ДегенменҚазақстанмемлекетініңэкономикалыққарым-қатынасытекқанаРесейгетәуелдіеместігі белгілі. Өркениетті даму жолындағы Батыс елдерімен, Америка, Түркия, Қытай, Оңтүстік Корея, Жапония т.б. елдермен байланысына ешкім кедергі жасап отырған жоқ. Еуразиялық одақ шеңберінде Қазақстан Ресейдің ықпалынан шыға алмайды десек – қателесеміз. Дамыған елдер – Ұлыбритания, Америка, Франция, Италия Қазақстанның мұнай-газ саласындағы негізгі акционерлер қатарында. Мемлекет аралық байланыстарда Қазақстан-Англия, Қазақстан-Америка, Қазақстан-Жапониямен экономикалық қарым-қатынасқа санкция салынған жоқ,демек билік осы мәселені алдыңғы орынға қояды.

Сонымен қатар көптегенсанкцияныңсалқыны әсереткенмемлекеттердіңтәжірибесінзерттейкеле протекционизмсаясатынеліміздегікейбірөндірістіксалаларда ұстанукерекдепойлаймын.Осылайша санкцияға іліккен Ресей тауарларынан бас тарта отырып, елімізде аналогты тауарлар мен қызмет түрлерін өндіріруді жандандыруды мемлекет баса назарға аударуы тиіс. Бұл біздің санкцияның бізге тигізетін әсеріне қаша отырып әрі ұлттық экономиканың дамыту мен қатар азаматтарды жаңа жұмыс көздерімен қамтамасыз етуге қол жеткізуде үлкен мүмкіндіктерге жол ашатын болады. Бірақ протеционизмді де өз мөлшерінде сауатты қолдана білу керек.

Осылайша, Санкциялар-бұл экономикалық бәсекелестік пен геполитикалық күрес құралдары. Қазір бұл екі мақсат толығымен біріктірілді, бұл АҚШ сияқты елдерге басқа мемлекеттерге, ең алдымен, Росияға қарсы санкциялар енгізуге мүмкіндік береді. Санкциялық институт проблемасы АҚШ-пенбарлықынтымақтасуғаүйренгенжәнетіптісанкциялардыенгізуүшіннегіздемесұрамайтын бірқатар еуропалық мемлекеттердің егемендігін ішінара жоғалтуда арта түсетіні анық. Айтпақшы, санкцияның әскери аспектісі қорғаныс өндірісіне байланысты ғылыми және өндірістік кешендерге қарсы жиі бағытталғандығымен расталады. Жалпы тарихи тәжірибелерден зерттей келе санкциялық проблемаладрдышешудежалғызсенімдітәсіл,жеткіліктідәрежедеөзін-өзі қамтамасызететін,барлық қорғанысқұралдарынаиеболаалатын,саяси– экономикалықтұрғыдан қуаттымемлекетболуыкерек. Осы орайда жоғарыда айтылған мелекет тарапынан жасалуға тиісті нақты қадамдар орынды деп ойлаймын. Өйткені қазіргі таңда Рейсей санкциясының жанама әсерлері біздің елде көрініс тапса да мемлекет нақты қадамдар жасамады. Күн сайын АҚШ – тың Ресейге бағытталыпжатқан санкциялары әртүрлікөріністабуда.Алданекүтіптұрғандығыбелгісіз.Сондықтансанкцияәсерлеріненақтыталдау жасалып қосымша нақты қадамдар жасалуы тиіс.

Қолданылған әдебиеттер мен электронды порталдар :

1.Ковалюнас Д.А. Санкции в публичном праве. 2006.

2.Щебарова Н. Н. Торговые конфликты и мировой опыт их урегулирования // Проблемы современной экономики. –

2003.

3.Комитет конгресса США одобрил ужесточение санкций против России. – URL: https://rg.ru/2016/07/15/komitet- kongressa-ssha-odobril-uzhestochenie-sankcij-protiv-rossii.html 05. 12. 2018

4.Бочарников И. В. О евразийской геополитической стратегии России // Международные отношения. – 2016.

5.Ресейге АҚШ салған санкция Қазақстанға әсер ете ме?

Abai.kz ақпараттық порталына берген сұбатында https://abai.kz/post/57567 20.12.2017 6. «Санкция салқыны»: күнгей мен көлеңке http://qazaq1913.com/2018/11/22/sankcija-sal-yny-k-ngej-men-k-le-ke/ 18.09.2018.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТІ ТУРАЛЫ ЗАҢЫ ЖӘНЕ РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТІ ТУРАЛЫ ЗАҢДАРЫ БОЙЫНША САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ

Азаматов Нурлан, 1курс магистрант

XX ғасырдың 90-шы жылдарында Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясында бастау алған әкімшілік басқару реформаларында ұқсас тенденциялармен қатар, біршама өзгешеліктер бар екенін байқауға болады. Бұрыннан қалыптасқандай, Қазақстан Республикасы Ресейді ең маңызды стратегиялық серіктес ретінде қарастырып, бүгінге дейін әр түрлі салаларда көпжақты ынтымақтастықты дамытып келеді. Қазақстан мен Ресейдің алдында тұрған саяси мүдделердің әр алуандығы, оларға қол жеткізудің түрлі жолдары және мемлекеттік саясат пен басқаруды жетілдіру тактикаларының түрлі болуына қарамастан, ақпараттық революция, глобализация әсерінен жоғарыда аталған салалар бойынша көп жерлерде ұқсастықты көрсетеді және бұл Қазақстан мен Ресейдің мемлекеттік қызметі туралы Заңдарына салыстырмалы талдау жасауды қажет етеді.

Екі мемлекетте «мемлекеттік қызмет» ұғымы конституциялық-құқықтық құжаттар шегінде кең және тар мағынада түсіндіріледі. Кең мағынада мемлекеттік қызмет мемлекеттік басқару тиімділігін

551

қамтамассыз ететін құрал деп танылса, тар мағынада мемлекеттің мақсаттары мен функцияларын жүзеге асырушы жұмысшылардың қызметі деп көрсетіледі.

Осы орайда көршілес мемлекеттердің мемлекеттік қызметі туралы тарихын, қалыптасу кезеңдерін қарастыра өткен дұрыс болмақ. Қазақстанда, кез келген өзге мемлекеттегі сияқты əлемдік тəжірибеге негізделсе де, айрықша белгілері мен құрылымы бар мемлекеттік қызметтің өзіндік моделі əрекет етуде. Бұл бірінші кезекте еліміздің тарихи тəжірибесімен, ұлттық дəстүрлерімен, мемлекетімізде əрекет етуші құқықтық жүйемен жəне т.б. байланысты. Осыған орай мемлекеттік қызметтің ғылымитеоретикалық түсінігі, сонымен қатар республикамызда бүгінгі таңда қалыптасқан ғылыми жəне құқықтық жүйеге сəйкес осы түсініктің мазмұны үлкен қызығушылық тудырады.

Екі мемлекеттеің мемлекеттік қызметінің құқықтық реттелу тұжырымдамасы қалыптасуының айтарлықтай қиын жолы бар. Ресей Федерациясы КСРО-ның тікелей мұрагері болғандықтан, кезінде I Петр ұсынған идеялар заманауи жаңашылдықтың енгізілуі арқылы билік аппаратында әлі күнге дейін сақталып отыр. Алғашқы кезеңде КСРО мүше мемлекеттері мемлекеттік қызметтің ұйымдастырылуының мəселелері жалпылама Кеңестік заңнамамен реттелді. Кеңестік кезеңнің негізгі сипатты белгісі – мемлекеттік қызмет туралы бірыңғай кеңестік заңнаманың болмағандығы. Алайда, кеңестік дəуірде мемлекеттік қызмет мəселелері құқықтық реттелмеді деп айтуға болмайды. Кеңестік дәуірде елімізде партиялық-мемлекеттік номенклатура орнатылып, кадрлық саясатпен Коммунистік партия айналысты.

Кеңестік кезеңде мемлекеттік қызмет және оның құқықтық регламентациясы туралы өте аз айтылды. Мемлекеттік қызметшілердің лауазымдық жүйесі Конституцияларда, Министрлар Кеңестері, Жергілікті халық депутаттары Кеңестері, Үкіметтік қаулылар туралы Заңдарда және т.б. нормативтік актілерде белгіленді. Мысалға алсақ, 1967 жылы 9 қыркүйекте қабылданған «Лауазымдардың жалпы номенклатурасы», 1932 жылы 20 наурыздағы «Бағынуға қатысты тәртіптік жауапкершілік», 1992 жылы 12 желтоқсанда қабылданған «Мемлекеттік мекемелердегі жұмыс туралы уақытша Ереже» және басқа да құқықтық актілерде мемлекеттік қызметшінің барынша статусын анықтайтын мәселелер, кадрлық саясат, лауазымдық бөліністер қарастырылды. [4] Жоғарыда қарастырылған тарихи кезеңде қазіргі Қазақстан мен Ресейдің мемлекеттік қызметтерінің негізі бірге қалыптасты және бұны тарихи ерекшелік деп қарастырған дұрыс.

Қазақстандағы мемлекеттік қызмет жүйесі дамуын толығырақ қарастыратын болсақ, Елбасымыздың 2018 жылы Баяндамасын негізге алуымыз шарт. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев 2018 жылы Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызметтің жағдайы туралы ұлттық баяндамада мемлекеттік қызметтік үш кезеңін көрсетті. 1-ші кезең 1992-1997 жылдарды қамтып, құқықтық және институционалды негіз қалыптасты. 1995 жылы ең алғаш рет «Мемлекеттік қызмет туралы» Заң шығып, мемлекеттік қызметті кәсібилендіру, шетелдік тәжірибе бойынша басшыларды әзірлеу инфраструктурасын құру, қызметкерлерді әлеуметтік қорғау, мемлекеттік қызмет имиджін жақсарту бойынша қадамдар жасалды. Екінші кезең 1997-2012 жылдарды қамтып, мемлекеттік қызмет саласында ортақ саясат қалыптастыру мақсатында 1998 жылы «Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі Агенттік» құрылды. Бұл кезең бірінші кезеңде қабылданған қадамдарды жетілдіруге бағытталған ісшаралармен ерекшеленеді. Оған қоса, мемлекеттік қызметшілерді оқыту, мемлекеттік органдар жұмысынабаға беружүйесіқұрылып, меритократия принципі бойынша іріктеуқолға алынды. Үшінші кезеңде (2012 жылдан қазіргі кезге дейін) халқына қызмет етуді бірінші қоятын кәсіби мемлекеттік аппарат құру мақсатында іс-шаралар жасау жоспарланды. Атап айтсақ, 2015 жылы «Мемлекеттік қызмет туралы» Заң қабылданып, Этика туралы Кеңес құрылып, әкімшілік және саяси мемлекеттік қызметшілердің ара-жігі айқындалды. [3]

Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызмет1999 жылғы 23 шілдедегі №453-I «Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сəйкес, мемлекеттік қызмет Конституциямен, Мемлекеттік қызмет туралы Заңмен жəне Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерменреттеледі.ОсыЗаңдардыңбазасынанегізделеотырыпқазіргікүнгедейінбірқатаренгізулер жасалып келді. Қазіргі таңда ҚР мемлекеттік қызметі 2015 жылғы 23 қарашадағы № 416-V ҚРЗ «ҚР Мемлекеттік қызметі туралы» Заңмен реттеледі. [1]

Ресейдің мемлекеттік қызметінің қалыптасу тарихын қарастыратын болсақ, оның негізі I Петрдің билігі кезеңінде қалыптасты. Тарих ғылымдарының кандидаты, РФ Мемлекеттік қызмет және басқару институтының қызметкері Борщевский Г.А. жұмысына сүйене отырып, қазіргі Ресей Федерацисының мемлекеттік қызметін шартты түрде мынадай кезеңдерге бөлуге болады: Бағдарламалық емес (1991-

2002ж., 2008ж., 2014-2015ж.) және Бағдарламалық кезең (2003-2007ж., 2009-2013ж.). Бұлай бөлінуінің себебі белгіленген жылдарға арналған Ресей Федерациясының мемлекеттік қызмет жүйесін дамыту және реформалау бағдарламасының болуы. Бағдарламалық емес кезеңді (1991-2002) РФ мемлекеттік қызметінің посткеңестік құқықтық қалыптасу кезеңі деп қарастырған дұрыс. [5]

552

Ресей Федерациясы Мемлекеттік қызметін реттеуші құжат ретінде 2003 жылы 27 мамырда қабылданған «Ресей Федерациясындағы мемлекеттік қызмет жүйесі туралы» федералды Заңын айтамыз. Бұнда мемлекеттік қызмет мемлекеттік қызметтің негізгі үш түрін біріктіретін ерекше жүйе ретінде көрсетіледі:

1.Азаматтық қызмет. Бұл саланы 2004 жылы 27 шілдеде қабылданған «Ресей Федерациясының мемлекеттік азаматтық қызметі туралы» федералды Заңы реттейді.

2.Әскери қызмет. Бұл саланы 1998 жылы 28 наурызда қабылданған «Әскери міндеттілік және әскери қызмет туралы» федералды Заңы реттейді.

3.Құқық қорғау қызметі. Ол құқық қорғау туралы федералды Заңымен реттеледі.

Аталмыш үш түрдің бір жүйеге біріктірілуі мемлекеттік қызметкерлерге бір түрден екінші түрге ауысуғамүмкіндікбереді.Үштүрдіңәрқайсысытабиғатыбойыншатолыққандымемлекеттікқызметке жатады және РФ құзыреттеріне негізделген кәсіби қызмет ретінде түсіндіріледі. РФ Конституциясының 71 бабына сәйкес, федералды мемлекеттік қызмет органдары билік функцияларын жүзеге асыра алады. Алайда бұл жерде басқа органдар, яғни субъектілер реттеу қызметінен алыстатылған деп түсінуге болмайды. Олар Конституциялық құқық бойынша федералдық органдардағы өкілдері арқылы заңды бастамашылдық құқығына ие.

ҚР «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңы 12 тарау, 69 баптан тұрса, ал «Ресей Федерациясының мемлекеттік азаматтық қызмет туралы» Заңы 17 тарау, 74 баптан тұрады. [1] [2]

Заңдардың алғашқы тараулары негізгі ұғымдар, Заңның қолданылу аясы, қағидаттар сияқты ұқсас баптарды біріктіреді. Алайда Ресей Федерациясы заңында Азаматтық қызмет пен мемлекеттік қызметтің өзара байланысы, азаматтық қызмет пен муниципалды қызметтің байланысы ашып көрсетілген.

Мемлекеттік қызметшілердің лауазымын сыныптауға келетін болсақ, ҚР Заңнамасында лауазымдар тәртібі нақты ашылып көрсетілмеген, тек жалпылама А, В корпусының қызметшілері деп көрсетілсе, ал РФ Заңнамасында федералды және азаматтық қызметтер лауазымдарының айырмашылығы, олардың бекітілу тәртібі және классификациясы көрсетілген. Яғни лауазымдар категориялары (басшы, көмекші, маман, қамтамассыз етуші маман), лауазым топтары (азаматтық қызметтің жоғары, басты, жетекші, үлкен, кіші лауазымдары), Лауазымдар реестрі, жоғары сыныпты басшылар мен олардың орынбасарларының шендері жөнінде нақты мәлімет алуға болады.

ЕкіЗаңдағымемлекеттікқызметшілердіңқұқықтықжағдайынақатыстынегізгібаптары(мәртебесі, міндеттері, шектеулер) ұқсас келеді, алайда ҚР Заңнамасында Мемлекеттік органдардың басшылары болып табылатын мемлекеттік саяси қызметшілердің және облыс, республикалық маңызы бар қалалар және астана әкімдерінің негізгі функциялары, Орталық мемлекеттік органдардың жауапты хатшыларының, аппаратбасшыларыныңжәне облыс, республикалық маңызы бар қалалар және астана әкімдері аппараттары басшыларының өкілеттіктері туралы жан-жақты ашылып көрсетілген. Осы тарауға қатысты РФ Заңнамасы Мемлекеттік қызметшіге қатысты талаптар, қызметтегі шиеленістерді шешу, қызметшінің кірістері мен шығыстары, мүлкі туралы ақпарат беру, Интернет желісіне ақпарат беру туралы маңызды баптарды қамтиды.

РФ Заңнамасының ерекшелігі мекеме мен қазметші арасында заңды «Қызметтік келісім» атты тараудың болуы. Онда келісімнің мазмұны, мерзімі, қорытындысы,шарттары, жойылуы туралы нақты ережелері айқындалған. Оған қоса, Заңның 13 тарауы Кадрлық саясатқа, кадр резервтерін құруға, кадрларды даярлау мен кәсіби деңгейлерін көтеруге қатысты және мелекеттік қызметшілердің ротациясы туралы нақты белгіленген. Ал екі мемлекет Заңдарының тағы бір ұқсас жері қызметтік тәртіп тарауларының мазмұндас келуі. Яғни тәртіптік теріс қылықтар, жазалар, тәртіптік жауаптылыққа тарту туралы баптары нақты көрсетілген. Негізінен РФ Заңнамасы мемлекеттік азаматтыққызметшілергеарналып,ондафедералдықызметтіайқындайтынбаптарыөтеазкелтірілген. Ал ҚР Заңнамасы мемлекеттік қызметкерлердің А және В корпустары ара-жігін ажыратып қана қоймай, әр тараудың мәніне сәйкес, корпустарға жекеше талдау жасап қарастырады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.ҚР Мемлекеттік қызмет туралы Заңы 2015 жылғы 23 қарашадағы № 416-V ҚРЗ.

2.Федеральный закон от 27.07.2004 N 79-ФЗ (ред. от 11.12.2018) "О государственной гражданской службе Российской Федерации" (с изм. и доп., вступ. в силу с 01.01.2019)

3.Национальный доклад о состоянии государственной службы в Республике Казахстан от 13.04.2018

4.Лапа Е.П. Сравнительный анализ Законодательства о государственной службе Российской Федерации и Китайской

Народной Республики / УДК 35.07.(470) Вопросы Конституционного Права/ 2011.

5. Борщевский Г.А. Оценка тенденций развития государственной службы: вопросы методологии / Вопросы государственного и муниципального управления. 2017. № 1.

553

МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ТӘРБИЕЛІК ИДЕЯЛАРЫ

Беркінбай Гүлназ Нұржанқызы Педагогика және білім беру менеджменті кафедрасының

1-курс магистранты Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Алматы қаласы, ҚР

ТүйіндемемақаладаМағжанЖұмабаевпоэзиясыныңбейнешілдігінақынөзөлеңдеріндесүйене отырып дәлелдеген. Жұмысты жазу барысында қазақ поэзиясының символизм дәстүрінің тууы мен қалыптасуына Мағжан шығармашылығының әсері жайлы жазылған.

