Добавил:
kiopkiopkiop18@yandex.ru Вовсе не секретарь, но почту проверяю Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:

2 курс / Нормальная физиология / Нормал физиология Алявия О.Т

..pdf
Скачиваний:
23
Добавлен:
24.03.2024
Размер:
20.05 Mб
Скачать

Пуле босими - систолик босимдан диастолик босимни айриш йули билан аницланади.

Уртача босим аорта, йирик артериялардан цуйидагича аницланади.

P.ур = Р диаст пуле

 

 

--------------------------

2

= мм .см . уст.

 

 

 

 

Периферик

артерияларда эса

Р. = Р

г т г

г г

Г'—'

ур д и а ст

пуле

 

 

 

--------------------- - мм. см. уст тенг.

 

 

 

з

 

Сорлом 15-50 ёшли одамларда систолик босим 110-125 мм сим. уст. тенг. 50 ёшдан утгандан сунг кутарилган булади. 60 ёшда 135-140 мм сим уст. Чацалоода эса 50 мм сим уст. 1 ёшда 80 мм сим уст, диастолик босим катта ёшли одамда 60-80 мм сим уст. Пуле босими 35-50 мм сим уст, уртача босим 90-95 мм сим уст тенг.

Артериал пуле. Артериал пуле деб, систола вацтида босимнинг кутарилиши натижасиди артериялар деворининг ритмик тебранишларига айтилади. Артериялар девори тебранишини (пулени) юзаки жойлашган артерияларни пайпаслаш йули би­ лан аницлаш мумкин. Одатта пулени: билак, (a.radialis), чакка (a. temporalis), таким (a.dorsalis pedis), уйцу (a. corotis) ва бошца артерияларда аницлаш мумкин. Пуле тулцини цон аортага цайдаб чикарилганда цосил булиб, артерия ва капиллярларга тарцалиб, сунади.

Пуле тулкинларининг тарцалиш гезлиги, цон оциш тезлигига борлиц эмас. Пуле тулцинларининг таркалиш тезлиги катта ёшли одам аортасида 5,5-8,0 м/сек, периферик артерияларда 6 - 9,5 м/сек га тенг. Ёш утган сари, томирларнинг эластиклиги камайиши цисобига бу тезлик аортада ортади.

Артериал пулени ёзиб олиш усупи-сфигмография деб аталади. Ёзиб олинган сфигмограммада иккита асосий цисм: юкорига кутарилган-анакрота ва пастга тушган - катакрота ажратилади. Анакрота юракдан цонни хайдаш даврининг бошланишида, артериал босим ортиши ва томирларнинг чузилишидан хоеил булади.

Катакрота цоринчалар систолаеининг охирида, босим у ерда пасая бошлайди ва пуле чизири пасая бошлаганда цосил булади.

Диастола вак^гида ^оринчалардаги босим аортадагидан пасая бошлаганда ^он орцага кбайта бошлайди. Бу ва^тда яримойсимон клапанлар ёпилиб, эгри чизиада инцизура (чу^урча) ^осил булади.

К^он тул^ини яримой клапанларга урилиб цайтади ва босим кутарилишининг иккиламчи тулцинини ^осил ^илади, бу тул^ин натижасида артериялар девори яна чузилади. Натижада сфигмограммада дикротик (иккиламчи) кутарилиш пайдо булади.

Артериал пулсни пайпаслаб ёки сфигмографик усул билан анираш юрак ^он-томирлар системасининг функционал ^олати тугрисида жуда катта маълумот беради. Энг аввало юрак уришлар сони, унинг ритми туррисида ба^о бериш мумкин. Ритмнинг узгариши физиологик булиши ^ам мумкин. Масалан, «нафас аритмияси» айни^са ёшларда кучли ривожланган нафас олганда пуле купайиши ва нафас чи^арганда камайиши.

Юракнинг айрим хасталикларида пуле дефицити (етишмовчилиги) кузатилади. Юрак уришлари сони пуле сони билан бир хил булмайди.

Капиллярларда цон айланиши.

