомИнтернетресурсов. Здесь уже требуется создание специальных межгосударственных отделов для контроля за потоком информации, формирующей интолерантное сознание пользователей Интернета.

Ещё одна причина религиозного радикализма – психологическая неграмотность населения и отсутствие реально действующих институтов психо-профилактики, что приводит к неспособности большинства населения, и в особенности, молодежи противостоять манипуляторному воздействию заинтересованных лиц. Снижение уровня негативного влияния достижимо путем развития критического мышления молодых людей, информирования о практиках и методах вовлечения людей в деструктивные организации, отработки защитных механизмов в рамках специализированных тренингов. Необразованность, отсутствие знаний других культур и религий – еще одна причина нетерпимого отношения ко всему окружающему.

Учитывая, что отличительной чертой современного религиозному экстремизма и терроризма является способность к быстрому видоизменению и выработке новых форм и путей деятельности, важнейшее значение имеет информационная составляющая противодействия этим негативным явлениям. Экстремисты все чаще используют современные механизмы формирования экстремистских движений – зачастую те группировки, которые совершают преступления экстремального толка, складываются через Интернет, идет поиск единомышленников в соответствующих блогах. В современном мире ни отдельной личности, ни тем более социальной группе практически невозможно отказаться от электронных СМИ как своеобразного социального наркотика [5, с. 88].

Информационноепротиводействие экстремизмуитерроризмупредставляетсобойдеятельность по вскрытию сущности и разъяснению опасности экстремизма и терроризма, оказанию воздействия на граждан (группы граждан) с целью воспитания у них неприятия идеологии насилия и привлечения их к участию в противодействии терроризму. Такая деятельность включает в себя и сбор, накопление, систематизацию, анализ, оценку информации об угрозах экстремистских проявлений и террористических актов, обмен ею и выдачу ее потребителям такой информации. Организация борьбы с экстремизмом и терроризмом, как уже отмечалось, должна осуществляться на основе комплексного подхода к анализу причин возникновения и распространения этих негативных явлений, к выявлению субъектов экстремистской и террористической деятельности, и обеспечению субъектов противодействия экстремизму и терроризму информационными ресурсами, включающими

междисциплинарного исследования и выработки системных практик по противодействию данной идеологии. Ведь идеология терроризма и экстремизма, реализуясь в области массового сознания, предполагает воздействие на определенные социальные группы, активное формирование таких групп. С этой целью используются, в том числе, и массовые коммуникации [6, с. 35].

Среди причин, снижающих эффективность информационного противодействия экстремизму и терроризму, можно выделить: недостаточную проработанность механизма мониторинга региональной ситуации; низкую эффективность использования потенциала СМИ и интернет-каналов информации в процессепрофилактикиипротиводействияэкстремистскимитеррористическимпроявлениям;слабую «адресность» мероприятий по информационному противодействию экстремизму и терроризму; пассивность негосударственных структур в процессе обеспечения общественной безопасности.

В рамках реализации данных направлений представляется необходимым в целях формирования системы «адресного» противодействия экстремизму и терроризму:

а) организовать проведение ежегодной диагностики региональной специфики проявлений экстремизма и терроризма, включающей установление причин, условий и факторов, стимулирующих развитие экстремизма, динамику его проявлений; определение объектов воздействия экстремистских организаций и лидеров; анализ состава, структуры экстремистских группировок, организаций, лидеров, активистов, их «уличного людского ресурса», способного спровоцировать массовые беспорядки;

512

б) на основе проведенной диагностики разработать систему мероприятий «адресной» профилактики среди групп, наиболее подверженных негативному влиянию экстремистов, в частности для молодежи необходимо:

-разработать региональную целевую программу, направленную на профилактику экстремистских проявлений в молодежной среде;

-создатьтематическийИнтернет-ресурс,посвященногопроблемампрофилактикиэкстремистского поведения [7, с. 21].

Для того чтобы противодействовать экстремистским и террористическим проявлениям, необходимо:

1) получить объективное представление о причинах, условиях и факторах, стимулирующих развитие экстремизма в регионе; группах, выступающих объектом воздействия экстремистских организаций и лидеров; составе, структуре экстремистских группировок, организаций, лидеров, активистов, их «уличном людском ресурсе», способном спровоцировать массовые беспорядки;

2) четко сориентировать мероприятия по информационному противодействию экстремизму и терроризму на конкретные организации, группировки экстремистского толка, а по профилактике – на конкретные социальные группы;

3) перераспределить функции и задачи между службами и подразделениями органов внутренних дел, полицией, как по «вертикали», так и по «горизонтали», с целью устранения дублирования действий, направленных на противодействие экстремизму; привлечение негосударственных структур

кпроцессу обеспечения общественной безопасности;

4)организовать социальную профилактику проявлений экстремизма с помощью социальной рекламы в СМИ;

5)задействовать инструменты экономического регулирования деятельности по противодействию экстремизму и терроризму (система оценки потерь от терроризма и расходов на борьбу с ним; корректировка моральной и правовой парадигмы защиты населения от терактов и компенсации потерь от них; механизм экспертной оценки эффективности мероприятий по противодействию экстремизму и терроризму);

6)укомплектовать подразделения противодействия терроризму квалифицированными специалистами [8, с. 68].

Преждевсего,чтоотличаетсовременныйрелигиозныйэкстремизм– этокрайняямолодостьчленов экстремистских группировок. Их все чаще вербуют еще в детском или подростковом возрасте, когда личность человека не сформирована окончательно и достаточно легко поддается чужому влиянию. Таким образом, субъектом экстремизма становятся не отдельные личности, а некая масса, объединенная единой идеей и охваченная стремлением разрушать. Это происходит за счет желания отказаться от собственной идентичности и индивидуальной ответственности за свои действия.

Список использованной литературы:

1.Плотников В.В. Деструкция социальной группы как среда существования экстремизма // Гуманитарные, социально-экономические и общественные науки. 2014. № 4.

2.Смирнов В.А. Профилактика экстремизма и радикализма в молодежной среде. Казань, 2011.

3.Заливанский Б.В. Технологии информационного противодействия экстремизму // Научнопрактический журнал «Современные научные исследования и инновации». 2014. № 3.

4.Упорников Р.В. Политико-правовые технологии противодействия информационному экстремизму: автореф. дис. ... канд. юрид. наук. Ростов н/Д., 2007.

5.Герасименко Е.В. Экстремизм: понятие, социально-экономические, политические и исторические причины явления, тенденции его развития. Домодедово: ВИПК МВД России, 2008.

6.Макуев Р.Х. Терроризм в условиях глобализации / Государство и право. 2007. № 3.

7.Бокарев С. Н. Экстремизм как социальное явление: история и современность // Современный экстремизм в Российской Федерации : особенности проявления и средства противодействия . Материалы всероссийской научно-практической конференции. Академия управления МВД России. – Тверь: «Триада», 2006.

8.Кадиева А.М. Религиозный экстремизм: сущность, причины, пути преодоления / автореферат дис. ... кандидата философских наук : 09.00.13. – Махачкала: Дагестан. гос. ун-т, 2008.

513