Мағжан Жұмабаев (Әбіл-Мағжан) Бекенұлы – Алаш қозғалысының қайраткері, ақын, қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі. Өз поэзиясының алғашқы қадамдарынан бастап ақтық демі біткенге дейін ұлт азаттық тақырыбын үзбей толғанды, оны өз поэзиясының өзегі етті.Бүкіл халықты тап топқа жіктемей, Қазақ елін әлемдік мәдени жетістіктерге қол жеткізуге қандай күш кедергі деген сауал қойып, оған басты кедергі – отаршылдық деген шешімге келді. Бастапқы кезде бұл тақырып туған жердің табиғатын тамашалаудан барып, қайран жердің ендігі күні не болады деген уайым-қайғыға ұласады, ақыры келіп кіндік қаны тамған нулы, сулы өлкені жаулап жатқан қара шекпенді отаршылдыққа қарсы наразылық оты болып тұтанды. Ақын халқымен бірге күйзелді. Осыдан келіп роматикалық әуенге бөленді халықтарының бірлігі тақырыбы Мағжан поэзиясының әуелден қалыптасқан алтын арқауы іспетті. Мағжан Жұмабаев қазақ лирикасының сыршылдығын тереңдетті , адамның нәзік сезімдеріне тіл бітіре білді .Бұл қасиет оның әсіресе, махаббат лирикасына тән әлемдік поэзияда экологиялық тақырыпты алғаш жырлаушылардың бірі (Айда атынды, Сәрсембай, Шойын жол) .Ол технологиялық прогреске қарсы болған жоқ оның ұлттық-мәдени ,рухани дәстүрлерді бұзуына қарсы еді. Техника жетістіктерін қызыға жырлай отырып туған жердің әсем табиғатынан айырылып қалмауға үндеді. Жұмабаев қазақ поэмасының баяндау стилін шешендік мәнерін өзгерту қажет екендігін алғаш айтқандардың бірі болды.Қазақ поэмасын суреткерлік арнаға бұрды. Адам жанының психологиялық әлемінің құпия сырларын , иірімдерін ,даму диалектикасын шеберлікпен Анкарадағы (Түркия) Мағжан Жұмабаевқа қойылғап ескерткіш кестелеп өрнектей білді. Ақын шығармашылығыныңүлкенбірарнасы–халыққабілімберу.Педагогикасаласы.Мектепоқушыларына ,мұғалімдерге арнап Педагогика (1922,1923), Бастауыш мектепте ана тілін оқыту жөні (1925) еңбектерін жариялады. Ақан Сері, Әбубәкір Диваев туралы зерттеу еңбектер жазып, ауыз әдебиеті үлгілерін жинауға жәрдемдесті. Автор аударма саласына үлкен мән берді. Таңдаулы прозалық шығармалар аударумен қоса Шолпанның күнәсі әңгімесі арқылы қазақ әдебиетіне психологиялық талдау сана ағымы әдістерін енгізді. Кеңестік жүйенің қуғын-сүргіннің құрбаны болған Мағжан Жұмабаевтың есімін ақтау ісі 1958ж. Қолға алынды.Осы жылы ресми комиссия құрылып ақынның таңдамалы лирикаларын жариялау жөнінде ұйғарым жасалды. Бірақ одан нәтиже шықпай Мағжан шығармалары басылмай қала берді. 1960ж. Түркістан әскери округ әскери трибуналының алқасы шешімімен Мағжан Жұмабаев толығымен біржола ақталды. Мағжан есімі ақталса да ол жөнінде Қазақстанжазушылародағы менғылымимекемелерге хабарланбады. Осылайша Қазақстанхалқыұзақ уақыт бойы Мағжан Жұмабаевтың шығармаларымен жете таныса алмай келді Түркияда ақын кітаптары жарық көргенімен олар қазақ оқырмандары қолына тимеді. Бірақ Мағжан Жұмабаев шығармалары 1989 ж ғана қайтадан жариялана бастады. 1995 жылдан М.Базарбаев, С.Қирабаева, Х Абдуллин, Ш.Елеукенов бастаған ғалымдар тобы Мағжан Жұмабаевтың 3 томдық шығармаларын шығаруды қолға алды. Мағжан Жұмабаев шығармашылдығын тереңірек зерттеу еліміздің егемендік алуынан бергі кезеңде ғана нақтылы жолға қойылды. Мағжан есімін мәңгі есте қалдыру бағытында да біршама жұмыстар атқарылды. Ақын тұңғыш өлеңінен бастап әлеуметтік тақырыпқа ден қойып, ағартушылық , ұлт-азаттық, демократияшыл бағытты ұсынды. Бірқатар өлеңдерін махаббат тақырыбына арнады. Өз поэзиясының алғашқы қадамдарынан бастап ақтық демі біткенге дейін Жұмабайұлы ұлт азаттық тақырыбын үзбей толғанды оны өзө поэзиясының өзегі етті. Бүкіл халықты тап, топқа жіктемей Қазақ елін әлемдік мәдени жетістіктерге қол жеткізуге қандай күш кедергі деген сауалқойыпоғанбастыкедергі– отаршылдықдегеншешімгекелді.Бастапқыкездебұлтақырыптуған жердің табиғатын тамашалаудан барып қайран жердің ендігі күні не болады деген уайымқайғыға ұласады, ақыры келіп кіндік қаны тамған нулы , сулы өлкені жаулап жатқан қара шекпенді отаршылдыққа қарсы наразылық оты болып тұтанды. Мағжан Жұмабайұлы шығармаларындағы романтикалық сарын әсіресе оның символистік арнада жазған өлеңдерінен айқын көрінеді. Ақын символизмі болашақ пердесін ашатын жаңа мифология туғызды келешек суретін салу саясатшылардың емес, ақындардың қолында деген сенімге айналды. Ақын дыбыс буынның соны үндестіктерін тауып қазақ жырын байыта түсті.

554

Мағжан Жұмабаев – философ ақын. Ақынның философиялық көзқарасы өз өлеңдерінде жақсылық пен жамандық әділдік пен әділетсіздік тәрізді қарама-қайшылықты философиялық ұғымдарды шебер шендестіре білуінен байқалады. Ол дүниені біртұтас құбылыс ретінде алып, адамды сол ұлы табиғат , жаратылыстың бір туындысы, бөлшегі ретінде суреттейді. Табиғатсыз, жаратылыссыз адам жоқ. Ал табиғат адамсыз да күн көре береді. Бірақ сана оған бағынбайды,дене бағынса да сезім бағынбайды. Сондықтан ол бұлқынады, серпінеді, үстем болғысы келеді. Құбылыстың мәнін кең көлемде жалпыға бірдей қалыпта тани білуде ақын, ең алдымен , ненің болса да мән-мазмұнына үңіледі,әрдайым жалпы адамзатқа тән әуенге бой ұрады, табиғаттың өз заңына ғана бағынатын құбылыстардың ішкі құпия астарын ұғынғысы келеді. М.Жұмабайұлының ойынша ақын деген болжап білмес жолға сапар шеккен пір, кейде жын, кейде бала, сол сапарда ол қиындықты қайыспай көтеретін , не дүниені тәрк етіп, бәрінен безінетін жан. Ақын Қорқыт поэмасында философиядағы мәңгілік тақырып – өмір мен өлім мәселесін Қорқыт пен ажалдың аңдысуы түрінде суреттейді. Ажал-хақ, сондықтан да өмір жібінің түйінінде өлімді болмай қоймайтын өмір ақиқаты ретінде қабылдау қажет деп санайды. Ол Жұмабайұлы қазақ лирикасының сыршылдығын тереңдетті адамның нәзік сезімдеріне тіл бітіре білді. Бұл қасиет оның әсіресе махаббат лирикасына тән. М.Жұмабайұлы – әлемдік поэзияда экологиялық тақырыпты алғаш жырлаушылардың бірі.

Ұлылар ешкімге ұқсамайды, олардың әрқайсысы өзінше өзгеше.Қазақтың екі ұлы ақынының өзгешіліктері де осы жақтарында жатыр. Абайда ой басымболса, Мағжанда сезім басым. Абай әлеуметтік лириканы шыңға шығарса , Мағжан адам жанының сиқырлы сезімдерін жырлауда алдына жан салмады. Ал табиғатынан лирик М.Жұмабаевтың шығармашылығында да махаббат тақырыбы айрықша орынға ие. Мағжанды өз кезінде ақын ретінде танытқанда да осы махаббат жайлы өлеңдері болатын. Бұл турасында кезінде Ж.Аймауытов Ақын махаббатқа сенеді жүрегі сезеді , махаббатсыз өмірде мағына бар деп білмейді.Көңілді ашатын жалынды басатын жалғыздыққа , зарыққанда , талыққандажүреккеемболатынжалғызғанамахаббат,адамшынсүйсемахаббатжүректіжаралайтын тікенек! Бірақ махаббатты мәңгі деп ұқпайды. Кейде махаббат тез сөніп қалуға мүмкін деп қарайды. ( Мағжан Жұмабаев Шығармалары.А. 1989 ,421-бет) –деп жазған болатын.

Махаббат – бір тікенек, Жүрекке барып қадалар Бақытсыз ғой бұл жүрек, Тамшылап одан қан ағар. Тез жазылмақ бұл жара, Бал тілімен суйсі жар.

Сүймесе жүрек, дариға, Өлер жүрек қансырар . Махаббатбір тәтті у. Ішер жүрек болар мас. Дүниедегі у мен шу,

Мас жүректі оятпас (144-бет)

Деген шумақтарын оқып отырып жазған сияқты. Содан соң Сүйген анық атты өлеңіндегі сезімнің, яғни махаббаттың да өзгеретіндігін жырлаған. Аймауытов айтқандай қазақ әдебиетінде табиғатқа жан бітіріп суреттеуде Мағжанға жетер ақынның жоғы рас [3,45].Қуандық Мәшһүр-Жүсіп Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік монографиясында Мағжанның табиғат лирикасы туралы былай дейді. Табиғатты бейнеленгенде де, белгілі бір алқаптың нақты бір көрінісін алудан безіну,- яғни сол кездегі қазақ даласының , өзен-көлі , теңізінің көшірмесімен жасаумен шектелмеу, қайта сол арқылы сөздірілгенжұмбағымоллирикалыққаһарманжандүниесінәспеттеуталабыжүзегеасады,-деп,мұның дәлелі ретінде Толқын өлеңіне талдау жасайды, Табиғатты әрі айрықша, әрі шартты қалыпта алып бейнелеу романтизмнің бір ерекшелігі десек, соның бір көрінісі –Мағжанның Жиіленді қара орман өлеңі. [4,194]. Мағжан мен Абай табиғат лирикаларының қаншалықты алшақтағанын сараласақ, М.Әуезовтің мына пікірін аңғарамыз: Тегінде пейзаждың өзін суреттеуде көп ақын өздерінің стильдік өзгешелігін анық аңғартады. Ш.Елеукенов Жаңа жолдан (1989) кітабында былай деп еді. Мағжан Жұмабаев нақтылы өмірден әлдебір мистикалық , сиқырлы дүниеге ауытқуға әуестенеді.Ал Әуезов керісінше, Абайды сүйетінін айта келіп , Бұдан соң Мағжанды сүйемін. [7,407].

Мағжанның кесек те күрделі шығармаларына өзек болғаналтынарқау — ол ұлт-азатшыл идеядан нəр алған азатшылдық рух. Ұлт рухын асқақтатуды мұрат тұтқан ақынның жоғарыда аталған поэмаларының қай-қайсысында азатшыл сарын көркемдік оймен тұтас өріледі. Сырттай қарағанда аңыз бен ертегі желісіне құрылған Мағжан туындыларында ақын қиялы өмір шындығымен астасып, соны көркемдік шешім табады. Мағжанның жоғарыда аталғандай «Педагогика» атты ғылыми еңбегі барын жақсы білеміз. Бұл еңбектің алғаш басылымы 1922 жылы 15 қыркуйегінде жарық көрген. Мағжанның бұл кітабы он бес бөлімнен тұрады. Мағжан өзінің осы педагогикасын 14 ірі бөлімнен

555

құрып, әр бөлімінде педагогика ғылымын жан-жақты саралап, болашақ ұрпақ тәрбиесін беруде таптырмас көмекші құрал етіп қалдырған. [2,149] . Мағжан Жұмабаевтың педагогикасының мақсаты: 1 .Ақыл тәрбиесі 2. Құлық тәрбиесі 3. Сұлулық тәрбиесі 4. Дене тәрбиесі. Ақыл тәрбиесі-түзу ойлайтын, дұрыс шешетін, дәл табатын болса. Құлық тәрбиесі –жамандықтан жаны жиреніп, жақсылықты жаны тілеп тұратын болса. Сұлулық тәрбиесісұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі түрден ләззат алып, жан толқытатын болса. Дене тәрбиесі – ыстық-суық, аштық жалаңаштық, тұрмыста жиі ұшырайтын. Тәрбиенің бұдан басқа да бірнеше түрлері бар. Автордың төрт тәрбиеге баса көңіл бөлуі сол заманның талабынан туған көзқараспен астасып жатыр. Бүгінгідей экономикалық экологиялық жәнеқұқықтық тәрбие олжылдарды (1930) оншаактуальды мәселеболмаса керек. Осы тәрбиеніңтөрт түрін тәлпіштеп түсіндіре келіп, былай дейді: «Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбиесі түгел болғаны. Бала берік денелі болса, түзік ойлайтын, дұрыс шешетін , дәл табатын ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы әуен, әдемі түрден ләззат алып, жан толқындырарлық болса, жамандықтан жаны жиреніп, жақсылықты жаны тілеп тұратын құлықты болса ғана адам баласының дұрыс тәрбие алып, шынадам болғандығы...Баламадам болсын дегената-ана осы төрт тәрбиені дұрыс орындасын..-деу арқылы Мағжан Жұмабаев тәрбие мақсатын айқындап береді. М.Жұмабаев орыс педагогикасының атасы Ушинскийше, педагогиканың жан сырын терең зерттейтін психология ғылымы мен байланыстыра қарастырып, қазақтың халық педагогикасын ғылыми тұрғыда зерделеп, болашақ ұрпақтың тәлім-тәрбиесінің қажетті құнды дүниелер қалдырып кеткен.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Мағжан Жұмабаев «Сүй жан сәулем» Атамұра

2.Мағжан Жұмабаевтың көп томды шығармалары. Алматы «Жазушы» 198жыл

3.М.Жұмабаевтың шығармалары. Алматы «Жазушы» 1989жыл

4.Елеукенов «Мағжан Жұмабаев» Алматы «Білім» 1990 жыл.

МЕМЛЕКЕТТІК БАҒДАРЛАМАЛАРДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ АЯСЫНДАҒЫ САРАПТАМАЛЫҚ ТАЛДАУ ОРТАЛЫҚТАРЫНЫҢ МАҢЫЗЫ

Ошан Баян әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Ғылыми жетекші:Ахмаганбетов Р.М. Саяси ғылымдарының магистры

Қазақстан Республикасы өз егемендігін алғаннан кейін ел экономикасын нығайту, әлеуметтік саясатын жақсарту, әлемдік аренада өз орнын табу үшін көптеген мемлекеттік бағдараламаларды іске асыруды жолға қойған болатын. Кейбір бағдарламалардың алға қойған мақсаттары жартылай ғана іс жүзіндекөрінсе,нәтижесіжоқ,алғақойғанмақсаттарыорындалмағанқаншамабағдарламаларбар.Бұл бағдарламалар үшін мемлекет қаржысынан қыруар ақша бөлініп, жүзеге асырылуына көптеген адамдар жұмылдырылған болатын. Аталған бағдарламалардың мазмұны, алға қойған мақсатміндеттері мемлекеттің дамуына біршама көмегін тигізу керек еді. Ендігі кезекте қойылатын сұрақ: «Бұл бағдарламалар неге толыққанды жүзеге аспайды?». Қазақстанның негізгі мәселесі де осыда жатыр, мемлекеттік бағдарламалардың жұмыс істемеуіне байланысты, алдыға қарқынды жылжу әлі толыққанды көрінбейді. Төменде біз осы сұраққа жауап іздеп көрейік.

Ең бірінші, осы күнге дейін жүзеге асырылған мемлекеттік бағдарламалар аясына тоқталып өтсек. Мысалы, ҚР экономикасын дамыту үшін, 2014 жылдың 1 тамызында Президенттің № 874 жарлығы бойынша «Қазақстан Республикасын индустриялдық-инновациялық дамыту» бағдарламасын бекітті. Бағдарламаның негізгі мақсаттары:

•Өңдеу өнеркәсібін озыңқы дамыту;

•Басым секторларда тиімділікті арттыру және қосылған құнды ұлғайту;

•Өнімді жұмыспен қамтуды ұлғайту;

•Шикізат емес тауарларды өткізуге арналған нарықты кеңейту;

Енді осы мемлекеттік бағдарлама бойынша салынған зауыттарға назар аударсақ.

Арыс ауданында ашлыған қызанақ өндіріс зауыты, өкінішке орай, өз жұмысын 2015 жылы тоқтатуға мәжбүр болған. Зауыттың мақсатының бірі – Ресей мен Украинаға тауар жөнелту болып саналған. Бірақ, 2015 жылы бұл жұмыс тіпті басталмағаны айқын болып шықты. Келесі зауыт 2011 жылы Қарағандықаласында үлкенсалтанатпенашылған«ҚазАвиа Спектр»шағынұшақтаржасайтын зауат болды. Нәтижесінде, аталмыш зауыт бірде-ір үшақ шығармай 2016 жылы жабылып, сатылымға шығарылды. Ал келесі зауыттардың ашылуына ҚР Президенті өзі қатысып, салтанатты түрде ашқан

556

болатын. Солардың бірі – “Caspiy elecrtonics” атты инновациялық жоба Ақтау қаласында 2011 жылы ашылған. Өндірістік зауыттың мақсаты – планшет пен плазмалық телевизорлар шығарумен айналасу болып көзделген. Жобаны жүзеге асыруға мемлекет қазынасынан 800 млн. Теңге қаражат бөлінген екен. Қазақстан тәуелсіздігінің 20 жылдығына орай ашылған кәсіпорын шығыны көбейіп, 2013 жылы жабылып қалған. Тергеу кезінде бұл зауытта бірде-бір техниканың шығарылмағаны айқындалып, ал сатылған планшеттер Қытай елінен сатып алынып, өзіміздің отандық өнім ретінде сатылғаны анықталды.

Тағы бір салтанатты түрде ашалып, көп ұзамай жабылған зауыт – «Азия керамик». Кәсіпорын Шымкент қаласында орналасып, 250 адамды жұмыспен қамту керек болған. Алайда кәсіпорын 2011 жылы жабылып, 2014 жылы сауықтыру жұмыстары жасалған [1].

Көріп отырғанымыздай бұл зауыттардың барлығының алға қойған міндеттері ҚР өндірістік саласын дамыту болып табылғанымен, мемлекеттік бюджетке зардап алып келгеннен басқа нәтижесі көрінбейді.