М икроциркуляция. Капиллярлар энг куп ва энг юпка ^онтомирлар ^исобланади Улар хужайралараро бушлиада жойлашган. Уларнинг диаметри 4,5 дан 30 мкм гача, узунлиги эса 0,5- 1,1 мм гача булади. Турли ту^ималарда уларнинг сони бир хил эмас. Моддалар алмашинуви ю^ори булган аъзоларда моддалар алмашинуви паст аъзоларга нисбатан уларнинг сони 1м2га нисбатан олганда куп. Масалан, юрак мускулларида скелет мускулларига нисбатан икки баравар куп. Бош мия кулранг моддасида оц моддасига нисбатан куп.

Капилярлларнинг умумий сони одамда 10 млд, умумий узун­ лиги эса 100000 км га тенг. Бу эса ер шарини экватор буйлаб 3 марта айланиб чи^иш учун етарли.

Икки турдаги ишловчи капиллярлар тафовут ^илинади. Магистрал капиллярлар артериола ва венулалар орасида кисца тугашган. Бошкалари капиллярлар тури биринчиларидан ён шохлар олади (ён шох капиллярлар) ва венулаларда тугайди.

Функционал жи^атдан эса уч гипдаги капиллярлар фарьданади: соматик, висцерал ва синусоид.

Соматик капиллярлар деворлари эндотелий ва базал к^аватлари узлуксиз жойлашган. Улар йирик о^сил молекулаларини утказмайди. Сув ва унда эриган минерал моддаларни осон утказади. Бу типдаги капиллярлар: терида, скелет ва силли^ мускулларда бош мия ярим шарларининг пустлогида учрайди.

Висцерал типдаги капиллярлар деворида «дарчалари» булиб, шира чицарувчи ва куп м илорда сув ва унда эриган моддаларни сурувчи ёки макромолекулаларни тез транспорт цилувчи (буйрак, цазм канали, эндокрин безлар) аъзоларда булади.

Синусоид типидаги капиллярлар бушлирининг катгалиги, эндотелиал цаватнинг узунлиги, цисман базал цаватини йуц булиши билан фарцланади. Бу капиллярлар суяк кумиги, жигар, талоцда куп. Уларнинг деворлари орцали микромолекулалар ва шаклли элементлар осон утади.

Капиллярларнинг асосий вазифаси: транскапилляр алмашинув жараёнларини амалга ошириш, цужайраларни пластик ва энергетик мацсулотлар билан таъминлаш ва метаболизм мацсулотларини чицариб ташлашдан иборат. Бу жараёнларни амалга ошириш учун баъзи шароитлар: капиллярларда цон оциш тезлиги, гидростатик ва онкотик босим катталиги, капиллярлар деворининг утказувчанлиги, туцимани х.ажм бирлигида перфузияланиши, капиллярлар мицдори.

Бир сутка давомида капиллярлар тури орцали 8000-9000 л цон утади. Ундан капиллярлар деворлари орцали 20 л суюцлик филтрланади, 18 л эса цайта цонга сурилади. Лимфа томирлари орцали 2 л суюцлик оциб утади.

Веналарда цон айланиши. Веноз система посткапилляр венулалардан бошланади. C H F H M типидаги томирлар булиб, юцори чузилувчанлик ва паст эластикликка эга, майда веналар, дарвоза венаси ва ковак веналардан ташцари, купчилик веналарни ички юзасида клапанлари булади. Клапанлар кон ни юракка цараб царакатини таъминлаб, орцага царакатланишига йул цуймайди. Веналарга организмдаги коннинг 70-80% сигади.

Одам веналаридаги босимни унинг ичига игна киритиб (би­ лак венасига) игнани монометр билан улаб аницлаш мумкин. Кукрак цафасидан ташцарида жойлашган веналарда босим 5-9 мм сим. устунига тенг. Вена пулей деб, бир юрак цикли вацтида веналарда босимни ва цажмни узгаришига айтилади. Кичик ва уртача диаметрдаги томирларда вена томирларининг пулей булмайди. Вена пулсини фацат юрак яцинидаги v.jugularis да цайд цилиш усули флебография деб аталади.

