2. Белгалдешай разрядаш

Шоай ма1ангеи, грамматически формагеи, хувцадаларгеи диллача, белгалдешаш шин тайпара хул: мишталлии юкъаметтигеи.

Мотт тохкача 1илман юкъе белгалдешай разрядашта т1аг1олла 1илманхошта юкъе латташ къовсам ба.

Л.Д. Мальсаговас, И.А. Оздоевс яздаь да, г1алг1ай метта чу мел доаг1а белгалдешаш кхаь лексико-семантически группаех декъалуш да аьнна:

1) мишталли белгалдешаш (цар хьахьокх х1амай дукхаг1а е к1езигаг1а хила йиш йола белгалонаш: мерза – мерзаг1а – эггара мерзаг1а);

2) относительни белгалдешаша хьахьокх х1ама хьаяь материал: попа ардакх, аьшка маьнги, боала дахча; х1аман моттигацара бувзам: лоамара фо, юртара вахар, арара саг; х1аман ханацара бувзам: 1ан ди, ахканара сайре, таханара бала; х1ама сенна лаьрх1а да: котамий бу, доахан карт;

3) т1аозара белгалдешаша хьахьокх цхьа х1ама кхыча х1аман доала хилар: веший совг1ат, устаг1ан дулх, дешархочун каьхаташ.

Автораша «Х1анзара г1алг1ай мотт» яхача дешара пособе т1а Р.И. Ахриевас, Ф.Г. Оздоевас, Л.Д. Мальсаговас, П.Х. Бековас т1аозара белгалдешаш къаьстта лексико-грамматически разряд санна лоарх1аш хинна я, яхаш, цар язду: «Т1аозара белгалц1ераш относительни белгалц1ерех я. Цар хьахьокх х1ама сага е хьайбан доала хилар. Цар х1аман мишталла къоастам бац, цар хьахьокх х1ама хьан, сен доала да: даь фусам, наьна гурмали, цогала ц1ог, говра корта, бера хьаькъал» [1998, с. 110].

Иштта г1алг1ай мотт 1омабеча лакхерча заведеней студенташта а хьехархошта а лаьрх1а белхаш т1а: «Современный ингушский язык. Морфология» [Барахоева, Илиева, Киева, Оздоева, Султыгова, Тариева, Хайрова: 2012, с. 81-82], «Х1анзара г1алг1ай мотт» [Ахриева, Оздоева, Мальсагова, Бекова: 1998, с. 110], «Г1алг1ай мотт» [Гандалоева, 2009, с. 89], «Именные части речи в ингушском языке» [Аушева, 2007, с. 83] – т1аозара белгалдешаш, къаьстта разряд санна, лоарх1аш дац.

Укх пособе т1а шин тайпара хул белгалдешаш: мишталли (цар х1аман миштал хьахьокх), юкъметтига (цар х1аман белгало хьагойт, цун кхыча х1аманца болча бувзама т1аг1олла).

2.1 Мишталли белгалдешаш

Мишталли белгалдешаш оал, х1аман белгало, цох хьа ца къоасталу хьисап санна, хьахьокхача белгалдешаех. Жоп лу цар хаттарашта: малаг1а? мишта? Мишталли белгалдешаша хьахьокхашйола белгало к1езигаг1а е дукхаг1а боарам болаш хила йиш я. Цудухьа мишталли белгалдешай дистара лаг1аш хул. Мишталли белгалдешаша хьахьокх х1амай тайп-тайпара белгалонаш: бос (к1ай, 1аьржа, сийна, ц1е, 1ажаг1а), боарам (з1амига, доккха, шера, готта), чам (къахьа, мерза, дира); сага оамалаш (хоза, аьсала, 1имерза, майра, сонта, говза).

Цхьадола мишталли белгалдешаш класс, таьрахь долаш хул: б1айха малх, беза мухь, в1аьхий саг.

Мишталли белгалдешай ший грамматически белгалонаш хул:

1. Ло1амеи ло1амзеи формаш: камаьрша саг – камаьршавар;

2. Чог1дара формаш: Геттара хоза коч яр цун ийцар. Сов шийла ди дар тахан денар. Уж хьахул сов, геттара, т1ех, ч1оаг1а яха дешашца;

3.Дистара лаг1аш. Уж кхоъ да: юххьера, дустара, лакхера: лоха – лохаг1а, эггара лоха // лохаг1а;

4.Миштал кхоачаш ца хилар хьахьокхашйола формаш: дика – дико, гота – готто, лакха – лакхо, шера – шеро, хоза – хозо;

5. Мишталли белгалдешай лард шин тайпара хила йиш я: 1) хьаяланза: к1ай, сийна, сиха, лоха, во, дика, хоза; 2) хьаяьнна: безаме, баьццара, айпе, хьинаре;

6. Мишталли белгалдешаех аматан ма1ан дола, х1аман миштал е сага белгало хьахьокхаш дола ц1ердешаш хила йиш я: майра – майрал, сиха – сухал, говза – говзал, миста – мистал, хала – хало, сагота – сагото;

7. Мишталли белгалдешай антонимий духьалъоттар хул: лакха – лоха, ц1ена – б1еха, хоза – ийрча, г1орг1а – к1аьда, камаьрша – ц1аьрмата.

Мишталли белгалдешаши мишталли куцдешаши шоайла къоасталац, контекста юкъе мара: Хоза къамаьл дувц воккхача саго – Къамаьл хоза дувц воккхача саго. Мишталли белгалдешаши куцдешаши, цар формага диллача, цхьатарра хул. Цудухьа Н.Ф. Яковлевс лаьрх1адар, нохчи-г1алг1ай метта юкъе «мишталли-белгалдош-куцдош» яха къамаьл дакъа хиннад аьнна.

Л.Д. Мальсаговас мишталли белгалдоши куцдоши къаьстта къамаьла доакъош санна лоарх1аш хиннад [1972, с. 16].

Х1анзарча г1алг1ай метта юкъе мишталли белгалдешаши куцдешаши в1аши белггала къаьста да, х1ана аьлча, 1) белгалдешаш – хувцалушдола дешаш да, куцдешаш – хувцалушдоаца дешаш да; 2) белгалдешаш ц1ердешашца дувзаденна да, ц1ердешашта хьалха латташ хул, царца барт беш, къоастам хул, х1аьта куцдешаш хандешашца лелаш, лоаттама г1улакх леладеш да.