ҚР 2007 жылы халыққа сапалы білім беру мен халықты жақсы медицинамен қамтамасыз ету мақсатында «100 мектеп, 100 аурухана» бағдарламасын қолға алды. Бұл бағдарламала бойынша салынған Көкшетау қаласындағы аурухананың жағдайы қазіргі таңда сын көтерер емес. Сол сияқты Семей қаласында 2017 жылы бағдарлама бойынща салынған 50 мың шаршы метрлік Қалалық жедел жәрдем ауруханасының тегістей электрқуатымен қамтамасыз етілмей отырғаны, небары 12 мың шаршы метр қолданылып отырғаны белгілі болды. Оған дейін ауруханада жылу мәселесі көтерілген. Яғни, хирургия, реанимация бөлімдері бос қалған[2].

Айта кетер болсақ, 2012 жылы Қаржы полициясы «100 мектеп, 100 аурухана» мемлекеттік бағдарламасыаясындакелтірілгенбюджетшығыны- 1,5млрд.теңгеніқұрағанынжариялағанболатын.

Ендігі кезекте мемлекеттік бағдарламаларды қадағалайтын, бақылайтын мемлекеттік мекемелер мен органдардың жұмыстарын қарастырып өтсек. Ұлттық қауіпсіздік комитеті, есеп комитеті, экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі, мемлекеттік және жергілікті басқару мекемелері.

Мемлекеттік бағдарламаларды қадағалайтын орган ретінде, ең бірінші, Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің міндеттеріне тоқталсақ. ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінің міндеттерін «ҚР Ұлттық қауіпсіздік туралы Заңы», «ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитеті туралы ереже» негізінде қарастырамыз. Ұлттық қауіпсіздік Заңында 14 бабының 14 және 15 тармақтарында былай баяндалады:

14)қаржы саласындағы уәкілетті орган – қаржы мониторингін жүзеге асыратын және қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы ісқимыл бойынша шаралар қолданатын, салық, кеден және бюджет заңнамасының сақталуын, мемлекеттік мүліктің ұтымды пайдаланылуын және сақталуын, экономикалық және қаржылық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі қызметті ведомствоаралық үйлестіруді қамтамасыз ететін, сондай-ақ экономикалық және қаржылық қызмет саласында адамның және азаматтың құқықтарына, қоғам мен мемлекеттің мүдделеріне қылмыстық және өзге де құқыққа қарсы қол сұғушылықтардың алдын алуды, оларды анықтауды, жолын кесуді, ашуды және тергеп-тексеруді жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;

15)индустрия және индустриялық-инновациялық даму саласындағы уәкілетті орган – елдің экономикасында өнеркәсіп пен өндірістің индустриялық-инновациялық және ғылыми-техникалық тұрғыдан дамуын қамтамасыз ететін орталық атқарушы орган;

Ұлттық қауіпсіздік Заңнамасы баптарында оның негізгі міндерттері 1-және 5-баптарда қарастырылады:

1)жеке адамның, қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласындағы мемлекеттік саясатты әзірлеу мен іске асыруға қатысу;

5)заңнамамен ұлттық қауіпсіздік органдарының қарауына жатқызылған қылмыстық құқық бұзушылықтарды анықтау, жолын кесу, ашу және тергеу[3].

Мемлекеттік бағдарламаларды тексеру және бақылау ісін жүргізетін органдардың келесі бірі – ҚР прокуратурасы. Мемлекеттік, жергілікті өкілді және атқарушы органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мемлекеттік бағдарламаларды іске асыру барысын қадағалауды Прокуратура «Прокуратура туралы» Заңға сүйене отырып бақылау және қадағалау жасайды.

Мемлекеттік бағдарламарды іске асыру барасында Прокуратура мемлекеттік бағдарламалар аясындағы құқық бұзушылықты жазалау, алдын алу және қадағалаумен айналысады.

Мемлекеттік бағдарламаларды қаражат аясында қадағалайтын комитет – есеп комитеті болып табылады. Аталған Есеп комитеті мемлекеттік бағдарлама аясында қанша қаражат жұмсалғанын, қаншасы игерілгенін анықтап, Парламент алдында жауап береді.

Келесі бір мемлекеттік бағдарламаларды тексеруші орган Қазақстан Республикасының Экономикалық және сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі агенттігі (қаржы полициясы) орган

557

болып табылады. Қазақстан Республикасының Экономикалық және сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі агенттігі (қаржы полициясы) органы – Қазақстан Республикасының президентке тікелей бағынатын және есеп беретін, экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында басшылықты, сондай ақ Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген сала аралық үйлестіруді, өзге де экономикалық, қаржылық және сыбайлас жемқорлық қылмыстар мен құқық бұзушылықтардың алддын алу, анықтау, жолын кесу, әшкерелеу және тексеру сияқты арнайы атқарушылық және рұқсат беру қызметтерін іске асыратын мемлекеттік орган.

Агенттіктің негізгі міндеттеріне төмендегілер жатады:

•мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін, кәсіпкерлік қызмет субьектілерінің, қоғам мен мемлекеттің заңды құқықтары мен мүдделері шектеріндегі өкілеттіліктерді қамтамасыз ету;

•мемлекетке залал келтіретін: сыбайлас жемқорлық, экономикалық және қаржылық қылмыстар мен құқық бұзушылықтардың алдын алу, анықтау, жолын кесу, әшкерелеу және тексеру;

•экономика саласындағы сыбайлас жемқорлықпен және қылмыспен күресудің мемлекеттік саясатын әзірлеуге және іске асыруға қатысу;

•қаржы полициясы органдарының жүргізуіне жататын мәселелер бойынша халықаралық ынтымақтастықты іске асыру[4,137-138б.].

Қазіргі кезде бұл агенттік атауы -Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы ісқимыл агенттігі болып өзгерген.

Көріп отырғандай бұл органдардың барлығы тек қаржы мәселесін шешіп, құқықбұзушылықты жазалайтын органдар саналады.

Ал енді мемлекеттік бағдарламаларды мониторинг жасап, қадағалау үшін құрылған иституттарды қарастырайық. «Қазақстан Республикасының стратегиялық даму жоспарын, елді аумақтық-

кеңістіктік дамытудың болжамды схемасын, мемлекеттік бағдарламаларды, мемлекеттік

органдардың стратегиялық жоспарлары мен аумақтарды дамыту бағдарламаларын әзірлеу жөніндегі әдістемеде» мемлекеттік бағдарламалардв мониторингілеу келсідей қағидалар бойынша

жүреді:

•тиісті бағдарламаның ағымдағы жай-күйін тексеру;

•жасалып жатқан бағдарламаға қатысу;

•сыртқы және ішкі факторларға байланысты ағымдағы жұмысты өзгеру;

Мемлекеттарапынанбағдарламалардыңіске асуынқадағалауүшінбірнеше институттар құрылған. Мысалы, «ҚР өнеркәсіптік дамыту жөніндегі комиссия», «Қазақстандық индустрияны дамыту институты» және т.б. Бұл институттар жұмыс істегенімен, мемлекеттік бағдарламалардан көптеген кемшіліктер айқындалып жатыр.

Ал енді шетел мемлекеттік бағдарламаларды қалай қабылдайтынын, кім қадағалайтынын қарастырып көрейік. Мысалы, Ұлы Британиядағы “Institute for Government” аналитикалық орталығы Британиядағы инфрақұрылымды дамытуға арналған бағдарламаны мониторинг жасау арқылы 2018 жылы конкурстан «Ең үздік аналитикалық орталағы» деген атқа ие болған. Бұл орталықтың қалай жұмыс істегеніне назар аударсақ. Аналитикалық орталық қалай қаражатты тиімді пайдалану керек, мемлекеттік жұмыскерлер бағдарламаны жүзеге тиімді асыру үшін не істеу керек, Ұлы Британия басқа мемлекеттерге қалай бәсекеге түсе алады деген сұрақтар аясында қарастырып, ең соңында өз ұсыныстарын жасаған болатын. Дәл осылай жұмыс істейтін Ұлы Британияда “The Progressive Policy Think Tank”, “Adam Smith Institute”, “Bow Group”, “Centre for Policy studies” сияқты т.б. аналитикалық орталықтар орналасқан. Мемлекет аналитикалық орталықтардың ұсынысын тыңдай отырып, артық қаражат жұмсау мен керек емес бағдарламаларды іске асырудан және тиімсіз жұмыстан өзін қорғайды[5].

Менің ойымша, Қазақстандық мемлекеттік бағдарламалардыңдұрыс жұмыс істемеуі мемлекет пен аналитикалық орталықтардың, жергілікті сарапшылардың арасындағы қатынастың жоқтығы. Сондықтан, мемлекеттік бағдарламалар Қазақстан үшін тиімді жұмыс істеу үшін бағдарламаларға мықты аналитиктермен қатар, тарихшылар, саясаттанушылар және басқа да сол бағдарламаға сәйкес мамандар жұмылдырылуы керек. Мемлекеттік бағдарламаны мониторинг жасау кезінде тек қана кемшіліктері айтылмай, сонымен қатар ұсыныстарда айтылу тиіс. Ал мемлекеттік органдар тек жазалау ісіне көп көңіл бөлмей, қадағалау және қателіктерді түзетуге көбірек көңіл бөлінуі керек. Мемлекеттік бағдарламаны мемлекеттік мекемелер мен тәуелсіз аналитиктер бірге талқылай отырып қабылдауы керек. Яғни, мемлекет мемлекеттік бағдарлама құрылмас бұрын тарихи сананы ескеретін аналитикалық зерттеу инстистуттарның бағдарламаға байланысты ұсыныстарын ескеру. Мемлекеттің бағдарламалардың дұрыс атқарылмауының тағы бір себебі, экномикалық, саясаттану және т.б. зерттеу институттарының мемлекеттік бағдарламалардың тиімді жүзеге асыру үшін, мемлекеттік пайданы ұлғайту үшін қарастырған ұсыныстарын ескеру керек. Бұл мемлекеттік бағдарламалардың қаншалықты қажет екендігін, халыққа қаншалықты тиімді болатынын қарастыра отырып саясаттану

558

институттарының өз жұмысын толыққанды атқаруына мүмкіндіктер беру керек. Бағдарламаны қабылдамас бұрын тек бір аналитикалық орталықтың емес, мемлекеттік емес аналитикалық орталықтардың ұсыныстарына жүгіну керек. Қазақстандық аналитикалық орталықар мен мониторинг жасайтын органдардың тағы бір кемшілігі-бағдарламаны тек берілген құжаттар арқылы қадағалауы. Қазақстан аумағының үлкендігі мен халықтың менталитетінің айырмашылығына байланысты орталықатар әр аумақта өзінше мониторинг жүргізу керек. бұның басты себебі, әр аймақтық бағдарламаны қабылдап, іске асыруының өз мәселелері бар. Егерде мемлекеттік бағдарламалар өз деңгейінде қадағаланып, атқарылатын болса, Қазақстан экономикалық, әлеуметтік, мәдени жағынан жан-жақты дами бастайтын болады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Асылхан Мамашұлы, «Назарбаев ашып, қайта жабылған жобалар» https://www.azattyq.org/a/kazakhstan_nazarbaev_opened_factories_that_do_not_work/25033218.html

2.Ш.Жарқымбек, «Дағдарған бағдарлама» http://old.zhasalash.kz/ekonomika/737.html

3.http://adilet.zan.kz/

4.Нұртазина Р.А., -Алматы, 2014. «Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі»

5.https://www.theguardian.com/politics/2013/sep/30/list-thinktanks-uk

РОЛЬ ПРОЕКТНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ШКОЛЬНИКОВ В ОСВОЕНИИ ДУХОВНОНРАВСТВЕННЫХ ЦЕННОСТЕЙ ОБЩЕСТВА

Жданова А.А. студентка 3 курса специальности «Социальная педагогика и самопознание» факультета философии и политологии, Казахский национальный университет имени аль-Фараби, г. Алматы,

e-mail: teawithmint9@bk.ru

Научный руководитель:

Пузикова С. М., докт. пед. наук, проф. кафедры педагогики и образовательного менеджмента Казахский национальный университет имени аль-Фараби,г. Алматы,

e-mail: puzikova.svetlana@inbox.ru

Духовно-нравственное развитие сегодня есть главное условие успешного и поступательного развития казахстанского общества. Ведь, человеческий фактор, обеспеченный духовнонравственными императивами, - важное преимуществоне только вконкурентнойборьбе государствза выживание, но гарант формирования гармоничного общества социально ответственных граждан, социального, правового государства, гуманистического по своей сути. На этом пути движения, как отмечает Президент Республики Казахстан Н.А. Назарбаев, наша страна не должна утратить собственную идентичность, богатую духовную культуру, нравственные приоритеты.

В статье «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания» он пишет: «Новая модернизация не должна, как прежде, высокомерно смотреть на исторический опыт и традиции. Наоборот, она должна сделать лучшие традиции предпосылкой, важным условием успеха модернизации»[1].

Какие традиционные ценности служат предпосылкой успеха на пути преобразований общества и поиска консолидирующих ценностей? Академик А.Н.Нысанбаев прежде всего выделяет коллективистские начала культуры казахского народа. Он анализирует особенности развития Казахстана и отмечает, что «мы» в казахском обществе всегда было сильнее «я». Это помогало выстоять человеку в самые непростые периоды развития истории (знаменитый казахский обычай «асар»- взаимовыручка). Гостеприимство и уважение к старшим, семейные ценности и дети как главное богатство казахской семьи; любовь к родной земле, поклонение ей и бережное, уважительное отношение к духовной свободе других народов – это есть для любого казахстанца безусловное благо и важнейшее объединяющее духовное начало, сохраняет особую значимость по сей день [2].

Духовно-нравственное развитие, воспитание личности современного школьника и формирование гражданина– двевзаимозависимыепроблемы.Известно,чтодуховно-нравственноеразвитиеличности ребенка предполагаетформирование следующих обязательных ценностныхориентаций: 1) признание важности соблюдения общечеловеческих ценностей и культурных ценностей конкретного общества, где родился и живее человек; 3) уважение этнокультурных и религиозных традиций других народов; 4) уважительное отношение к историческому прошлому и старшим поколениям; 5) признание важности труда в жизни человека, уважение к труду других людей; 6) интерес к научному знанию, понимание знания как ценности, уважительное отношение к учителям; 7) признание семейных ценностей, уважительное отношение к родителям; 8) формирование гражданской позиции, уважительное отношение к социальным и социально-политическим основам стабильного

559

существующего общества и государства; 9) признание необходимости саморазвития через самопознание через всю жизнь. По сути, в этом ценностном комплексе сконцентрированы программные цели самопознания и самосовершенствования человека.

Во главе такого ценностного мышления находится концепция взаимосвязанного мира, утверждающего, что наш мир — это мир гармонии, целостного человека. Поэтому важно научиться видеть то общее, что объединяет окружающий мир и человека, характеризует его как частицу целого. Все человечество объединяет гуманистическая ценностная ориентация, - «аксиологическая пружина», придающая активность всем остальным звеньям системы аксиологии [3].

С.А. Назарбаева отмечает: «На рубеже веков мы почему-то вдруг решили, что главная цель воспитания – научить ребенка нажимать кнопки компьютера и сносно болтать по-английски. И вот он уже готов – человек новой формации! А то, что это дитя не умеет отличить добро от зла, понять и разделитьбольближнего,нас,вобщем-то,неволнует….Мнехочется,чтобыдетисмалыхлетосвоили искусство быть всегда здоровыми и счастливыми, чтобы учились и росли, обретая мудрость жизни и счастье в служении человечеству. Чтобы осознавали, кто они есть, для чего живут и к чему должны стремиться. Познать себя должен каждый». Она была инициатором создания Программы Духовнонравственного образования через освоение курса «Самопознание».

Главная идея реализации Программы - помочь современной молодежи стать человечнее, сохраняя исторические корни культуры и духовности, преумножая культурный потенциал человечества через собственную деятельность. С 1 сентября 2010 года учебный курс самопознания работает в системе непрерывного образования Республики Казахстан. Учебный предмет «Самопознание» был введен в

учебный процесс школ, колледжей педагогических вузов после 9-летнего эксперимента, в котором принялиучастие184экспериментальныеплощадки– детскиесады,школы,колледжи,КазГосЖенПУ. В каждом регионе страны работали пилотные проекты курса. Сотрудники Института гармоничного развития человека Центра «Бобек» осуществляли научно-методическое сопровождение деятельности пилотных организаций образования, разрабатывали программы и методические рекомендации для педагоговсамопознания,осуществлялимониторингобразовательногопроцесса,проводилиипроводят обучающие семинары, педагогические форумы регионального, республиканского и международного значения. Одновременно осуществлялось педагогическое просвещение родителей школьников.

Внастоящее время учебный курс «Самопознание» позволяет целенаправленно реализовывать задачи программы духовно-нравственного образования детей и учащейся молодежи. В условиях мирового духовного кризиса это – важный элемент формирования «иммунитета» против безнравственности и пассивности личности в общественной жизни.

Лучший опыт нравственно-духовного образования детей и учащейся молодежи изучается специалистами, обобщается и распространяется через средства массовой информации. Площадками для обмена опытом являются в настоящее время научно-методический журнал «Самопознание.KZ» и интернет-портал www.ozin-ozi-tanu.kz.

Программа «Самопознание», инициированная Сарой Алпысовной Назарбаевой и реализуемая в школьных программах республики, отвечает ключевым интересам нации, так как направлена на воспитание высоконравственного и духовно богатого гражданина, патриота своей страны.

Внастоящее времясамопознание как принцип жизни осваивается, в основном, на школьном уроке,

вучебном классе. Вовлечение школьников в системную, долговременную проектную деятельность позволит практически закрепить, через деятельность, значимость тех основных ценностей человеческого бытия, которые являются незаменимыми («сделай добро сам», «твори любовь и добро своими руками здесь и сейчас»).

Широкое участие в проектной деятельности позволит вовлечь в этот созидательный процесс практически все современное поколение, последовательно сформировать искомые духовные качества. Ведь известно, что проектная деятельность – педагогическая технология, ориентированная не на интеграцию фактических знаний, а на их применение на деле путем самообразования и самосовершенствования.

Такая деятельность предполагает решение актуальной человеческой проблемы путем интегрирования знаний, умений из различных областей науки, техники, технологии. И это открывает

новые горизонты действенной реализации государственной программы по модернизации общественного сознания казахстанского народа через образовательную деятельность.

На данный момент проектная деятельность конечно применяется в программе учебного предмета самопознания. но не так широко и систематично и комплексно.

Проектная деятельность в тетради ученика, рассчитана на один учебный год.

План и ход подготовки проекта отражается в дневнике проекта, в тетради ученика. На третьем этапе работы над проектом ученик приступает к его воплощению в жизнь [4].

560

Детиразныхвозрастовсудовольствиемучаствуютвтакихпроектныхмероприятиях,как«Минутка тишины», «Успокойся и направь мысли в нужную сторону», «Нас учат доброте», «Способность показать себя», др. Но только в том случае удается реализовать проектную цель, если существует заинтересованность с «двух сторон». А сама деятельность является систематической и долговременным проектом, а не разовым мероприятием

В преподавании предмета «Самопознание» используются традиционные методические приемы обучения: позитивный настрой и круг «От сердца к сердцу», «Круг радости», «Наедине с собой», «Чтение», «Цитата урока», «Беседа», «Размышление над ситуацией», «Помечтаем», «Творческая деятельность». Возникает потребность расширять и совершенствовать методики, соединяя теорию с практикой жизни. и таким органичным соединением является комплексная всеохватывающая проектная деятельность через уроки самопознания.