Флебограммада учта тишчалар ажратилади: а, с, ва v. а-тиш унг булмача систоласига турри келади. Булмачалар систоласи вацтида ковак веналарнинг цуйилаётган жойидаги халцасимон мускуллари цисцариб, цонни булмачага оциши вацтинча тухтайди. Булмачалар б^шаша бошлагач цон булмачаларга туша бош-

лайди, вена босими яна пасаяди. Уйцу артериясининг тебранишлари уни ёнида жойлашаган буйинтурук венасини тебратади ва с тишни цосил цилади. Босим киска муддатда кутарилиб, яна туша бошлайди. Булмачалар кол билан тулиб, ундаги босим яна ортади натижада цон димланиб, вена томирлари чузила; и. Бу вацтда узунчоц тиш (у) пайдо булади.

Томирларда цон ^аракшпишшг Гюшкарилиши. Танадаги ^ар бир аъзо нормал цон билан таъминлангандагина самарали ишлай олади. Аъзоларни иш цобилиятиниш узгариши унда цон айланишини ^ам узгартиради. К^он айланишининг бошкарилиши цоннинг минутлик ^ажмини узгариши ва регионал цон-томир- ларини курсатадиган царшилиги ^нсобига амалга оширилади. Кон айланишининг бошцарилиши шаргли равишда иккига - махаллий ва марказий нейрогуморал механизмларга булинади.

Томирлар инпервацияси. Томирлар уларнинг диаметрини нисбатан доимо бир холда ушлаб турувчи кенгайтирувчи ва гтсайтирувчи нервлвр билан таъминланган. Артерия ва артериолаларнинг торайиши томирларни торайтирувчи нервлар венацонструкторлар симпатик нервлар билан иннервация цилинса келиб чицади ва уларнинг мавжудлигини биринчи булиб, 1842 йилда А.П.Валтер бацанинг сузгич пардаларида курсатиб берган. Кейинчалик К.Бернар (1851) цуён цулогида утказган тажрибаларида исбот этди. К^уён буйнидаги симпатик нерв цирциб цуйилса, 1-2 минутдан сунг цулоцсупраси томирлари кенгайиши натижасида цулоц териси цизарганлиги ва харорати ортганлиги кузатилди. Кесилган нервни периферик цисми таъсирланса цулоц териси оцариб, ушлаб курганда совуб цолганлиги кузатилган. Бу цон-томирларни торайиши ^исобига кузатилган. ^удди шундай эффект цорин бушлиги органлари, буйрак, тери, мия пардалари томирларида ^ам кузатиш мумкин.

Томирларни торайтирувчи нервларлардан ташцари яна то­ мирларни кенгайтирувчи (вазодилятация) толалар ^ам мавжудлиги аницланган. Уларни таъсирлаганда томирлар кенгаяди. Бундай нервлар мавжудлигини М.Шиф, сал кейинроц К. Бернарлар аницлашган. Жар ости сулак безига борувчи тил нервининг тapмoFи-Choгda Шутраш таъсирланганда без томирлари кенгайганлиги аницланган. Дудди шундай ^олатни п.реЫсиз таъсирланганда тил томирлари ва жинсий аъзолар томирлари кенгайиши кузатилади. Танадаги барча томирлар парасимпатик нервлардан иннервация олмайди. Адашган нерв таъсирланса юрак томирлари тораяди. Симпатик нерв толалари таъсирлан-

ганда баъзи аъзолардаги, масалан, скелет мускуллари томирлари кенгаяди. Чунки симпатик нерв таркибида вазо^онегрукторлардан ташцари вазодилятат орлар >*ам бор. Бу нерв иннервация цилувчи томирларда икки турдаги а ва р адренорецепторлар мавжуд. а -рецепторларни ку^алиш и томир муекулларининг ^ис^аришига ва томирни торайишига олиб келади. р ирецепторларнинг кузргалиши томир мускулларини кенгийиши натижасида томирни кенгайтиради. Норадреналин купрок сг-адре- норецепторларгатаъсирэтади. Куш ина кон-томирларда редепторларнинг иккала тури ^ам бор. Уларнинг нисбати бир хил эмас. Агар кон-томирда а -адренорецептор куп булса, адреналин уни торай гиради, в-адренорецептор куп булса-кенгайтиради.

Агар «-ва р -адренорецепторларбирва^тда^узралса. /?-ре- цепторнинг к,уз?алиш самараси усгун чи^ади-томир кенгаяди.

Ор^а мия ор^а июхларининг периферик ^исми таъеирланса, (асосан тери) томирлирни кенгайтирувчи эффект келиб чицади. Тери томирларини кенгайишига яна бошка сабаб. рецептор нерв охирларида ацетилхолин ва гистамин ишлаб чицарилиб, ту^и- мага утиб якин жойлашган томирга гаъсир этади.

Томирлар тонуеи МНС томонидан келадиган импулслар ^исобига кенгайиб торайиб туради. Томирлар тонусини боцщарувчи марказ -томирлар ^аракатини боищарувчи марказ-мавжуд- лигини В.Ф.Овсянников (187Г) мия тузилмаларини цир^иб ^уйиш йули билан ани^аган.

Агар мия узаги турт тепаликнинг ю^орисидан ^рк^иб ^уйилса артериал босим узгармайди. Узунчо^ мия билан ор^а мия оралигидан кесиб ^уйилса артериал босим 60-70 мм сим уст гача тушиб кетади. Узунчоц миянинг турли цисмларини механик таъсирлаш йули билан бу марказнинг жойлашган жойи аниц топилган. УIV ^оринча тубида жойлашган булиб, пресеор ва д еп ­ рессор кисмларидан иборат. Прессор марказ таъсирланса томир­ лар торайиши, депрессор марказ таъсирланса томирлар кенгайиши кузатилади.

Томирлар тонусига ю^оридаги марказлардан тацц^ари оралик; мия ва мия ярим шарлари пустлори ^ам таъсир курсатади.

Гипоталамуснинг айрим марказлари таъсирланса, артериал босим узгарганлиги кузатилади. Битта тузилмани таъсирлаш ^ам прессор, ^ам депрееор эффект келтириб чи^аради. Гипоталамусда прессор тузилмалар тар^о^ тар^алган булишига карамай, ор^а кием ида депрессор тузилмалар купро^ булади.

К[он айланишининг бошцарилишида бош мия ярим шарлари п у стл о ги н и н г ацамияти жуда катта булишига царамай, утказилган тажрибалар натижалари царама-царшидир. Агар тажрибада ярим шарлар пустлояи олиб ташланса кон айланишига сезиларли таъсир этмайди. Пустлоцнинг пешона ва тепа соцалари элек­ трик таъсирланса артериал босим узгаради. Томирлар торайкши ёки кенгайиши кузатилади.

Томирлар тонуеини рефлектор бошцарилиши томирларни царакатлантирувчи маркази маълум тоник актив холда булиб, артерия ва артериолаларни циекарган цолатда булишини таъминлайди. Бу марказнинг тонуси эса перифериядаги томирлар соцасида, гавда юзасида ётган рецепторлардан келувчи импулслар, цамда нерв марказига бевосита таъсир курсатувчи гуморал омилларга боглиц.

В.Н. Черниговский буйича томирлар тонуеини рефлектор узгартирувчи томирлар рефлекси икки гурухга булинади: хусусий ва туташ.

Хусусий томир рефлекслари томирларнинг узида жойлашган рецепторлардан келадиган импулслар цисобига юзага чицади. Аорта равори ва уйцу артериясининг ички ва ташки тармоцларга булинган еоцасида жойлашган рецепторлар катта фи­ зиологик ацамиятга эга. Юцорида айтилган томирлар системасининг рецепторлар тупланган еодаси- рефлекс чщарувчи сох,а деб аталади. 1866 йилда И.Ф.Цион ва К.Людвиклар бу соца мавжудлигини очишган. Артериал босим кутарилганда аорта деворлари чузилиб, барорецепторлар таъсирланади.