Известно, что в системе образовании Республики в настоящее время происходит смена вектора в сторону модели 4К: креативность, критическое мышление, коммуникабельность и умение работать в команде [См.: Послание Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева народу Казахстана. 5 октября 2018 г. резиденция "Акорда", г. Астана]. Перед проектной деятельностью в этом плане открываются широкие перспективы, поскольку именно проектная технология поможет в творческой, наполненной высоким духовным смыслом поведении детей, создать условия для формирования искомых компетенций.

Технология проектного обучения в контексте формы проведения урока «Самопознание» имеет огромный потенциал позитивного воздействия. Воспитание духовно-нравственных ценностей, через практические дела, принесут детям чувство вдохновения, мотивируя на новые добрые дела.

Такая проблематика проектной деятельности, как «Не виртуальное , а реальное общение – путь к успеху», «Мой любимый город », «Моя школа – школа будущего», «Подари доброе слово», «Благотворительная ярмарка в поддержку детей детского дома», « Уважай старость», «Посади свое дерево/цветок» , «Чистая душа», «Единство слова и дела», «Красота моего мира» и т.д. обеспечивают освоение в практике участия в коллективном творческом деле важнейших дефицитных духовных качеств. Это, в первую очередь, стремление жить в единстве слова и дела, верить в безграничность своих возможностей, умение проявлять безусловную любовь, щедрость души, чуткость, навыки бескорыстного служения обществу, социальная ответственность, самообладание, умение позитивно мыслить, скромность, умение быть «здесь и сейчас», уравновешенность и ряд других важнейших нравственных ориентиров, что в глобализующемся мире во многом утратили свою значимость и востребованность.

Каждая тема проекта открывает возможность использования разнообразных вариантов позитивной, общественно-полезной, деятельности. Это творческие, информационные, исследовательские, практикоориентированные проекты. В проектной деятельности, в этом коллективном, объединенном общими целями и ценностями движении к добрым делам, вырабатывается привычка не ждать перемен к лучшему, а лично участвовать в созидании нового и прекрасного. Это та деятельность, которая на деле обнаруживает значимость каждого человека, повышая самооценку личности, определяя благородные приоритеты и общественно-значимые цели молодого человека. В этом непреходящая значимость проектной деятельности для современного поколения молодежи, призванной сохранить преемственность духовной культуры старшего поколения.

Список использованной литературы:

1. Статья Президента РК Н. Назарбаева "Взгляд в будущее: Модернизация общественногосознания"//Режимдоступа:http://www.akorda.kz/ru/special/events/akorda_news/press_conferences/statya-glavy- gosudarstva-vzglyad-v-budushchee-modernizaciya-obshchestvennogo-soznaniya.

2.Нысанбаев А. Н. Мир ценностей современного Казахстана // Режим доступа:https://e-history.kz/ru/contents/view/977.

3.Педагогика: Учебное пособие для студентов педагогических учебных заведений / В.А.Сластенин, И.Ф.Исаев,

А.И.Мищенко, Е.Н.Шиянов. — М.: Школа-Пресс, 1997. — 512 с.

4. Самопознание: Тетрадь ученика 5 класс / А. А. Карабутова, Г. И. Калиева, Е. М. Лосева, Т. В. Рудькова. – Алматы: ННПООЦ «Бөбек» – 2017. – 102 с.]

561

ПРOФECCOР К.Ж.ҚOЖAХМEТOВAНЫҢ ҒЫЛЫМИ EҢБEКТEРIНДEГI ЖACТAРДЫҢ РУХAНИ-AДAМГEРШIЛIК ҚҰНДЫЛЫҚТAРДЫҢ «ӨЗIН-ӨЗI» ТAНУ ПӘНI МAЗМҰНЫНДA КӨРIНICI

Ә.Т. Зиядинoвa.,

әл-Фaрaби aт. ҚaзҰУ, Әлeумeттiк пeдaгoгикa жәнe өзiн-өзi тaну мaмaндығының 4 курc cтудeнтi

К.A. Eceнoвa.,

әл-Фaрaби aт. ҚaзҰУ, Пeдaгoгикa жәнe бiлiм бeру мeнeджмeнтi кaфeдрacының aғa oқытушы

ХХI ғacырдaғы aдaмның рухaнилығы, oның шығaрмaшылық интeллeктici, жaңaлықтaрғa aшықтығы қoғaмның нeгiзгi кaпитaлы рeтiндe бaғaлaнaды. Қaзaқcтaн Рecпубликacының Бiлiм турaлы Зaңындa «Әрбiр aдaмның зияткeрлiк дaмуы, пcихикaлық-физиoлoгиялық жәнe жeкe eрeкшeлiктeрi ecкeрiлe oтырып, хaлықтың бaрлық дeңгeйдeгi бiлiмгe қoлжeтiмдiлiгi, бiлiм бeрудiң зaйырлы, гумaниcтiк жәнe дaмытушылық cипaты, aзaмaттық құндылықтaрдың, aдaм өмiрi мeн дeнcaулығының, жeкe aдaмның eркiн дaмуының бacымдығы, жeкe aдaмның бiлiмдaрлығын ынтaлaндыру жәнe дaрындылығын дaмыту мәceлeлeрi» aйрықшa aтaп көрceтiлгeн.[1]

Қaзaқтың ұлы ғaлымы Шoқaн Уәлихaнoв «Хaлықтың кeмeлiнe кeлiп өркeндeуi үшiн eң aлдымeн, aзaттық пeн бiлiм қaжeт» дeп aйтқaн eдi. Бiздiң eл – aзaттық aлғaн, тәуeлciздiккe қoл жeткiзгeн, eркiн eл. Eлбacы Нұрcұлтaн Нaзaрбaeв «Бiз бoлaшaққa көз тiгiп, тәуeлciз eлiмiздi «Мәңгiлiк Eл» eтудi мұрaт қылдық» дeп, eлiмiздiң бoлaшaқ бaғдaрын бeлгiлeп бeрдi. Coндaй-aқ Мeмлeкeт бacшыcы «Бoлaшaққa бaғдaр: рухaни жaңғыру» aтты бaғдaрлaмaлық мaқaлacындa бiлiмнiң мaңыздылығын былaйшa aйқындaп бeрдi: «Тaбыcты бoлудың eң iргeлi, бacты фaктoры бiлiм eкeнiн әркiм тeрeң түciнуi кeрeк.Жacтaрымыз бacымдық бeрeтiн мeжeлeрдiңқaтaрындa бiлiм әрдaйым бiрiншi oрындa тұруы шaрт. Ceбeбi құндылықтaр жүйeciндe бiлiмдi бәрiнeн биiк қoятын ұлт қaнa тaбыcқa

жeтeдi». [2]

«Өзiн-өзi тaну» рухaни-aдaмгeршiлiк бiлiм бeру бaғдaрлaмacының aвтoры Caрa Aлпыcқызы aдaмгeршiлiк, имaндылық, тaзaлық, iзгiлiк тaқырыбындa oй тoлғaғaн «Өмiр әдeбi»(«Өмiр әдeбi», 2003 жыл) дeп aтaлaтын eңбeгiндe «Ғacырлaр бoйы әр eлдiң хaлықтaры ocы бiз кiмбiз, нe үшiн өмiр cүрiп, қaйдa кeтeмiз, өмiрiмiздiң мaғынacы нeдe, бacты aдaми бaғдaрлaрымыз қaндaй бoлуы тиic?» дeгeн caуaлдaр төңiрeгiндe iздeнe oтырып, «тiршiлiктiң ocынaу мәңгiлiк cұрaқтaрынa жaуaп бeру үшiн жaлпыaдaмзaттық құндылықтaрды қaйтa жaндaндырып, өзiмiздiң бacтaпқы қaйнaр көзiмiзгe oрaлу кeрeктiгiнe бiр cәт тe күмәндaнбaйтынын» aйтaды. [3]

Coндaй-aқ Caрa Aлпыcқызы «Рухaнияттың кәуcaр бұлaғынa aпaрaтын жoлды iздeу – бүгiнгi тaңдa өмiр cүрiп кeлe жaтқaн aдaмдaрдың әрқaйcыcының жәнe бaршaмыздың бacты мiндeтiмiз» eкeнiн көрceтe кeлe,«Жaңa ғacырдың бacындaeрeceктeр өмiрiнeқaдaмбacқaнжacжeткiншeктeрбұрынғыдaй eмec, мүлдe бacқa өмiргe бeйiм бoлуы кeрeк. Бiлiмдi aдaм caнaтындa aтaлуы үшiн қaзiргi жacөcпiрiмгe нeгiзгiпәндeрдiжaн-жaқтыигeружәнeжaқcытaлдaуқaбiлeтiнiңбoлуыaздықeтeдi.Oлөмiрдiңбaрлық шытырмaндaрын пaйымдaй бiлуi, кeз кeлгeн тығырықтaн пaрacaтпeн aбырoйлы шығa aлуы тиic» дeп, өзiн-өзi тaнудa, өмiрдi тaнуғa жaңaшa бaғыттa қaрaу кeрeктiгiн мeңзeйдi.[4]

Ғылымды өзaрa caбaқтacтықтa зeрiттeп, oндaғы oй-пiкiрлeрдi мaзмұндық-құрылымдық жaғынaн интeгрaциялықтұрғыдaқaрacтыру,қaзiргioқытумeнтәрбиeлeудeгiұcтaнымдaрдыңбiрiдeйтiнбoлcaқ, К.Ж.Қoжaхмeтoвaның coңғы жылдaры «Өзiн-өзi тaну» рухaни-aдaмгeршiлiк бiлiм бeру бaғдaрлaмacымeн aйнaлыcуы мұның aйғaғы бoлмaқ. Oл жoғaры мeктeптe «Өзiн-өзi тaну», «Өзiн-өзi тaну: тeoрия жәнe прaктикa», «Өзiн-өзi тaну пәнiн oқыту әдicтeмeci» oқу курcтaрының типтiк oқу бaғдaрлaмaлaрын дaйындaп, «Әлeумeттiк пeдaгoгикa жәнe өзiн-өзi тaну» мaмaндығы бoйыншa бiлiм aлушылaрғaдәрicoқып,рухaни-aдaмгeршiлiкқұндылықтaрнeгiзiндeбoлaшaқмaмaндaрғaкәciбибiлiм бeрудiң oзық үлгiciн тaнытты.[5]

Oқу жocпaрынa дeрбec «Өзiн-өзi тaну» oқу пәнiн eнгiзу идeяcының өзeктiлiгi, aдaмның рухaни мәнi мeн oны тaнуғa мүмкiндiк бeрeтiндiктeн тұлғaның рухaни-aдaмгeршiлiк тәрбиeciнiң мәнiн eгжeй-тeгжeйлi тaлдaуғa бaғыттaйды.

Ocы oрaйдa К.Ж.Қoжaхмeтoвaның тұжырымдaмacындa бұл мәceлeгe жaңa тұрғылaр нeгiзiндe рухaни-aдaмгeршiлiк тәрбиeнiң мәнiн қaйтa ұғынуғa тaлпыныc жacaлынaды. Бұл тұжырымдaмaдa:

∙ рухaни-aдaмгeршiлiк тәрбиe прoцeciнiң өзiндiк мәнi жәнe oның бacқa дa әлeумeттiк-бiлiми прoцecтeрдeн eрeкшeлiгi;

562

∙көптeгeн әлeумeттeну фaктoрлaр жүйeciндeгi рухaни-aдaмгeршiлiк тәрбиe прoцeciнiң oрны мeн қызмeттeрi;

∙тeхнoлoгиялық eрeжeлeр мeн тиым caлулaрғa aйнaлaтын рухaни-aдaмгeршiлiк тәрбиeнiң құрaлдaры aнықтaлaды.

К.Қoжaхмeтoвa өзiн-өзi тaну пәнiн этнoәлeумeттiк-рөлдiк тұрғыcы жaғынaн қaрacтырaды. Oның мaңыздылығыaдaмдыжacтaйынaнбacтaп,өмiрiнiңcoңынaдeйiнэтнoәлeумeттiкрөлдeргeтaртубoлып тaбылaтындығын бaca нaзaрғa aлaды. Нeгiзгi құрaлдaры – caлттaр мeн этнoәлeумeттiк рөлдeрдiң мaзмұны.

К.Ж.Қoжaхмeтoвaның тұжырымдaмaлы тұрғыcынa cәйкec әр aдaм бeлгiлi бiр этнocтың өкiлi рeтiндe этнoәлeумeттiк рөлдeрдi игeрудiң aрқacындa өзiнiң дaмуындa бiрнeшe этникaлық caтылaрдaн (инкультурaция) өтeдi. Әрбiр этнoәлeумeттiк рөл бeлгiлi бiр этнoc өкiлiнiң бeрiлгeн тұлғaлық caпacы мeн қызмeтi, ocы рөлдi oрындaуғa қaтыcты мiндeттeрiнiң «жиынтығы» бoлып тaбылaды.

Пeдaгoгикaлық көзқaрac тұрғыcынaн этнoәлeумeттiк-рөлдiк тұрғы этникaлық тәрбиeдe мaңызды рөлaтқaрaды.Этнoәлeумeттiкрөлдiктұрғыидeяcынқoлдaнып,қaзaқхaлқыныңэтникaлықтәрбиeciнiң eрeкшeлiктeрi мeн мaңыздылығын aнықтaй oтырып, этнoәлeумeттiк рөлдiк тұрғы қaзaқ хaлқындa eртe зaмaннaн-aқ бaр eкeндiгiнe жәнe oның дұрыc нәтижe бeрeтiндiгiнe көз жeткiзгeн. Этнoпeдaгoгтaрдың мiндeтi– этнoәлeумeттiкрөлдeрдiңтәрбиeлiкмүмкiндiктeрiн,oныңбeлгiлiбiрдәcтүрлeрмeнcaлттaрғa қaтынacтaрын тeрeңiрeк зeрттeу.

Қaзiргiқaзaқмeктeбiндeгiтәрбиeжүйeciнeэтнoәлeумeттiктұрғыөтeқaжeт.Aл,өзiн-өзiтaнупәнiнe кeшeндiлiк жaғынaн тaлaп қoйca, oндa бiр этнoәлeумeттiк рөлдi мeңгeру oның мeңгeрiлуi мeн icкe

Қaзiргiтaңдaөзiн-өзiтaнупәнiaрқылыэтнoәлeумeттiкрөлдeрмeнәлeумeттeндiрудiдиaлeктикaлық бiрлiктe бaйлaныcтa қaрaу, әлeумeттiк рөлдeргe: aдaмзaт, eңбeкқoр, oтбacы мүшeci, Oтaн қoрғaушы рeтiндe мeңгeрту мeн oрындaуғa дaйындaу өтe қaжeт.

Coнымeн К.Ж.Қoжaхмeтoвaның тұжырымдaмacындa aдaмның рухaни-aдaмгeршiлiк тәрбиeciнiң мәнi мeн мaзмұны қaрacтырылғaн.

Рухaни aдaмгeршiлiк тәрбиe – тәрбиe мaзмұнындaғы бiрнeшe бaғыттaрдың жaлпылaнғaн тaқырыбы. Рухaни-aдaмгeршiлiк тәрбиeciнiң мaзмұнынa aдaмгeршiлiк, рухaнилық, этикaлық, eлжaндылық, этникaлық, көпмәдeнилiк жәнe caяcи тәрбиe кiрeдi.

Рухaни-aдaмгeршiлiк тәрбиeciнiң мaқcaты - aдaмның үйлeciмдi жәнe тұрaқты дaмуын қaмтaмacыз eтeтiн aдaмгeршiлiк caнaғa, ceзiмдeр мeн мiнeз-құлыққa нeгiздeлгeн өмiргe құнды қaрым-қaтынacты қaлыптacтыру.[7]

К.Ж.Қoжaхмeтoвa бoйыншa өзiн-өзi тәрбиeлeу өзiн-өзi тaнудaн бacтaлaды. Өзiн-өзi тaну - өзiн-өзi тәрбиeлeудiң қaжeттi қыры жәнe aлғы шaрты. Өзiндiк тaным aдaмғa нe жәнe қaлaй өзгeрeдi, қaндaй caпaлaр тaбыcты нeмece cәтciз тәрбиeлeнeдi дeгeн aқпaрaттaрды бeрeдi. Өзiндiк тaным – өзiңe өзiңнiң

563

қaрым-қaтынacың жәнe өзiңдi бiлуiңнiң бiртұтacтығы. Өзiндiк тaнымның нeгiзгi шaрты тұлғaның бeлceндi әрeкeтi бoлып тaбылaды. Қoрытындылaй кeлe, К.Ж.Қoжaхмeтoвa бoйыншa өзiн-өзi тәрбиeлeу өзiн-өзi тaнудaн бacтaлaды жәнe oл өзiн-өзi тaну пәнiндeгi қaжeттi рухaни-aдaмгeршiлiк құндылықтaрды eрeкшe бaғaлaй кeлe төмeндeгiдeй түрдe жiктeйдi:

Жaлпы aдaмзaттық:

- Oтaн, oтбacы, тәрбиe, бiлiм, мaхaббaт, дocтық, бeйбiтшiлiк, тeңдiк, бocтaндық, aнa, дiн, өнeр, жaуaпкeршiлiк, aдaлдық, oтaнcүйгiштiк, ceнiм, eрлiк, aзaмaттық, cыйлacтық, түciнicпeншiлiк, мeйiрбaндылық.

Ұлттық:

-Aр, нaмыc, aнa тiлi, дiл, рух, тәубaшылдық, ризaшылық, Oтaнның тaрихы, туғaн жeр, iзeттiлiк, пaрacaттылық, рaхымшылдық, қaнaғaтшылық, aтa caлты, дәcтүр, жeтi aтacы, шeжiрeci. [8]

Резюме

В статье рассматривается потенциал духовно-нравственного воспитания студентов на основе анализа педагогических и научно-методических трудов К.Ж.Кожахметова.

Ключевые слова: духовно-нравственные ценности, самопознание, образования, нравственное воспитание, теория и практика самопознания, методика самообучения, мировоззрение.

Summary

The article discusses the potential of spiritual and moral education of students based on the analysis of pedagogical and scientific-methodical works of K.Kozhakhmetov.

Key words: spiritual and moral values, self-knowledge, education, moral education, theory and practice of self-knowledge, self-learning methods, worldview.

Пaйдaлaнылғaн әдeбиeттeр тiзiмi

1.Қaзaқcтaн Рecпубликacының Бiлiм турaлы зaңы // Eгeмeн Қaзaқcтaн. – 15 тaмыз. – 2007. – 5-8 бб.

2.Нaзaрбaeв Н.Ә., «Мәңiлiк eл» - Aлмaты, 2014.

3.Нaзaрбaeвa C.A. Өмiр әдeбi. Aлмaты. 2001. – 96 б.

4.“Eгeмeн Қaзaқcтaн” гaзeтiндe жaриялaнғaн, № 29, 2018 ж. 12 aқпaн

5.Бeкзaт бoлмыc. Ecтeлiктeр жинaғы. Құрacт. Ш.Т.Тaубaeвa, C.C.Қoңырбaeвa. Aлмaты, 2016. - 25-28б

6.Кoжaхмeтoвa К.Ж. Кaзaхcкaя этнoпeдaгoгикa: мeтoдoлoгия, тeoрия, прaктикa. - Aлмaты: Гылым, 1998.

7.«Өзiн-өзi тaну» пәнiнe кiрicпe. Oқу құрaлы /Жacaғaн жәнe құрacтырғaндaр: У.И.Aутaлипoвa, И.Ә.Әбeуoвa, М.Қ.Бaпaeвa, Г.М. Кacымoвa, К.Ж.Қoжaхмeтoвa, Х.Т. Шeрьяздaнoвa. Aлмaты, 2006 жыл

8.Қoжaхмeтoвa К.Ж. Этнoпeдaгoгикa - Oқу құрaлы, - Aлмaты: Қaрacaй 2012

КАК НОВЫЕ ПОДХОДЫ ПРЕПОДАВАНИЯ СПОСОБСТВУЮТ АКТИВИЗАЦИИ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ ПРИ ИЗУЧЕНИИ НЕРОДНОГО ЯЗЫКА

Шнарбекова Молдир Какпанбаевна учитель русского языка и литературы средняя школа имени Толе би

«Есть только один способ побудить коголибо что-то сделать.

И он заключается в том, чтобы заставить другого человека захотеть это сделать. Помните: другого способа нет».

Дейл Карнеги

В настоящее время традиционное обучение претерпевает серьёзные изменения. Обновление всех сфер педагогической деятельности, интеграция в мировое образовательное пространство, ориентация на национальные ценности обязывает нас, педагогов, придерживаться основных направлений модернизации: доступности, качества, эффективности – выполнять в обучении требования сегодняшнего дня, осмысливать время. Поэтому каждый учитель должен переосмыслить свой профессиональный опыт в контексте семи модулей, где модуль - это полный, логически завершенный блок учебной работы, в котором принимается во внимание стартовый, промежуточный и итоговый

564

уровень учащегося [1, стр. 35]. Учителю необходимо стремиться к непрерывному профессиональному развитию для совершенствования своей практики, ориентируясь в своей педагогической деятельности на нижеуказанные принципы:

учителя, движимые нравственными целями, проявляют лидерские качества, чтобы оказать влияние на своих коллег и окружение;

помимо наличия сформированных навыков критического мышления, ученик или учитель должны быть настроены на практическое их использование;

одарённые и талантливые ученики не являются однородной группой, и каждый из них обладает уникальным сочетанием качеств;

учителя должны обеспечить учащихся всех возрастов богатой экспериментальной и социальной средой;

учителя должны сосредоточить своё внимание не на своём собственном преподавании, а на развитии у обучающихся умения обучаться, совместная работа со сверстниками способствуют обучению детей и когнитивному развитию; усовершенствованию обучения благоприятствует среда,

вкоторой ученикам предоставлена возможность для проведения исследовательских бесед;

учителя не являются единственными оценивающими лицами, ученики должны быть вовлечены в оценивание своих одноклассников и самих себя;

способность учащихся к применению в реальных жизненных ситуациях возможностей ИКТ во многом зависит от эффективного преподавания и обучения в соответствующей области.

Проведённое мною исследование в действии в 6 «А» классе. Выбор темы «Как новые подходы преподавания способствуют активизации познавательной деятельности при изучении неродного языка» важен в контексте нашей школы, так как основной контингент – это учащиеся, говорящие на казахском языке, для которых русский язык – это такой же предмет, как иностранный язык, вне класса импрощеговоритьнародномязыке. Потенциальныевозможностидетейдостаточновысокие:ученики

синтересом посещают факультативные занятия, кружки, обучаются в музыкальной школе, однако результаты обученности ниже уровня развития школьников: наблюдается несоответствие реальных возможностей детей с их учебной деятельностью. Поэтому я решила посмотреть, как новые подходы преподавания влияют на активизацию познавательной деятельности учащихся при изучении неродного языка.

Цель моей исследовательской деятельности: создание благоприятных условий для активизации познавательной деятельности учащихся посредством применения новых подходов преподавания при изучении неродного языка.

Вцелях реализации исследовательской темы мною были определены следующие задачи:

1.Внедрить новые подходы в практику своего преподавания в рамках четырех уроков;

2.Активизировать познавательную деятельность учащихся при изучении неродного языка посредством диалогического обучения, групповой формы работы и саморегуляции;

3.Исследовать эффективность внедрения новых подходов через наблюдение за учащимися. В группе обучаются 13 учащихся, которые очень подвижны на уроке, если учитель не

предусмотрит нужный объём работы – это приведёт, с одной стороны, к шуму, с другой стороны, к отсутствию желания к обучению со стороны учащихся. Во время прохождения практики мною проведены 4 последовательных уроков, темы уроков:

1.Роль языка в жизни общества.

2.Язык – ключ к знаниям.

3.Величие родного языка.

4.Трёхъязычие – шаг в будущее.

До начала внедрения в практику изменений было проведено анкетирование среди учащихся, где были поставлены следующие вопросы:

1.Нравится ли вам урок русского языка? Аргументируйте свой ответ.

2.Какую сложность вы испытываете на уроке русского языка? Почему?

3.Как вы думаете, что могло бы помочь вам в преодолении трудностей?

4.Какая форма работы вам больше всего нравится: ИР, ГР, РП? Аргументируйте свой ответ.

5.С кем бы вы хотели сидеть на уроке? Почему?

Ванкетировании участвовали 13 учащихся и по результатам опроса были получены следующие данные:

1.Из 13 учеников - 11 дали положительные ответы, так как считали, что урок русского языка проходит очень интересно, есть возможность свободно высказать свою точку зрения, нравится применение игровой формы работы, что на уроках применяется групповая форма работы.

2.Многие учащиеся отметили языковой барьер.

565

3.Большая часть учеников высказали мнение, что в преодолении трудностей на уроке им помогает общение с учениками, которые свободно могут выразить свои мысли на русском языке.

4.8 учеников выбрали групповую форму работы, 3 ученика – работу в парах, только 2 ученика предпочитают индивидуальную форму работы.

5.8 учеников предпочитают сидеть с друзьями, 3-ое - с учениками, которых считают лидерами в классе, 2 ученика высказали мнение, что хотели бы работать в одиночку.

После ранжирования полученных данных я пришла к выводу, что применение новых подходов будут способствовать улучшению качества знаний учащихся.

Для учителя, преподающий русский язык в казахской аудитории, основное препятствие – это языковой барьер самих детей. По этой причине многие учащиеся не принимают участие на уроке, не хотят показать «свое неумение грамотно говорить», боятся, что сверстники будут над ними смеяться при неправильном произношении слов. Вот это и явилось причиной того, что я осуществила выбор даннойтемы. Длятого чтобы устранить этибарьеры, мне необходимо создать благоприятные условия. Это возможно пригрупповойработе черездиалоговое обучение, т.е. необходима та «коллаборативная среда», где предусматривается свободное общение между учащимися. Также создание ситуаций успеха является значимым условием осуществления педагогического процесса школы в современных условиях. Принцип успешности использовался педагогом-новатором С.Н. Лысенковой: «важным условием общего развития детей в процессе обучения является создание ситуаций успеха для каждого ребенка» [2, стр. 29].

Врешении данных задач были апробированы следующие подходы: групповая форма работы, диалогическое обучение; взаимопроверка работ в группе; оценивание выполненных работ по критериям; изучение нового материала в группе; раскрытие темы и целей урока через решение проблемного задания; мозговой штурм; презентация постера; дифференцированные задания. Также в процессе определения изменений в познавательной деятельности учащихся был использован метод наблюдения. Но так как невозможно наблюдать за всем классом одновременно, я определила трех учащихся класса, отличающихся типом мышления.

Таблица 1. Уровень достижений и ожидаемые результаты

Для осуществления цели и задач исследования в действии была применена групповая форма работы. Учащиеся работали в группах сменного состава, что привело на первых уроках к некоторым трудностям со стороны детей. Многие проявляли открытое недовольство, когда оказывались в составе определённой группы. Учитывая сложившуюся ситуацию, я попросила учащихся создать постер на тему: «Правила работы в группе», используя в предложениях определительные местоимения, в ходе работы ученики вносили свои предложения.

Впроцессеработыуучащихсяпроявилосьжеланиеизмениться. Напоследующихурокахяувидела совершеннодругую картину, так как заметила приформированиигруппдоброжелательное отношение детей по отношению друг к другу. Отрадно, что групповая форма работы повлияла на отношение учащихся к самому процессу обучения. Наблюдения показали, что ответственность за групповую деятельность заставляет некоторых её членов, которые не были заинтересованы в обучении и считались учащимися с низкими достижениями, показать себя с неожиданной стороны: активно участвовали в обсуждении учебного материала, выполняли добросовестно свои обязанности в группе. Например, при работе над созданием постера на тему: «Правила работы в группе» ученик С активно принимал участие в обсуждении и высказывал свою точку зрения, аргументируя свои ответы. Такие

566

изменения свидетельствуют, что групповая форма работы помогает ученикам раскрыть свой потенциал, что в конечном итоге приведёт к познавательной активности на уроке.

Таккакгрупповаядеятельностьпредполагаетрешениеболеесложныхзадач,чемте,которыемогут выполняться индивидуально, поэтому я на начальных этапах для обеспечения совместной работы группы уделяла больше времени на поддержку учащихся, а особенно тех, которые не принимали участие в работе, корректируя деятельность по мере необходимости. Постепенное осознание учащимися,чтоотихвкладазависитрезультатиэффективностьработыгруппы,моёучастиевучебном процессе стало менее активным. В конечном итоге работа в группе стимулировало учащихся к активномуучастию всобственном обучении, к обдумыванию и обсуждениюполученной информации, учило оспаривать и понимать мнение других. Действительно, при групповой работе нет барьера, который дети испытывают, отвечая на поставленные задачи. Групповая работа дает возможность высказаться большему числу учащихся, и все чувствуют себя комфортнее.

Наблюдая за тремя выбранными учениками до и после исследования, я пришла к выводу, что наметилась положительная динамика в развитии мотивации этих учащихся к обучению.

В проведённом опросе: «Понравилась ли тебе групповая форма работы на уроке? Почему?» наблюдаемые мной ученики ответили:

Таблица 2. Отношение учащихся к групповой форме работы на уроке

Следующим шагом исследования, которое я хотела осуществить, был анализ типологии задаваемых мною вопросов на уроке и уровень ответов учащихся. Вопросы, активизирующие мышление низкого порядка, чаще всего являются «закрытыми» или «конкретными» и не требуют от учащихся каких-либо «развёрнутых ответов», предполагая лишь односложные: «правильно» или «неправильно». Вопросы, активизирующие мышление высокого порядка, требует от учеников в определённойстепениготовностиктакиммыслительнымоперациям,какприменение,трансформация, конкретизация, оценивание, анализ и так далее [3].

Применение на уроках вопросов высокого порядка развивает у учащихся критическое мышление: способность анализировать, синтезировать и давать оценку полученным знаниям. Это приоритетные параметры критического мышления, которые включают развитие таких навыков, как приобретение доказательств посредством наблюдения и слушания, с учётом контекста и применения соответствующих критериев для принятия решения. В связи с этим, в своей педагогической деятельности задаю вопросы высокого уровня, так как это способствует развитию мышлений моих учеников.

Что дает работа с новыми подходами? Результаты проведенного констатирующего эксперимента свидетельствуют, что применение новых подходовспособствуют качественному усвоению материала, формированию самостоятельности и развитию интеллектуальных и творческих способностей у учащихся.

Список использованной литературы

1.Е. И. Литневская, В. А. Багрянцева. Методика преподавания русского языка в средней школе: Учебное пособие / Под ред. Е. И. Литневской. - М.: Академический проект, 2006. - 590 с.

2.А.К. Мынбаева, З.М. Садвакасова. Инновационные методы обучения, или Как интересно преподавать: Учебное

пособие. - 8-е изд., доп. - Алматы, 2013. – 355 с.

3. Барабанов М.Ю. Методика преподавания русского языка: таблицы, схемы, комментарии: Учебно-метод. пособие. Тула: ТГПУ им. Л.Н. Толстого. 2014 – 62 с.

567

ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГТЫҢ ОҚУШЫЛАРДЫҢ НАШАҚОРЛЫҚҚА ТӘУЕЛДІЛІГІНІҢ АЛДЫН-АЛУ ЖҰМЫСЫ

Шайланов Е.С. Оңалбеков Е.С. жетекшілігімен

Әл-фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті e-mail: Erbolat105@mail.ru

Мемлекеттің болашағы балалар екенін ескерсек, онда олардың қауіпсіз өмір сүруі, дені сау әрі жетілген тұлға болып қалыптасуы - ең маңызды процесс. Дегенмен, қазіргі уақыттағы түрлі балалардың назарын өзіне аударатын түрлі зиянды заттар олардың салауатты өмір салтын ұстанып, дұрыс білім алып, толыққанды өмір сүруіне кедергі келтіруде.

Мектеп оқушыларының арасындағы кең таралағанмәселелердің бірі – тәуелділік болып табылады. Оның ішінде Е.В.Змановская тәуелділіктің төмендегідей түрлерін бөліп көрсетті:

1.психобелсенді заттар (заңды және заңсыз есірткілер) – химиялық тәуелділік (темекі шегу, токсикомания, нашақорлыққа тәуелділік, дәрі-дәрмекке тәуелділік, алкогольге тәуелділік);

2.алкоголь (тәуелділіктің бұл объектісі көп жағдайда бірінші топтағы тәуелділік түріне жатады);

3.тағам – тағамға қарым-қатынасының бұзылуы (шектен тыс тамақтану, ашығу, тағамнан бас тарту);

4.ойындар – гэмблинг – ойынға деген тәуелділік (компьютерге тәуелділік, құмар ойындар);

5.жыныстық қатынас – сексуалды аддикциялар (зоофилия,фетишизм, пигмалионизм, трансвестизм, эксбиционизм, некрофилия, садомазохизм);

6.дін және діни рәсімдер – діни деструктивті мінез-құлық (діни фанатизм, сектаға деген қызығушылық) [1] .

Жоғарыда көрсетілген тәуелділіктердің кең таралғаны – психобелсенді заттарға деген тәуелділік болып табылады. Психобелсенді заттарға деген тәуелділік, оның ішінде нашақорлыққа деген тәуелділік қоғамымыздың ең ауыр дерті болып табылады.

ҚР Статистика комитеті ұсынған деректерге сүйенсек Қазақстанда 2016 жылы 15 мыңға жуық қылмыс тіркелген және оның 3 пайызы есірткімен байланысты болған. Ал 2017 жылы тіркелген 13 мыңға жуық қылмыстың 5 пайызы есірткімен байланысты болған. Яғни жыл сайын есірткі қылмысының саны артуда.

Жалпы, нашақорлық — төтенше күрделі əлеуметтік жағымсыз құбылыс. Нашақорлық – есірткі қабылдаумен байланысты пайда болатын ауру, ондайға ұшыраған адамда есірткіге психикалық және физикалық тәуелділік пайда болады, оған ұдайы ұмтылып тұрады, адам ағзасының физикалық және психикалық функциялары біртіндеп нашарлайды[2].

Нашақорлық – эйфорияны тудыратын есірткілік препараттарды құнығып тұтыну процесінде дамитын ауыр, емделуі қиын дерт[3].

Нашақорлықтың алдын-алу – есірткіні қолдануға байланысты жүргізілетін ескерту және есірткіні мөлшерден тыс қолдану салдарын жоюға бағытталған қызмет.

С.А.Беличева нашақорлықты девиантты мінез-құлықтағы әлеуметтік ауытқудың әлеуметтік енжар түрлеріне жатқызды[4].

Шын мәнінде есірткіні қолданған кез-келген адамды нашақорлыққа тәуелді деп айтуға келмейді. А.Е.Личко есірткіні қолданудың сатыларын төмендегідей қарастырған:

 есірткіні бір мәрте немесе сирек қолдану;  есірткіні жиі қолдану (шет ел әдебиеттерінде бұл деңгейді есірткіні шектен тыс қолдану деп те

атайды).

Ал, Л.Б.Шнейдер нашақорлықтың өзінің үш кезеңін бөліп қарастырады:

•нашақорылықтың І кезеңі, психикалық тәуелділіктің қалыптасуы, есірткіні жағымды әсер алу үшін іздеу, дегенмен физикалық тәуелділік әзірге жоқ және есірткіні қолдануды доғару белгілі бір жағымсыз әсерлер тудырмайды;

•нашақорлықтың ІІ кезеңі, адамда есірткіге деген физикалық тәуелділіктің қалыптасу және есірткіні жағымды әсер алу үшін емес, жағымсыз әсерлер мен күйзелістерден арылу үшін қолдану;

•нашақорлықтың үшінші сатысы – есірткіге деген толық физикалық және психикалық тәуелділік.

Оқушылардың нашақорлыққа тәуелділігінің биологиялық, әлеуметтік және психологиялық факторы бар.

Психологиялық фактор. Жасөспірімдер арасында есірткіге қызығу көбінесе қатарластары немесе ересектер арқылы жүреді. Олардың нашақорлыққа деген қызығушылығының тууына эмансипацияны, қатарластарымен топтасуы, қызығушылық (хобби), имитация және т.б. жатқызуға болады.

568

Нашақорлыққа әсер ететін ең маңызды әрі оқушылар арасындағы кеңнен таралған факторға қызығушылықты жатқызуға болады. Қызығушылық – қоршаған ортаға бейімделудегі қажеттілік негізінде туындаған оқушының психологиялық жай-күйі болып табылады. Ересектерге қарағанда балаларда қызығушылық жай-күйі басым болып табылады. Сонымен қатар келесі нашақорлыққа тәуелділікті тудыратын психологиялық факторға есірткіні қолдануға итермелейтін мотивтерді жатқызамыз. Ол мотивтер: қоршаған ортаға бейімделудегі қиындықтар, қоршаған ортамен конфликт, қанағаттанбаушылық, түсінбеушілік, яғни фрустрация.