Депрессор нерв толалари орцали таъсиротлар узунчоц миянинг томирлар тонуеини бошцарувчи марказга бориб, эфферент толалар орцали томирларни силлик мускулларига импулслар келиши еекинлашади. Натижада юрак уришлари сони секинлашади. Артериал рефлексоген сохадан фацат депрессор марказгина цузралмай, балки артериал босим тушганда депрессор нервда импулслар сони камайиб, адашган нерв маркази тормозланади ва симпатик нерв фаоллашади. Натижада томирлар торайиб, юрак фаолияти кучаяди ва окибатда артериал босим ортади. Юцорида айтилган иккала механизм манфий кайтар 6 орланиш орцали бошцарилиб артериал босимни бошкаришни ауто­ регулятор механизми цисобланади.

Иккинчи рефлексоген соца 1923 йил Герингтомонидан очилган булиб, умумий уйцу артериясини иккига - таищи ва ички тармоцларига ажраган жойида жойлашган. Бу жой каротид синуси соцаси цам деб аталади.

у г ш а д а

Уйцу артериясида артериал босимнинг ортиши шу со^ада жойлашган барорецепторларни таъсирлайди ва вазокардиал реф­ лексии ча^иради. Бу рефлекс Бейнбридж рефлексы деб аталиб, бунинг нитижасида томирлар кенгайиб, юрак уришлари сони секинлашади. О^ибатда артериал босим пасаяди.

Шундай цилиб, аорта равори каротид синусда артериал бо­ сим цанчалик ю^ори булса, артериал босимни туширувчи импулслар сони шунча камаяди. Каротид синус со^аси >^ам аорта равори сингари ^ам депрессор, ^ам прессор со^а булиши мумкин. Уйцу артериясида босимнинг пасайиши барорецепторлардан импулслар боришини пасайтиради ва рефлектор тарзда то­ мирлар тораяди. Натижада артериал босим ортади.

Кичик ^он айланиш доирасида артериал босимнинг ортиши, унинг барорецепторларини таъсирлаб, брадикардия, гипотония ва талок томирларини кенгайишига олиб келади. (Парин рефлекси).Натижада артериал босим пасаяди, ^онни димланиб ^олиши бартараф булади.

Артериал босимда рефлектор бопщарилиши нафа»;ат механорецепторлар, балки хеморецепторлар томонидан >^ам бош^а- рилади. Улар ^онни кимёвий таркибининг узгаришига сезгир рецепторлар ^исобланади. Бундай хеморецепторлар аорта равори ва каротид синуси сохасида жойлашган. Улар ^онда СО,, О , ва Н+ ионлари концентрацияси узгаришига сезгирлар. Каротид хе­ морецепторлар, асосан, упка вентиляциясини, аортал хеморецеп­ торлар эса юрак- 1^он-томир системаси фаолиятини бошцаришда иштирок этади. Хеморецепторлар яна юрак томирларида, та­ л о н а, буйракда, суяк кумигида, х.азм трактида ва бопща жойларда мавжудлигини В.Н.Черниговский курсатиб берган. Механова хеморецепторлар веноз тизимида ^ам мавжуд.

Шундай килиб, аорта равори ва уй^у артерияси сохасидаги хе­ морецепторлар прессор рефлексларни, механорецепторларни таъсирланиши эса депрессор рефлексларни келтириб чи^аради.

Тутиш рефлекслар бош р тизим ва аъзолардан юзага чик;иб, артериал босимнинг ортиши билан намоён булади. Бундай рефлексларнинг гавда ктасидаги рецепторларга таъсир этиб юзага чи^ариш мумкин. Масалан, огрик; булганда корин бушлиги аъзоларидаги томирлар рефлектор тарзда тораяди ва артериал бо­ сим ортади. Тери рецепторларига сову^нинг таъсири натижасида томирлар тораяди.

Гомирларга гуморал ом илларнинг таъсири. Айрим гуморал омиллар томирлар тонусини торайтиради, айримлари эса кенгайтиради.

Томирларни торайтирувчи моддалар. Буларга буйрак усти бези магиз модцаси гормонлари-адреналин ва норадреналин, гипсфизнинг орка булагида тупланувчи гормони - вазопрессинлар киради. Адреналин, норадреналин ва вазопрессин кон-томирлар- га жуда оз м илорда ^ам таъсир эта олади. Адреналиннинг 1.107 г/мл миодори хам таъсир курсата олади. Натижада артериал босим кутарилади. Тери артерия ва артериолаларига, ^азм аъзолари, упка томирларига томир торайтирувчи таъсир курсатади.