Биологиялық факторлар. Химиялық заттарға деген тәуелділіктің қалыптасуына тұқымқуалаушылықтың әсері ешқандай дау тудырмайды. Сонымен қатар, оқушылардың нашақор-лыққа тәуелділігінің тууына төмендегі биологиялық факторларда әсер етеді:

-ми-бассүйек соққылары, ауыр және созылмалы соматикалық ауралар;

-бас миының органикалық бұзылыстары;

-жыныстық жетілудің кешігуі;

-толық емес отбасында тәрбиеленуі;

-ата-аналарының біреуінің әркез қолы босамауы;

-отбасында баланың ауру әрі жалғыз болуы;

-жақындарының алкогольге немесе нашақорлыққа тәуелділігі;

-психикалық аурулар,патологиялық мінез-құлық немесе жақын туыстарының ауытқушы мінез-

құлқы;

-ерте бастан есірткі заттарын қолдану;

Әлеуметтік факторлар. Көбінесе оқушылардың есірткі заттарын қолдануы ішкі отбасылық мәселелер себебінен туындайды. Есірткіні қолданатын жасөспірімдер көбінесе ата-аналарымен дұрыс қарым-қатынастаболмайды,бұлотбасылардабірін-бірітүсінужәнеқолдаукөрсетудеңгейітөмендеуге болады[5].

Б.Уильямс пікірінше, нашақорлыққа тәуелділердің отбасыларында ұқсастық бар және ол ұқсастықтарды нашақорылыққа тәуелділіктің факторларына жатқызған:

-отбасында әкесінің жоқтығы немесе әкесінің әлсіз мінезі;

-гиперқамқор немесе авторитарлы отбасы;

-ата-аналар арасындағы өшпенділік немесе конфликт;

-ата-ананың балаға шектен тыс талап қоюы.

И.Н. Пятницкова нашақорлыққа тәуелді тұлғаға келесідей мінездеме беріп өткен:

1.әлеуметтік мәселелерге деген немқұрайлылық, жеке тұлғалық тұрақты қызығушылықтарының болмауы;

2.ерексектерден алшақтау, қоғамға деген өшпенділік, сезімге берілу, басқа топтармен ынтымақтастық[6]және т.б.

Жасөспірімдер топтарының ішінде өзін есеңгірету мақсатында психобелсенді заттардың алуан түрлерін қолданып, өзін-өзі уландыратын, яғни өзін-өзі құртатын заң бұзушылар кең тараған. Əдетте жасөспірімдер құрамында спирт бар қатты əсер ететін заттарды — бояуларды, əртүрлі аэрозолдарды иіскейді; парфюмерия өнімдерін қолданады; наркотикалық заттардың əсеріне жақын күй тудыратын дəрі-дəрмектерді көп көлемде жұтады; веналарына əртүрлі қоспалар құяды; тұрмыстық химия заттарын, өндірістік эмульсиялар менбояғыштарды, өсімдіктенжасалған əртүрлі заттарды қолданады.

Есірткіге тәуелділік оқушылардың сабаққа деген ынтасын төмендетумен қатар, олардың өзін-өзі басқара алу қабілетін де төмендетеді. Нәтижесінде оқушы ережелерге бағынбай, жасаған ісәрекеттеріне жауапкершілік танытпай, отбасымен, достарымен қарым-қатынасын доғаруы да мүмкін[1].

Оқушылардың нашақорлыққа тәуелділігінің алдын-алу жұмысындағы негізгі рөлді мектеп атқарады. Себебі оқушының бір күнінің үштен бір бөлігі мектепте өтеді және оның араласатын ортасы мектеппен тығыз байланысты. Мектепте нашақорлықтың алдын алуда негізгі функцияны әлеуметтік педагог атқарады. Әлеуметтік педагог маман ретінде өзінің төмендегі қызметтерін пайдалана алады:

-Диагностикалық;

-Түсіндірушілік;

-Коррекциялық;

-Реабилитациялық;

-Профилактикалық және т.б.

Мектеп оқушыларының арасындағы тәуелділіктің алдын алуда әлеуметтік педагог басқа мамандармен бірлесе отырып әрекет етуі шарт. Оның ішінде мектептің педагог-психологі, мектеп инспекторы және сынып жетекшісімен бірлескен кешенді іс-әрекет нашақорлықтың алдын-алуға мүмкіндік береді(1-сурет).

569

Әлеуметтік

педагог

Мектеп

инспекторы

2-сурет.

Қазіргі уақытта мектепте нашақорлықтың алдын-алуда мынандай профилактикалық ісшаралар жүргізіледі: салауатты өмір салтын насихаттау жұмыстары, психологиялық қорғанысты қалыптастыратын белсенді тренингтер, рөлдік ойындар, кездесулер, «дөңгелек үстел» форматындағы дискуссиялар және т.б. Аталмыш іс-шаралар арқылы оқушылардың нашақорлыққа қарсы тұра білу қабілетін қалыптастыра аламыз.

Оқушылардың нашақорлыққа тәуелділігінің алдын-алу – жалпы білім беру процесін қамтитын, салауатты өмір салтын қалыптастыруға бағытталған, есірткі заттарының негативті әсерін ескерту жұмысы. Төлебаева Ш.Ә. нашақорлықтың алдын-алу үдерісі мұғалімнің кәсіби қызметінде ең маңызды орынды алады және оның келесідей негізгі бағыттарын анықтады (2-сурет) [7].

Мұғалімнің кәсіби қызметіндегі оқушылардың нашақорлыққа тәуелділігінің профилактикасының негізгі бағыттары

2-сурет. Мұғалімнің нашақорлықтың алдын-алу жұмысы бойынша негізгі бағыттары

Нашақорлықтың алдын-алу барысында мектеп пен отбасы арасында тығыз байланыс болуы шарт. Мектеп пен отбасының бірлескен жұмысы арқылы жақсы нәтижелерге қол жеткізуге болады. Ата-аналарға балалардың іс-әрекетін түсінуге көмек көрсету, ақпараттық қағаздар тарату, танымдық видеороликтеркөрсету,кеңесберусекілдіформалардаіс-шараларжүргізуқажет.Соныменқатарашық есік күндері ұйымдастыру, ата-аналар мен оқушылардың қатысуымен тренингтер, ашық сабақтар мен түрлі спорттық сайыстар өткізу өз кезегінде оқушылардың зиянды әдеттерден алшақ болуына әсер етеді.

Қорытындылай келе, бала – мемлекеттің болашағын қалыптастыратын негізгі күш екенін ескерсек, әлеуметтік педагогтың оқушылардың нашақорлыққа тәуелділігінің алдын-алу жұмысы – олардың толыққанды зиянды әдеттерден алшақ өмір сүруіне, жан-жақты дамыған үйлесімді дамыған

570

тұлға болып қалыптасуына бірден-бір септігін тигізеді. Әлеуметтік педагог – оқушылардың мазмұнды білім алып, дұрыс тәрбиеленуінде негізгі рөлді атқаратын маман болыg табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Змановская Е. В. Девиантология: (Психология отклоняющегося поведения): Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений. — М.: Издатель ский центр «Академия», 2003. — 288 с.

2.Қайырмұхаммед Н. Апатқа апарар үш індет. Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» баспасы, 2015. 144 бет.

3.Бөлеева П.Қ. Профессиональная готовность учителя к деятельности по профилактике аутоагрессивных форм

поведения учашихся. Монография. – М.Прометей, 2004. – 369стр.

4.А. Т. Ақажанова. Девиантология: Оқу құралы.— Алматы: Нұр-пресс, 2009.— 126 б.

5.Шнейдер Л.Б. Девиантное поведение детей и подростков. – М.: Академический Проект; Трикста, 2005. – 336с. – (Психологические технологии).

6.Менделевия В. Д. М50 Психология девиантного поведения. Учебное пособие. — СПб.: Речь, 2005. - 445 с.

7.Төлебаева Ш.Ә. «Болашақ мұғалімдердің оқушыларды нашақорлықтан сақтандыру қызметіне даярлығын қалыптастыру».

СОЦИАЛЬНАЯ СТРАТИФИКАЦИЯ В СОВРЕМЕННЫХ НЕФТЯНЫХ ПРЕДПРИЯТИЯХ КАЗАХСТАНА И ЕЕ ВЛИЯНИЕ НА ИДЕНТИФИКАЦИЮ И ЦЕННОСТНЫЕ ОРИЕНТАЦИИ РАБОТНИКОВ

ЛукпановА.А.

Докторант 1-го курса Кафедры социологии и социальной работы КазНУ имени аль-Фараби, специальность «6D050100 – Социология» под руководством Серикжановой С.С.

Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Алматы

Е-mail: laydyn@mail.ru

Изменения в социально-экономической структуре современного казахстанского общества, связанные с перераспределением статуса различных отраслей, видов деятельности, трансформацией социально-трудовых процессов, отражаются на положении всех профессиональных групп. Особенно существенное влияние данные трансформации оказали на рабочих, постепенно утрачивающих свои социально-экономические и политические позиции, характерные для индустриального общества. Современные глобализационные процессы приводят к постепенной маргинализации этой профессиональной группы, а также к размыванию ее классовых и социально-групповых признаков.

Современное «размывание» рабочего класса в Казахстане имеет свои особенности, хотя оно во многом связано с мировыми тенденциями. В условиях традиционной индустриализации наблюдалось преобладание рабочего класса над другими типами работников, в настоящее время благодаря новейшим структурным изменениям, цифровизацией, компьютеризацией, модернизации технологических процессов, автоматизации производства, введения нового высокотехнологичного оборудования на месте традиционного рабочего класса оказываются новые категории наемных работников. В результате уменьшения влияния и упадка старых отраслей доля рабочих, занятых в традиционных производственных отраслях, непрерывно уменьшается. В нашей стране те же самые процессы происходят на фоне снижения объемов производства и отсталости индустриальной базы промышленности.

Особо стоит отметить произошедшее сокращение производства, повлиявшее на трансформацию рабочего класса. В результате экономических реформ рабочие потеряли стабильные рабочие места, четкую идентификацию с рабочим классом, уверенность в завтрашнем дне, оказались в ситуации нестабильности, постоянного стресса и страха за будущее. Несмотря на то что в 2006-2011гг. отмечалось усиление протестной активности (массовые забастовки нефтяников), тип рабочего, целью которого стало выживание, в целом характеризовался политической и социальной пассивностью. Вместе с тем отмечается падение профессионального, культурного и образовательного уровня самих рабочих. Изменяются главные характеристики производства - производительные силы и технологии, требующие нового наемного работника, способного к сложному квалифицированному труду, с высокой профессиональной культурой и интеллектом. Современный работник становится неотъемлемой частью интеллигенции. Таким образом, одним из важных направлений в изменении понимания категории рабочего класса становится переход от вертикально-классовых характеристик рабочих к социально-групповым признакам, но и данные признаки также не определены однозначно.

571

Поскольку в современном постиндустриальном обществе особое значение приобретают знания, информация, способность создавать технологии и управлять их реализацией, понятие “труд”, безусловно, теряет свое первоначальное значение, соответствующее индустриальной эпохе. Западные теоретики пишут о происходящем замещении труда знаниями (П. Дракер) [1], усилением роли образования (Ф. Джагер) [2], в следствии которого работники умственного труда приходят на смену рабочим индустриального типа. В рядах казахстанского рабочего класса происходят сложные процессы стратификации, вследствие которых некоторая часть рабочих демонстрирует восходящую вертикальнуюмобильность,переходявболеевысокиеслоиобществаиполучаявозможностьконтроля над производственными процессами. В результате изменения характера труда и технологических процессов физический труд в современном обществе не является главным признаком выделения рабочих как социальной группы. Следует учитывать изменение всего трудового процесса в целом. Речь,такимобразом,идетоформированиивсовременныхобществах«новогорабочегокласса»,класса квалифицированных рабочих, владеющих навыками работы с высокими технологиями на крупном автоматизированном производстве. Эту социальную группу можно описать как образованных профессионалов, по своему социальному статусу и по уровню жизни близких к специалистам и среднему классу.

Опираясь на отечественные и западные разработки, можно утверждать, что в настоящее время социальный статус рабочего не определен. Происходящая в современном глобализированном мире реструктуризация рабочего класса описана современными западными теоретиками (К.-Х. Рот), по мнению которых поляризация социального мира приводит не просто к переструктурированию, а к гомогенизации рабочего класса. Рабочий класс по своим признакам начинает смыкаться с другими социальными группами (работниками нефизического труда, представителями непроизводственных сфер). При этом главным признаком данных социальных групп становится отсутствие гарантий жизненной стабильности.

Усложнение и динамичность социальной структуры современного казахстанского общества требуют пересмотра категории “рабочий класс” в результате размывания классовых и социальногрупповых характеристик рабочих. Требуется определение различных типов рабочих с учетом их социально-экономических и социокультурных особенностей, а также тенденций, характерных для других социальных страт и категорий наемных работников. На основе анализа различных теорий можно выделить четыре основных критерия принадлежности к «новому рабочему классу»:

−характер (содержание) труда (технологический аспект);

−вид и уровень профессиональной подготовки, квалификации (образовательный аспект);

−положение, роль в системе социально-трудовых отношений, в производстве и обществе (социально-экономический аспект);

−социальную идентификацию, ценностные ориентации, мировосприятие группы (субъективный аспект).

Существуют несколько классификации внутренней стратификаций «рабочего класса». В зарубежной литературе к рабочему классу относили лишь так называемых «синих воротничков». К ним относят шахтеров и промышленных рабочих, включая квалифицированных и полуквалифицированных рабочих, занятых преимущественно физическим трудом. Общей чертой рабочего класса остается отсутствие собственности и зависимость от зарплаты.

По мнению З.Баумана «рабочий класс» включает в себя две далеко не всегда связанные между собой группы: квалифицированных работников и неквалифицированных работников «рутинную рабочую силу», взаимозаменяемую и постоянно рискующей оказаться на обочине социальной жизни. Неопределенность - главный мотив их существования, вызывающий снижение социальных контактов

и«скольжение» по бесчисленным местам временной занятости. Традиционное жесткое деление на группы квалифицированных и неквалифицированных работников требует уточнения в связи с появлением между рабочими и представителями других социально-профессиональных категорий. Возможно можно включить в состав рабочего класса представителей нижнего звена управленцев и «белых воротничков» (техников, бригадиров, мастеров) [3].

Джон Голдторп выделяет следующую классификацию: 1.высококвалифицированные профессионалы, управляющие, крупные собственники, 2. среднеквалифицированные специалисты, менеджеры, супервайзеры, инженеры, 3. квалифицированные рабочие, 4. низкоквалифицированные рабочие, 4.техники, квалифицированные рабочие, занятые ручным трудом, 5. неквалифицированные рабочие, занятые ручным трудом в промышленности [4].

Таким образом взяв за основу такие критерии, как квалификация, уровень образования, навыки, знания можно выделить первую примерную внутреннюю стратификацию работников предприятия нефтяной и газовой промышленности:

572

1.Высококвалифицированные работники (менеджеры, супервайзеры, инженеры, в основном с зарубежным,российским(РГУимениИ.М.Губкина),университетынефтиигазаУфыиКазани, атакже

введущих ВУЗах Казахстана (КазНИТУ К. И. Сатпаева).

2.Представителей среднего звена управленцев (начальники отделов, начальники участка, с высшим образованием).

3.Представителинизшегозвенауправленцев(«белыеворотнички»- начальникипартий,техники, бригадиры, мастера).

4.Квалифицированные рабочие (операторы, с высшим образованием,).

5.Специалисты (работники с дипломом колледжа, ПТУ, занятые ручным трудом).

6.Неквалифицированные рабочие (неспециалисты, занятые ручным трудом, среднее образование).

Нефтегазовый сектор предлагает рабочие места не только в добыче, разведке и переработке нефти и газа, а также в сервисных услугах, таких как транспортировка, безопасность, питание, проживание, поставка и обслуживание технического оборудования (ремонт) и т.д. Сервисным обслуживанием нефтегазовой деятельности занимаются подрядные организации. Подрядные организации также допускаются к разведке и добыче незначительных объемов нефтегазовых участков. Социальноэкономическое положение работников головных (штатные работники) и подрядных предприятий значительно неодинаковое. При изучений данного социально-неравенства в Казахстане особое место занимают работы Т.Тревисани. Согласно автору в результате капиталистической реструктуризации и флексибилизации труда в 90-х гг. 20 века на постсоветском пространстве образовался сложно дифференцированный индустриальный рабочий класс. Появились новые слои рабочего класса, как штатные рабочие и подрядчики, которые резко отличаются своим социальным происхождением, условиями труда, жилищными условиями, стабильностью работой, квалификацию, уровнем заработной платы, степенью опасности, выполняемой работы, защищённостью профсоюзом, что создает социальное неравенство и иерархию внутри рабочего класса [5]. Таким образом, опираясь на классификацию профессора Т.Тревисани выделяем вторую стратификационную модель как: штатный рабочий и подрядчик в нефтегазовом предприятий.

Одной из особенностью нефтегазового сектора является применение вахтового метода работы. Вахта составляет 14-28 дней, иногда и больше, что позволяет привлекать работников из других регионов Казахстана, из сельской местности самой Атырауской области и иностранных специалистов. Интересным на наш взгляд может быть работы Филиппа Франка Джагера, который в своем исследовании приходит к мнению, что нефтяная отрасль не предполагает долгосрочных перспектив для внутренних мигрантов. За исключением нескольких инженеров нефтегазовой отрасли, большинство рабочих вынуждены работать в невыгодных условиях. В этом контексте мигранты видят работуна нефтяном предприятий как переходныйпериод, прежде чем они могут найти другуюработу. Иностранныежеспециалисты привлекаются впредприятия как высококвалифицированныеработники и представители среднего звена управленцев, что отражается на их зарплате и социальном пакете. Что

всвою очередь влечет за собой негативные настроения со стороны местных работников

Таким образом в качестве критерия третьейстратификации рабочего класса нефтегазового сектора мы выделяем трудовую миграцию и классифицируем работников на: иностранных специалистов - внутренних трудовых мигрантов (представитель другого региона Казахстана) - местных работников.

В свою очередь, внутренняя стратификация предприятия приводит к неравенству социальноэкономического положения работников нефтяной и газовой промышленности. Так, социальноэкономические положения работников, которые мы описали выше резко отличаются. Они отличаются своим социальным происхождением, возрастом, жилищными условиями, условиями труда, уровнем заработной платы, социальным пакетом, которые влияют на их идентификацию с предприятием, ценностные ориентации, менталитет, настроение, уверенность в завтрашнем дне, социальное поведение. Вышеперечисленные социальные факторы порождают серьезные кризисные явления и трудовые споры, которые приводят к социальной напряженности и социальным конфликтам внутри предприятия, так и в регионе в целом. Тем более, что такая напряженность и конфликты имели место натерриторииАтыраускойобластиввахтовыхпоселкахТенгиз(2006)иКарабатан(2008)ивсоседней Мангистауской области (Жанаозен, 2011). Это обусловливает актуальность и необходимость определения основных тенденций и форм трансформации социально-трудовых отношений, соответствующих социально-экономическим условиям современного казахстанского общества.

Важнейшими факторами улучшения социально-экономического положения являются повышение мотивации работников, улучшение жилищных условии, забота о здоровье работников, создание комплекса мероприятии социальной защиты, повышении уровня образования сотрудников, акцентирование внимания культурно-массовой работе, организации корпоративного отдыха дает каждому работнику чувство защищенности и уверенности в завтрашнем дне. Но к сожалению все

573

вышеперечисленные факторы, методология и способы действия работают в разных предприятиях нефтегазового сектора по-разному, а также социальный пакет предприятии доходят до разных социально-профессиональных групп по-разному.

В свою очередь внутренняя социальная стратификация и социально-экономическое неравенство влияет на уровень идентификации работника с предприятием. В рамках идентификационного подхода особое место занимает «теория референтных групп» Р.Мертона. Согласно данной теории референтная группа - все социальные объединения, которые выступают для индивида эталоном при оценке им собственного социального положения, действий, взглядов и т.д. Одной из таких референтных групп для современного человека является его трудовая организация [6]. Соответственно, становится возможным сформировать понятие организационной идентичности: это разновидность социальной идентичности, связанная с осознанием себя как члена организации, с формированием чувства принадлежности к предприятию. В этом случае работник старается на личностном уровне воспринять групповую культуру, практикуемые в коллективе ценности, нормы, модели взаимодействия. Референтность трудовой организации для работника обусловлена несколькими факторами и главный из них - удовлетворенность работника трудом в данной организации. Совпадение, пусть и не полное, ожиданий и реальности формирует у работника позитивную референтность трудовой организации, он стремится все более глубоко идентифицировать себя с ней.

Американский социолог Говард Беккер высказал идею, что идентификация не возникает внезапно, а выстраивается понемногу, постепенно и зачастую незаметно для самого человека через последовательность «попутных ставок» (side bets) или персональных решений, каждое из которых на первый взгляд не влечет за собой каких-либо важных или серьезных последствий. Например, люди могут привязываться к организациям, в которых они работают, через последовательность таких решений, как взносы в пенсионный фонд, согласие на повышение и более высокие уровни ответственности, покупка дома в кредит с учетом существующего дохода и т. д. [7].

Рольф Ван Дик определяет идентификацию с организацией как «безграничную привязанность сотрудников к организации. То есть, сотрудники знают, что они - члены определенной организации, это вызывает у них чувства (например, радость или гордость), которымиони руководствуются в своем поведении».

На наш взгляд идентификация работников предприятий нефтяной и газовой промышленности Казахстана занимает промежуточное положение между «философией контракта», где заключаются соглашение между группой акционеров и группой работников об обмене труда на определенную плату» и «философией общей судьбы», которая ориентирована на то, что интересы работников (персонала) и потребителей (общественности) столь же важны, как и интересы руководителей. Идентификацию, присущей большинству профессиональных страт нефтегазовых предприятий, работающих в Казахстане можно назвать «философией временщика или гостья».

Интересным будет узнать уровень идентификации выше перечисленных страт, так как на многих предприятиях действует жесткое отношение к работникам, работодатель легко может менять условия трудового договора в свою пользу. Коллективными договорами охвачена только четверть всех работников. Их страх лишиться работы, а, следовательно, средств к существованию, позволяет работодателю диктовать свои условия. Роль профсоюзов, призванных защищать права работников, сведена к минимуму, они либо существуют формально, либо отсутствуют. Согласно исследованиям в области защиты трудовых прав, не более 20% работников обращаются в профсоюз, это объясняется недоверием граждан к способности данной организации действительно помочь в решении трудовых споров. Неодинаковые условия труда, размер оплаты труда, разный социальный пакет, отсутствие уверенности в завтрашнем дне, ограничения в решении дел предприятия влияют на идентификацию работников с предприятием. Так, например, психология временщика – это заработать больше денег, многие работники просятся на 2-3 вахты, так как понимают неопределенность своего дальнейшего будущего.

Таким образом социальная стратификация предприятия и возникшее социальное неравенство в социально-экономическом положении работников, по нашему мнению, оказывает влияние на ценностные ориентации работников. Так для большинства низших профессиональных страт присущи будут материальные ценности (построить дом, купить машину, открыть магазин, получить диплом пока это позволяет временная работа), а для высококвалифицированных работников и иностранных специалистов возможно духовные ценности и на перспективу, так как у них есть уверенность в завтрашнем дне.

Список использованных источников:

1.Дракер П. Классические работы по менеджменту. - М.: «Альпина Бизнес Букс», 2008. - С. 220.

2.Philipp F.J. Flows of Oil, Flows of People: Resource-Extraction Industry, Labour Market and Migration in Western Kazakhstan

/Central Asian Survey, 2014. - N. 4 (33). - C. 500–516.

574

3.Бауман З. Глобализация. Последствия для человека и общества. Пер. с англ. – М.: Весь мир, 2004.

4.Goldthorpe J. H., Llewellyn C., Payne C. Social Mobility and Class Structure in Modern Britain. - Clarendon Press, 1987. –

377 c.

5.Тревисани Т. Трансформация индустриального рабочего класса: металлурги в городе Темиртау // Научное и

творческое наследие академика Е.А. Букетова: Материалы Межд. науч.-прак. конф., посвященной 90-летию Е.А. Букетов: В 2 т. – Т.2. – Караганда: Изд-во КарГУ, 2015. – С. 590 – 596.

6.Гидденс Э. Роберт Мертон о структурном анализе / Социальные и гуманитарные науки [Реф. журнал]. — Сер.

11.Социология. — 1993. — № 1. - С. 30-36.

СОЦИАЛЬНАЯ СТРАТИФИКАЦИЯ В СОВРЕМЕННЫХ НЕФТЯНЫХ ПРЕДПРИЯТИЯХ КАЗАХСТАНА И ЕЕ ВЛИЯНИЕ НА ИДЕНТИФИКАЦИЮ И ЦЕННОСТНЫЕ ОРИЕНТАЦИИ РАБОТНИКОВ

ЛукпановА.А.

Докторант 1-го курса Кафедры социологии и социальной работы КазНУ имени аль-Фараби, специальность «6D050100 – Социология» под руководством Серикжановой С.С.

Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Алматы

Е-mail: laydyn@mail.ru

Изменения в социально-экономической структуре современного казахстанского общества, связанные с перераспределением статуса различных отраслей, видов деятельности, трансформацией социально-трудовых процессов, отражаются на положении всех профессиональных групп. Особенно существенное влияние данные трансформации оказали на рабочих, постепенно утрачивающих свои социально-экономические и политические позиции, характерные для индустриального общества. Современные глобализационные процессы приводят к постепенной маргинализации этой профессиональной группы, а также к размыванию ее классовых и социально-групповых признаков.

Современное «размывание» рабочего класса в Казахстане имеет свои особенности, хотя оно во многом связано с мировыми тенденциями. В условиях традиционной индустриализации наблюдалось преобладание рабочего класса над другими типами работников, в настоящее время благодаря новейшим структурным изменениям, цифровизацией, компьютеризацией, модернизации технологических процессов, автоматизации производства, введения нового высокотехнологичного оборудования на месте традиционного рабочего класса оказываются новые категории наемных работников. В результате уменьшения влияния и упадка старых отраслей доля рабочих, занятых в традиционных производственных отраслях, непрерывно уменьшается. В нашей стране те же самые процессы происходят на фоне снижения объемов производства и отсталости индустриальной базы промышленности.

Особо стоит отметить произошедшее сокращение производства, повлиявшее на трансформацию рабочего класса. В результате экономических реформ рабочие потеряли стабильные рабочие места, четкую идентификацию с рабочим классом, уверенность в завтрашнем дне, оказались в ситуации нестабильности, постоянного стресса и страха за будущее. Несмотря на то что в 2006-2011гг. отмечалось усиление протестной активности (массовые забастовки нефтяников), тип рабочего, целью которого стало выживание, в целом характеризовался политической и социальной пассивностью. Вместе с тем отмечается падение профессионального, культурного и образовательного уровня самих рабочих. Изменяются главные характеристики производства - производительные силы и технологии, требующие нового наемного работника, способного к сложному квалифицированному труду, с высокой профессиональной культурой и интеллектом. Современный работник становится неотъемлемой частью интеллигенции. Таким образом, одним из важных направлений в изменении понимания категории рабочего класса становится переход от вертикально-классовых характеристик рабочих к социально-групповым признакам, но и данные признаки также не определены однозначно.

Поскольку в современном постиндустриальном обществе особое значение приобретают знания, информация, способность создавать технологии и управлять их реализацией, понятие “труд”, безусловно, теряет свое первоначальное значение, соответствующее индустриальной эпохе. Западные теоретики пишут о происходящем замещении труда знаниями (П. Дракер) [1], усилением роли образования (Ф. Джагер) [2], в следствии которого работники умственного труда приходят на смену рабочим индустриального типа. В рядах казахстанского рабочего класса происходят сложные процессы стратификации, вследствие которых некоторая часть рабочих демонстрирует восходящую вертикальнуюмобильность,переходявболеевысокиеслоиобществаиполучаявозможностьконтроля над производственными процессами. В результате изменения характера труда и технологических

575

процессов физический труд в современном обществе не является главным признаком выделения рабочих как социальной группы. Следует учитывать изменение всего трудового процесса в целом. Речь,такимобразом,идетоформированиивсовременныхобществах«новогорабочегокласса»,класса квалифицированных рабочих, владеющих навыками работы с высокими технологиями на крупном автоматизированном производстве. Эту социальную группу можно описать как образованных профессионалов, по своему социальному статусу и по уровню жизни близких к специалистам и среднему классу.

Опираясь на отечественные и западные разработки, можно утверждать, что в настоящее время социальный статус рабочего не определен. Происходящая в современном глобализированном мире реструктуризация рабочего класса описана современными западными теоретиками (К.-Х. Рот), по мнению которых поляризация социального мира приводит не просто к переструктурированию, а к гомогенизации рабочего класса. Рабочий класс по своим признакам начинает смыкаться с другими социальными группами (работниками нефизического труда, представителями непроизводственных сфер). При этом главным признаком данных социальных групп становится отсутствие гарантий жизненной стабильности.

Усложнение и динамичность социальной структуры современного казахстанского общества требуют пересмотра категории “рабочий класс” в результате размывания классовых и социальногрупповых характеристик рабочих. Требуется определение различных типов рабочих с учетом их социально-экономических и социокультурных особенностей, а также тенденций, характерных для других социальных страт и категорий наемных работников. На основе анализа различных теорий можно выделить четыре основных критерия принадлежности к «новому рабочему классу»:

−характер (содержание) труда (технологический аспект);

−вид и уровень профессиональной подготовки, квалификации (образовательный аспект);

−положение, роль в системе социально-трудовых отношений, в производстве и обществе (социально-экономический аспект);

−социальную идентификацию, ценностные ориентации, мировосприятие группы (субъективный аспект).

Существуют несколько классификации внутренней стратификаций «рабочего класса». В зарубежной литературе к рабочему классу относили лишь так называемых «синих воротничков». К ним относят шахтеров и промышленных рабочих, включая квалифицированных и полуквалифицированных рабочих, занятых преимущественно физическим трудом. Общей чертой рабочего класса остается отсутствие собственности и зависимость от зарплаты.

По мнению З.Баумана «рабочий класс» включает в себя две далеко не всегда связанные между собой группы: квалифицированных работников и неквалифицированных работников «рутинную рабочую силу», взаимозаменяемую и постоянно рискующей оказаться на обочине социальной жизни. Неопределенность - главный мотив их существования, вызывающий снижение социальных контактов

и«скольжение» по бесчисленным местам временной занятости. Традиционное жесткое деление на группы квалифицированных и неквалифицированных работников требует уточнения в связи с появлением между рабочими и представителями других социально-профессиональных категорий. Возможно можно включить в состав рабочего класса представителей нижнего звена управленцев и «белых воротничков» (техников, бригадиров, мастеров) [3].

Джон Голдторп выделяет следующую классификацию: 1.высококвалифицированные профессионалы, управляющие, крупные собственники, 2. среднеквалифицированные специалисты, менеджеры, супервайзеры, инженеры, 3. квалифицированные рабочие, 4. низкоквалифицированные рабочие, 4.техники, квалифицированные рабочие, занятые ручным трудом, 5. неквалифицированные

рабочие, занятые ручным трудом в промышленности [4].

Таким образом взяв за основу такие критерии, как квалификация, уровень образования, навыки, знания можно выделить первую примерную внутреннюю стратификацию работников предприятия нефтяной и газовой промышленности:

7.Высококвалифицированные работники (менеджеры, супервайзеры, инженеры, в основном с зарубежным,российским(РГУимениИ.М.Губкина),университетынефтиигазаУфыиКазани, атакже

введущих ВУЗах Казахстана (КазНИТУ К. И. Сатпаева).

8.Представителей среднего звена управленцев (начальники отделов, начальники участка, с высшим образованием).

9.Представителинизшегозвенауправленцев(«белыеворотнички»- начальникипартий,техники, бригадиры, мастера).

10.Квалифицированные рабочие (операторы, с высшим образованием,).

11.Специалисты (работники с дипломом колледжа, ПТУ, занятые ручным трудом).

576

12. Неквалифицированные рабочие (неспециалисты, занятые ручным трудом, среднее образование).

Нефтегазовый сектор предлагает рабочие места не только в добыче, разведке и переработке нефти

игаза, а также в сервисных услугах, таких как транспортировка, безопасность, питание, проживание, поставка и обслуживание технического оборудования (ремонт) и т.д. Сервисным обслуживанием нефтегазовой деятельности занимаются подрядные организации. Подрядные организации также допускаются к разведке и добыче незначительных объемов нефтегазовых участков. Социальноэкономическое положение работников головных (штатные работники) и подрядных предприятий значительно неодинаковое. При изучений данного социально-неравенства в Казахстане особое место занимают работы Т.Тревисани. Согласно автору в результате капиталистической реструктуризации и флексибилизации труда в 90-х гг. 20 века на постсоветском пространстве образовался сложно дифференцированный индустриальный рабочий класс. Появились новые слои рабочего класса, как штатные рабочие и подрядчики, которые резко отличаются своим социальным происхождением, условиями труда, жилищными условиями, стабильностью работой, квалификацию, уровнем заработной платы, степенью опасности, выполняемой работы, защищённостью профсоюзом, что создает социальное неравенство и иерархию внутри рабочего класса [5]. Таким образом, опираясь на классификацию профессора Т.Тревисани выделяем вторую стратификационную модель как: штатный рабочий и подрядчик в нефтегазовом предприятий.

Одной из особенностью нефтегазового сектора является применение вахтового метода работы. Вахта составляет 14-28 дней, иногда и больше, что позволяет привлекать работников из других регионов Казахстана, из сельской местности самой Атырауской области и иностранных специалистов. Интересным на наш взгляд может быть работы Филиппа Франка Джагера, который в своем исследовании приходит к мнению, что нефтяная отрасль не предполагает долгосрочных перспектив для внутренних мигрантов. За исключением нескольких инженеров нефтегазовой отрасли, большинство рабочих вынуждены работать в невыгодных условиях. В этом контексте мигранты видят работуна нефтяном предприятий как переходныйпериод, прежде чем они могут найти другую работу. Иностранныежеспециалисты привлекаются впредприятия как высококвалифицированныеработники

ипредставители среднего звена управленцев, что отражается на их зарплате и социальном пакете. Что в свою очередь влечет за собой негативные настроения со стороны местных работников

Таким образом в качестве критерия третьейстратификации рабочего класса нефтегазового сектора мы выделяем трудовую миграцию и классифицируем работников на: иностранных специалистов - внутренних трудовых мигрантов (представитель другого региона Казахстана) - местных работников.

Всвою очередь, внутренняя стратификация предприятия приводит к неравенству социальноэкономического положения работников нефтяной и газовой промышленности. Так, социальноэкономические положения работников, которые мы описали выше резко отличаются. Они отличаются своим социальным происхождением, возрастом, жилищными условиями, условиями труда, уровнем заработной платы, социальным пакетом, которые влияют на их идентификацию с предприятием, ценностные ориентации, менталитет, настроение, уверенность в завтрашнем дне, социальное поведение. Вышеперечисленные социальные факторы порождают серьезные кризисные явления и трудовые споры, которые приводят к социальной напряженности и социальным конфликтам внутри предприятия, так и в регионе в целом. Тем более, что такая напряженность и конфликты имели место натерриторииАтыраускойобластиввахтовыхпоселкахТенгиз(2006)иКарабатан(2008)ивсоседней Мангистауской области (Жанаозен, 2011). Это обусловливает актуальность и необходимость определения основных тенденций и форм трансформации социально-трудовых отношений, соответствующих социально-экономическим условиям современного казахстанского общества.

Важнейшими факторами улучшения социально-экономического положения являются повышение мотивации работников, улучшение жилищных условии, забота о здоровье работников, создание комплекса мероприятии социальной защиты, повышении уровня образования сотрудников, акцентирование внимания культурно-массовой работе, организации корпоративного отдыха дает каждому работнику чувство защищенности и уверенности в завтрашнем дне. Но к сожалению все вышеперечисленные факторы, методология и способы действия работают в разных предприятиях нефтегазового сектора по-разному, а также социальный пакет предприятии доходят до разных социально-профессиональных групп по-разному.

Всвою очередь внутренняя социальная стратификация и социально-экономическое неравенство влияет на уровень идентификации работника с предприятием. В рамках идентификационного подхода особое место занимает «теория референтных групп» Р.Мертона. Согласно данной теории референтная группа - все социальные объединения, которые выступают для индивида эталоном при оценке им собственного социального положения, действий, взглядов и т.д. Одной из таких референтных групп для современного человека является его трудовая организация [6]. Соответственно, становится

577

возможным сформировать понятие организационной идентичности: это разновидность социальной идентичности, связанная с осознанием себя как члена организации, с формированием чувства принадлежности к предприятию. В этом случае работник старается на личностном уровне воспринять групповую культуру, практикуемые в коллективе ценности, нормы, модели взаимодействия. Референтность трудовой организации для работника обусловлена несколькими факторами и главный из них - удовлетворенность работника трудом в данной организации. Совпадение, пусть и не полное, ожиданий и реальности формирует у работника позитивную референтность трудовой организации, он стремится все более глубоко идентифицировать себя с ней.

Американский социолог Говард Беккер высказал идею, что идентификация не возникает внезапно, а выстраивается понемногу, постепенно и зачастую незаметно для самого человека через последовательность «попутных ставок» (side bets) или персональных решений, каждое из которых на первый взгляд не влечет за собой каких-либо важных или серьезных последствий. Например, люди могут привязываться к организациям, в которых они работают, через последовательность таких решений, как взносы в пенсионный фонд, согласие на повышение и более высокие уровни ответственности, покупка дома в кредит с учетом существующего дохода и т. д. [7].

Рольф Ван Дик определяет идентификацию с организацией как «безграничную привязанность сотрудников к организации. То есть, сотрудники знают, что они - члены определенной организации, это вызывает у них чувства (например, радость или гордость), которымиони руководствуются в своем поведении».