Асосий томирларга таъсир цилувчи омилларга буйракда ишлаб чикарилувчи ренин киради. У протеолитик фермент булиб, цонга тушиб, ^он плазмаси б2глобулин ангиотензиногенни парчалаб, фаоллиги унчалик юкори булмаган декапептид ангиотензиноген I га айлантиради.

У эса дипептидкарбоксипептидаза таъсирида, юкори фаолликка эга-ангеотензин И га айланади.

Нормал холларда бу модда оз м илорда ишлаб чщарилади. Артриал босим пасайганда, бу моддани ишлаб чикарилиши кучаяди. Ангиотензин II норадреналинга нисбатан ута кучли то­ мир торайтирувчи зффектга эга. Ичакларнинг шиллиц ь^аватида бош миянинг айрим сохаларида ишлаб чи^арувчи ва тромбоцитлар парчаланишида ^осил булиши модда серотонин прессор эффект чакирувчи моддаларга киради.

Тромбоцитлар парчаланганда ^осил булган серотинни кон томирларини торайтириб, кон о^ишини тухтатади.

Вазопрессин -гипофизнинг ор^а булагидаги гормон. Бу гор­ мон таъсирида упка артерия, артериолалари тораяди, лекин мия, юрак томирлари кенгаяди.

Гистамин асосан базофилларда, терида, скелет мускулларида ошкозон-ичакларнинг шиллик ^аватида ишлаб чикарилади. Улар юрак, жигар, ичаклар томирларини кенгайтириб, капиллярларни ^он билан тулишини кучайтиради, эндотелий хужайраларнинг утказувчанлигини оширади ва айланиб юрган ^он ми1уторини камайтиради. Организмда гистамин миьдори ортиб кетса-гистамин карахтлиги (шок) ^олати келиб чи^ади.

Гормон таъсири терининг ^изариши билан бошланади. Бу хол терини кучли ишкаланганда, исси^ таъсирида, улграбинафша нурлари таъсирида, кучли хаяжонланганда кузатилади.

Простагландинлар-бу гурухга ю^ори биологик фаолликка эга булган моддалар кириб, туйинмаган ёр кислотаси ^осилаларидир. Бу гурух гормонлари биринчи булиб топилган жойи про­

стата бези булгани учун шундай номланадилар. Улар барча аъзо ва туцималарда хосил булади. Таъсири асосан томир деворлари силлиц мускулларига таъсир этади. Баъзилари томир мускулларини цисцартириб артериал босимни оширади, бошцалари эса томирларни кенгайтириб, босимни пасайтиради.

Брадикинин-жар ости ва ошцозон ости бези, упкада ва купчилик аъзоларда мавжуд биологик фаол модда. У артериолалар силлиц мускулларини бушаштириб, артериал босимни гуширади. Терига иссицлик таъсир этганда шу ерда цосил булиб, томирлар­ ни кенгайтиради ва ушлаб курганда шу соца илиц булади.

Ацетилхолин-пярзскшатк нерв ва симпатик вазодилататорлар охирларида ишлаб чикарилади. Кондан жуда тез парчаланиб кетганлаги учун, унинг таъсири фацат мацаллий цисобланади.

Мефадш-буйракнинг магиз модцасида ишлаб чикариладиган ли­ пид модда булиб, цон-томирларга кенгайтирквчи таъсир курсатади.

Цон деполари. Одам организмида мавжуд цоннинг цаммаси цам цон айланишига жалб цилинмайди. Унинг 45-50% гачаси цон деполари: талоц, жигар, упка, тери ости томирлар турида булади. Депо ролини веиоз системаси цам утайди.

Организмнинг эцтиёжи кучайганда цон деполаридаги цон чициши ва айланиб юрган цоннинг микдорини ортиши цон деполарининг асосий вазифасидир. К^он деполаридан цонни чицишига асосий сабаблар: эмоционал цолат, жисмоний иш, организмда кислород етишмаслиги, цон йуцотиш ва ц.к. булиши мумкин.

Талоц. Сут эмизувчи цайвонлар талоги умумий цондаги эритроцитларнинг 20% гачасини сирдира олиши мумкин. Крннинг ушланиб туришига сабаб, унинг цон-томирларини узига цос тузилишига эга эканлигидир.

Кон капиллярлардан аввалига юпка каватли, чузилувчан синусларга, сунгра венулаларга утади. Т алоц артериялари ва талоц, синусларини венулаларга утаётган жойида махсус сфиктерлари булиб, цон келиши ва кетишини бошцариб туради. Сфинктерлар цисцарганда цонни оциб кетиши цийинлашади ва талоцнинг цажми катталашади. Сфинктерлар тулиц ёпилмайди, шунинг учун хам цон плазмаси ута олади, шаклли элементлар эса ута олмайди. Организмни ^онга булган эцтиёжи ортганда сфин­ ктерлар бушашиб, цон веноз томирларга чицарилади.

Жигар. Жигар цам талоц сингари маълум мицдордаги цонни сацлаб гуриши мумкин. Жигардаги цон талоцдаги сингари дир-

куляциядан четда ^олмайди. Жигарнинг депо вазифаси жигар веналаридаги сфинктерлари кискаришига борлик. Деподан коннинг чи^иши рефлектор йул билан бош^арилади. Адреналин ^онни чикишини тезлаштиради. Чарв артерияларини торайтириб, жигарга ^он киришини секинлаштиради. Адреналин бир ва^тда сфинктерларни бушаштириб, синуслар деворлари кис- ^артиради. Жигардан цонни чикишига ковак веналар ва Корин со^асидаги веналардаги босим хам таъсир этади.

Упка. Упканинг депо вазифаси унинг артерия ва веналарининг з^ажмини узгариши хисобига амалга оширклади. Упка артериялари катта цон айланиш доираси артерияларига нисбатан ингичка ва чузилувчан булиб, бу ерда крн 5-6 баравар паст босимда туради. Лекин асосий к;он са^ланувчи цисми веналар з^исобланади. У з^ам юп^а деворли осон чузилувчандир. Айрим омиллар таъсирида катта ^он айланиш доираси томирлари торайиши хисобига упкада ^он тупланади. Шундай килибдар иккала ^он айланиш доираси томирлари орасида пайваста борланиш бор.

Тери. Терининг сургичсимон ости кавати капиллярлари кенгайиб, маълум микдордаги ^онни сигдира олиши мумкин. Бу ^он хам з^аракатланади ва димланиб туради. Бу ердаги кон капиллярлар туридан утмай артерио-веноз анастамозлари оркали утади. К^онни тупланиб туриши энг аввало терморегуяция би­ лан бонли^.

Баъзи аъзолардаги кон айланишининг узига хос хусусиятлари. Бош мияда цон айлапиш и. Бош мияда к;он айланиш самараси юкори булиб, жисмоний ва эмоционал тинч турган з^олда юракдан чи^аётган цоннинг 15% мия томирларидан утади. Одам организмига тушаётган кислороднинг 2 0 % ва глюкозанинг 17% ^исмини мия истеъмол ^илади. Мия ту^имаси кислород етишмовчилигига ута сезгир, мияга кон бориши 5-7 сек тухтаса одам хушидан кетади. 5 минут пустло^ з^ужайраларига кон бормай

р;олса, ^айтарилиб булмайдиган узгаришларга олиб келади. Бош суяги з^ажми узгармас булганлиги учун хам мия томир-

ларида пулсация (тебранишлар) кузатилмайди, эмизакли болалар бундан истисно-уларда бош суягининг кагта ва кичик «род- ничок»-юмшок; соз^алари пайпаслаб курилганда томирлар пулсациясини сезиш мумкин.

Мия ту^имаси виллизий халкасидан бошланувчи мия юмшок кавати артериясидан радиал тармок; олувчи атрерия оркали кон билан таъминланади. Артерия ва веналар орасида анастамозлар