На наш взгляд идентификация работников предприятий нефтяной и газовой промышленности Казахстана занимает промежуточное положение между «философией контракта», где заключаются соглашение между группой акционеров и группой работников об обмене труда на определенную плату» и «философией общей судьбы», которая ориентирована на то, что интересы работников (персонала) и потребителей (общественности) столь же важны, как и интересы руководителей. Идентификацию, присущей большинству профессиональных страт нефтегазовых предприятий, работающих в Казахстане можно назвать «философией временщика или гостья».

Интересным будет узнать уровень идентификации выше перечисленных страт, так как на многих предприятиях действует жесткое отношение к работникам, работодатель легко может менять условия трудового договора в свою пользу. Коллективными договорами охвачена только четверть всех работников. Их страх лишиться работы, а, следовательно, средств к существованию, позволяет работодателю диктовать свои условия. Роль профсоюзов, призванных защищать права работников, сведена к минимуму, они либо существуют формально, либо отсутствуют. Согласно исследованиям в области защиты трудовых прав, не более 20% работников обращаются в профсоюз, это объясняется недоверием граждан к способности данной организации действительно помочь в решении трудовых споров. Неодинаковые условия труда, размер оплаты труда, разный социальный пакет, отсутствие уверенности в завтрашнем дне, ограничения в решении дел предприятия влияют на идентификацию работников с предприятием. Так, например, психология временщика – это заработать больше денег, многие работники просятся на 2-3 вахты, так как понимают неопределенность своего дальнейшего будущего.

Таким образом социальная стратификация предприятия и возникшее социальное неравенство в социально-экономическом положении работников, по нашему мнению, оказывает влияние на ценностные ориентации работников. Так для большинства низших профессиональных страт присущи будут материальные ценности (построить дом, купить машину, открыть магазин, получить диплом пока это позволяет временная работа), а для высококвалифицированных работников и иностранных специалистов возможно духовные ценности и на перспективу, так как у них есть уверенность в завтрашнем дне.

Список использованных источников:

7.Дракер П. Классические работы по менеджменту. - М.: «Альпина Бизнес Букс», 2008. - С. 220.

8.Philipp F.J. Flows of Oil, Flows of People: Resource-Extraction Industry, Labour Market and Migration in Western Kazakhstan / Central Asian Survey, 2014. - N. 4 (33). - C. 500–516.

9.Бауман З. Глобализация. Последствия для человека и общества. Пер. с англ. – М.: Весь мир, 2004.

10.Goldthorpe J. H., Llewellyn C., Payne C. Social Mobility and Class Structure in Modern Britain. - Clarendon Press, 1987. –

377c.

11.Тревисани Т. Трансформация индустриального рабочего класса: металлурги в городе Темиртау // Научное и творческое наследие академика Е.А. Букетова: Материалы Межд. науч.-прак. конф., посвященной 90-летию Е.А. Букетов: В

2 т. – Т.2. – Караганда: Изд-во КарГУ, 2015. – С. 590 – 596.

12.Гидденс Э. Роберт Мертон о структурном анализе / Социальные и гуманитарные науки [Реф. журнал]. — Сер.

11.Социология. — 1993. — № 1. - С. 30-36.

578

ТҰРМЫСТЫҚ ЗОРЛЫҚ – ЗОМБЫЛЫҚ КӨРГЕН ӘЙЕЛДЕРДІ ӘЛЕУМЕТТІК ОҢАЛТУ

Ермаханова Салтанат Философия эәне саясаттану факультеті.

Әлеуметтану және әлеуметтік жұмыс кафедрасы. Әлеуметтік жұмыс мамандығының 4 курс студенті.

Ғылыми жетекшісі: Амитов Султан

Тұрмыстық зорлық-зомбылық - әлемнің көптеген елдері үшін өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Алайда бұл құбылыс мәселе ретінде жақында қарастырыла бастады. Зорлық-зомбылық негізгі қоғамдық институттарға, оның ішінде отбасы институтына елеулі әсер ететін өткір әлеуметтік мәселелердің қатарына жатады.

Біздің елімізде 1999 жылдың 19 ақпанынан бастап Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігінде әйелдерді зорлық – зомбылықтан қорғау жөніндегі бөлімшелер құрылды. Осы бөлімшелердің филиалдары елдің барлық өңірлерінде әйелдердің құқықтарын қорғау мақсатында әрекет етіп, зорлық-зомбылық актілерінің алдын алу және оларды басып тастау, сондай-ақ әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық деректеріне талдау жүргізу мәселелері бойынша заң көмегін көрсетеді.[1]Ал «Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу туралы» заң 2009 жылы күшіне енген болатын.

ҚазақстанРеспубликасының«Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы»Заңының4бабына сәйкес зорлық-зомбылық түрлерін келесідей 5 түрге бөліп қарастыруға болады:

1.Тұрмыстық зорлық-зомбылық - күш көрсету, психологиялық,сексуалдық және (немесе) экономикалық зорлық-зомбылық түрінде болуы мүмкін.

2.Күшкөрсетузорлық-зомбылығы- денекүшінқолданып,дененіауыртыпденсаулыққақасақана зиян келтіру.

3.Психологиялық зорлық-зомбылық - адамның психикасына қасақана әсер ету, оны қорқыту, қорлау, бопсалау немесе құқық бұзушылықтарды немесе өмірге немесе денсаулыққа қауіп төндіретін, сондай-ақ психикалық, дене және жеке басы дамуының бұзылуына әкелетін әрекеттерді жасауға мәжбүрлеу (еріксіз көндіру) арқылы ар-намысы мен абыройын кемсіту.

4.Сексуалдық зорлық-зомбылық - адамның жыныстың тиіспеушілігіне немесе жыныстық еркіндігіне қауіп төндіретін құқыққа қарсы қасақана іс-әрекет, сондай-ақ кәмелетке толмағандарға қатысты сексуалдық сипаттағы іс-әрекеттер.

5.Экономикалық зорлық-зомбылық - адамды заңмен көзделген құқығы бар тұрғын үйінен, тамағынан, киімінен, мүлкінен, қаражатынан қасақана айыру.[2]

Статистикалық деректерге сүйенсек шамамен әрбір оныншы әйел серіктесі тарапынан зорланған, әрбір үшінші әйелге шабуыл жасалған, әрбір төртінші әйел медициналық көмек қажет болатындай деңгейде соққыға жығылған.[3] Тұрмыстық зорлық мүлдем зерттелмеген, отбасылық – тұрмыстық қатынастарды ретке келтіру мәселесін ешкім ешқашан көтермеген. Отбасындағы жағдай, жұбайлар қарым – қатынасы жеке адамның мәселесі деп есептеліп, «бөтен отбасының ішінде не барын кім білсін?» деген бейнелі сөзбен анықталып, әйелге қатысты қылмыс жасалып немесе құқыққа қарсы басқа да іс жасалғаннан кейін ғана елдің назарына ілініп, талқыға түскен. Әйелдің отбасындағы әр түрлі зорлыққа шыдауының негізгі себебі оның ер – асыраушысына шектен тыс тәуелділігі болып табылады. Көмек сұрамастан бұрын ол ең алдымен қайда баратынын ойлауы қажет, көптеген әйелдер, әсіресе ауылдық жерде тұратындар ажырасқаннан кейін балаларын асырай алмайтындығына байланысты, ажырасуға шешім қабылдай алмайды. Отбасылық – тұрмыстық жағдай көбінесе, ер адам жұмыс істеп, үйдегі және бала тәрбиелеу жөніндегі барлық жұмыс әйел адамға жүктелетін болып құрылған. Ол жұмыс істей алмайтындықтан, ол қалыпты түрде экономикалық тәуелді болады. Контрактнегізде некеге тұрудыңхалықаралық тәжірибесінүйренуімізқажет,бұлотбасындағызорлық себебінің бірі ретінде әйелдің экономикалық тәуелділігін азайтуға мүмкіндік береді. Балаға қатысты зорлықпен байланысты қарамай, әйелге қатысты тұрмыстық зорлық туралы айту мүмкін емес. Отбасындағы әйел анаға қатысты зорлықтың әр қайсысы балалардың қатысуымен болады, балалар анасымен бірге дене зорлығының құрбаны болмаса да, болған істердің куәсі бола отырып, міндетті түрде оның психологиялық құрбаны болады.[4]

Зорлық – зомбылықтыңсебептері өте көп. Оларсоциомәдени, психологиялық, экономикалық және өзге де факторлардың үйлесуімен айқындалады, олардың ешқайсысына осы құбылыс үшін жауапкершілік артылмайды. Қоғамныңмәденидамуыныңжалпы деңгейі дезорлық – зомбылықтыңең күрделі әрі маңызды себептерініңбірі болып табылады. Әлеуметтік теріс өзгерістер қоғамдағы зорлық

–зомбылықтың ерекше себепкері болып табылады. Сауалнама деректері Қазақстан тұрғындарының соңғы жылдары адамдар арасындағы мейірімсіздену беталысын көрсетіп отыр. Республика

579

тұрғындары экономикалық проблемалар, өмір деңгейінің төмендеуі, адамдардың қайыршылануы, бағалардың өсуі, еңбекақылар мен зейнетақылардың аз төленуі, жұмыссыздықтың өсуі осы беталыстың басты факторлары болып табылады деп санайды. Өркениет тарихы көрсеткендей, қоғамдағы жаһандық өзгерістер әрқашанда мейірімсізденумен ұштасады. Біздің шыдамды, ынтымақшыл және мейірімді адамдарымыз, әсіресе олардың әлеуметтік және экономикалық жағдайы күрт төмендегенде, бүгінгі күні ызақор әрі қаскүнем болып барады.

Әлеуметтік – психологиялық себептер де: үміттің ақталмағандығы, алдыңғы әлеуметтік бағдарлардың жоғалуы, болашаққа сенбеушілік, әлеуметтік жағдайдың белгісіздігі маңызды болып табылады. Кейбір психологтар қазіріг заманғы зорлық – зомбылық – бұл жағдайлардың көпшілігіне жеке адамның бейімделуінің қиындығының, өзіне ықпал ететін күйзелістік факторлар мен әлеуметтік өмір шарттарына наразылығының өзгеше бір нысаны болып табылады деп айтуы негізді. Зорлық – зомбылық көмегімен ең мықты адамдар күш қолдану немесе психологиялық жағынан көздеген нәтижесіне тез қол жеткізеді.

Халықтың едәуір бөлігі алкогольді ішімдіктерді ішу арқылы қиын жағдайлардан құтыламыз деп ойлайды. Маскүнемдік, зорлық – зомбылық және қатыгездік, әдетте, бір – бірімен байланысты, бірін – бірі толықтыратын құбылыстар ретінде көрінеді. Зорлық – зомбылықты тудыратын себептердің бірі - қоғамның зорлық – зомбылыққа шыдамдылықпен қарайтыны. Әсіресе, ауылдық елді мекендердегі зорлық – зомбылық туралы мәселе аса күрделі. Тек қана оларға көмек қолын созатын учаскелік полицияқызметкерлеріғана.Ауылдықелдімекендердеәйелдергеқиынкезеңдеқолдаукөрсетеалатын дағдарыстық орталықтар мен үкіметтік емес ұйымдар жоқ. Ауылдағы әлеуметтік мәселелер қалаға қарағанда анық көрінеді. Себебі ауылдағы қыз – келіншектердің тәліміндегі имандылық туралы көзқарастары заманауи қалыптасқан құқықтың санамен ұйқаспайды, оның деңгейі өте төмен. Зорлық

– зомбылықтың кез – келген түріне шыдап, қиналғанын білдіртпей, ішіндегі мұңын сыртқа шығармай зорлық – зомбылықтың өсуіне тікелей себепкер болады.

Елімізде қазіргі уақытта әйелдер мен балаларға арнайы көмек беретін 31 дағдарыс орталығы жұмыс істейді.[5] Сондай-ақ отбасылық зорлық-зомбылық туралы арнайы сенім телефондары да жұмыс атқарады. Олар: 102, 1409, 150. Дағдарыс орталықтарының жұмысы ҚР денсаулық сақтау және әлеуметтік даму Министрінің 21 желтоқсандағы 2016 жылғы №1079 бұйрығы "Тұрмыстық зорлықзомбылық құрбандарына арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету стандартына" сәйкес жүзеге асырылады. Дағдарыс орталығының негізгі мақсаты сегіз бағыт бойынша арнайы әлеуметтік қызметтерді ұсыну болып табылады:

1.Әлеуметтік-тұрмыстық қызметтер: Қызмет алушылар төсек-орын жабдықтарымен, сабынжуу құралдарымен, гигиеналық құралдармен, жаялықтармен, төрт реттік тамақпен, 3 жасқа дейінгі балалары бар әйелдер міндетті қосымша балалар тағамымен (шырындар, ботқа, ана сүтін алмастырғышпен) қамтамасыз етіледі. Қызмет алушылар бөлмесі толықтай жиһаздалған, әр бөлмеде сантехникалық торапты жеке жуыну бөлмесі бар. Ыстық және суық су үзіліссіз беріледі. Орталықта ойын бөлмесі, оқу бөлмесі, кір жуатын орын, еңбек терапиясы бөлмесі, Орталық алаңындағы балалардың ойын алаңқайы, жаттығу залы жабдықталған.

2.Әлеуметтік-медициналық қызметтер: дағдарыс орталығының медицина қызметкерлері

дәрігерге дейінгі медициналық көмек көрсетеді, денсаулық жағдайын, тазалық сақтау мен өмір сүру жағдайына күн сайын тексеріс жүргізеді, салауатты өмір салтын сақтауға бағытталған алдын алу шараларын ұйымдастырады. ЖИТС орталығының және туберкулезге қарсы диспансердің мамандарымен бірге аурулар мен ЖЖБИ алдын-алу, СӨС сақтау туралы дәрістер оқылады.

3.Әлеуметтік-психологиялық қызметтер: Орталыққа түскеннен бастап әйелдер және балалармен психолог маман жұмыс жасайды. Психолог маман қорқыныш, агрессия, алаңдаушылықты жою үшін жеке психологиялық сессия жүргізеді. Туындаған отбасылық мәселелерді шешуге және де қайта қайталанбауына көмектеседі.

4.Әлеуметтік-экономикалық қызметтер: Қызмет алушыларға жеңілдіктер, жәрдемақылар,

өтемақы және басқа да төлемдерді алу, тұрғын үй мәселелерін шешуде және олардың қызығушылық тудыратын мәселелерін шешуге уақтылы, толық, білікті және тиімді көмек көрсетіледі.

5. Әлеуметтік-құқықтыққызметтер:Азаматтық,отбасылық,мүліктікжәнезаттыққұқықтарға, құжаттарды қалпына келтіруге, алимент өндіруге, шығындардың орнын толтыруға, Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес әлеуметтік қамтамасыз етуге қатысты мәселелер бойынша арнайы әлеуметтік қызметтерді көрсетуде құқықтық кеңес беру; тұрмыстық зорлық-зомбылық деректерін тергеу, сот өндірісі және орындау кезінде құқық қорғау органдары мен сот органдарымен ынтымақтастыққа жәрдемдесу; құқықтық маңызы бар құжаттарды ресімдеуге жәрдемдесу; тұрғылықты жері бойынша тіркеу және тұрғын үй құқықтарын қалпына келтіру; ішкі істер органдарына, сот төрелігіне, денсаулық сақтауға, әлеуметтік қорғауға, білім беруге өтініштерді (арыздарды,шағымдарды)дайындаужәнеберугежәрдемдесу;арнайыәлеуметтікқызметтерұсынатын

580

және қызмет алушылардың заңды құқықтарын бұзатын немесе нұқсан келтіретін ұйымдардың іс-

әрекеттеріне немесе әрекетсіздіктеріне жүгінулерді дайындауға және беруге жәрдемдесу.

6. Әлеуметтік-мәдени қызметтер: Қызмет алушылармен балаларына мәдени-демалыс ісшаралары ұйымдастырады. Қызмет алушылар Дағдарыс орталығының іс-шараларына белсене қатысады, атап айтқанда: мемлекеттік мерекелер, Жаңа жылдық кештер, балалардың туған күндері, Отбасыкүні,Балалардықорғаукүніжәнетағыдабасқа.Тәрбиешілербалаларментәрбиесағатынүнемі өткізеді. Қызмет алушылардың балаларына өздері де белсенді қатынасатын шығармашылық ертеңгіліктер өткізіледі: ән айтады, би билейді, өлең оқиды және сурет салады.

7.Әлеуметтік-еңбек қызметтер: Қызмет алушыларының қолда бар дағдыларын зерттеу бойынша іс-шараларды жүргізуді қамтиды; кәсіптік бағдар мен кеңес беруде көмек көрсету; қызмет алушыларға қол жетімді мамандықтар мен практикалық дағдыларды үйрету бойынша іс-шараларды өткізуге жәрдемдесу. Орталықта еңбек терапиясы бөлмесі бар, онда қызмет алушылар тоқу, кесте тігу, тігін тігу, өру дағдыларын игере алады. Оқыту үшін қажетті жабдықтар бар: тігін машиналары, шығармашылыққа, тоқуға арналған жиынтықтар.

8.Әлеуметтік-педагогикалық қызметтер: отбасылық құндылықтарды дамытуға бағытталған

сабақтарды ұйымдастыру және өткізу. Қызмет алушыларды оқытуға көмек көрсету. Құндылықты бағдарды, мақсат пен мінез-құлық дағдыларын өзгерту бойынша сабақтар жүргізу зорлықзомбылықтың қайталанған жағдайларының алдын алу, қажет болған жағдайда оқу құралдарын және оқу керек-жарақтарын алуға көмек көрсету.

Дағдарыс орталықтарына қызмет алушыларды қабылдау келесі құжаттардың негізінде жүзеге асырылады:

•Қызмет алушының жазбаша өтініші;

•Жұмыспен қамту және халықты әлеуметтік қорғау басқармасының шешімі мен жолдамасы;

•Жеке куәлік, баланың туу куәлігі (жеке басын куәландыратын құжатсыз адамдар да дағдарыс орталығына қабылдануы мүмкін).

Қызмет алушылар дағдарыс орталығына келген күннен бастап 72 сағат ішінде медициналық тексеруден, санитарлық өңдеуден өтеді және медициналық тексеруден өту барысында карантинге

арналған бөлмеге орналастырылады. Пайдалануға жарайтын киім-кешек пен жеке заттары дезинфекцияланып, шаруашылық бикесіне беріледі. Дағдарыс орталықтарына тұру мерзімі 1 айдан 6 айға дейінгі уақытты құрайды.

Пайдаланған әдебиеттер:

1.ҚР 2009 жылғы 4 желтоқсандағы «Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» заңы

2.Қазақстан Республикасында гендерлік теңдік принциптерін ілгерілете жылжыту туралы базалық зерттеу

/- Астана, 2009 ж

3.Д. Бринкерхоф, Р. Уейтс, С. Ортега «Әлеуметтану негіздері», Астана, 2018жыл

4.К.Биекенов, З.Жаназарова, Ж.Нұрбекова Отбасыменәлеуметтікжұмыс. – Алматы. «Қазақ университеті»

- 2003.- 133 б.

5.http://gender.stat.gov.kz ҚР Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің сайты

581