6. Белгалдешаш хьахилар

Белгалдешаш хьахул тайп-тайпара наькъашца: суффиксальни, префиксально-суффиксальни, аналитически.

Дукхаг1дола белгалдешаш хьахул суффиксальни наькъаца. Уж суффиксаш шин даькъах екъалу. Хьалхарча даькъе чуйоаг1а шоаш т1акхетарца тайп-тайпара къамаьла доакъоех белгалдешаш деш йола суффиксаш: -а, -е, -ра, -не, -ла, -н, -ий, -за.

1) -е: безам – безаме, тешам – тешаме, кхерам – кхераме, бехк – бехке;

2) -а: хьоар – хьоара, болат – болата, цогал – цогала, поп – попа, аьшк - аьшка;

3) -ра: юрт - юртара, тахан - таханара, селхан - селханара, гарга – гаргара, аре – арара, соахка – соахкара;

4) -за: чам - чамза, мотт - меттаза, ло1ам – ло1амза, бехк – бехказа, кхетам - кхетамза;

5) -н: лоам – лоаман, ц1а – ц1ен, арг1а – арг1ан, лаьтта – лаьттан;

6) -ла: дакъа – даькъала, дог – дегала;

7) -не: у – уне, зе – зене, пайда – пайдане, г1айг1а – г1айг1ане;

8) -о: дошув – дошо, дотув - дото

Шоллаг1ча даькъе чуйоаг1а шоаш т1акхетарца белгалдешашта керда грамматически ма1ан луш йола суффиксаш: -г1а, -дар, -га, -о:

1) -о: укх суффиксо белгалдешаш шоай биззача боараме йоаца х1аман белгало хьахьокхача ма1анга доах: 1аьржа – 1аьржо, 1ажаг1а – 1ажаг1о, маьлхар – маьлхаро;

2) -дар (-вар, -яр, -бар): укх суффиксо белгалдешай ло1амза форма ло1амеча формага йоаккх: шийла мух – шийлабар, майра к1аьнк – майравар;

3) -г1а: ер суффикс т1акхетарца мишталли белгалдешай дистара лаг1а

хьахул: лакха – лакхаг1а, сиха – сихаг1а, дика – дикаг1а;

4) -га: ер суффикс х1ама з1амигдара, хьастара лоарх1ам болаш я: гота – готтига, лоха – лохига,

Дукха белгалдешаш да аналитически хьахинна. Уж хьахул ц1ердешахи деепричастехи: хьаькъал долаш, денал долаш, сабар долаш, эздел доацаш, 1овдал воацаш, денал доацаш.

Цхьа дош шозза в1ашт1ехьдоаладарца хьахул белгалдешаш. Уж къамаьла юкъе доаладу цхьа х1ама ч1оаг1дара е къаьстта белгалдара, масала: дик-дикаг1дар, хоз-хозаг1дар, ч1оаг1-ч1оаг1аг1дар. Хьалхарча деша т1ехьа алап а яздац. Уж белгалдешаш юкъе така долаш язду.

Бос белгалбеш дола мишталли белгалдешаш овла шолха болаш хул: баьде-сийна, баьццара-1ажаг1а.

Эрсий меттацара хьаийцача белгалдешай суффиксаш (-и, -ни, -ск, -ическ, -истск) эрсий метта язъеча бесса язъю: февральски, дипломатически, кадетски,культурни, геологически,баллистически, социальни.

Эрсий меттацара цхьадола белгалдешаш, вай метта ца доахаш, шоаш долча бесса чаккхенаш мара ца хувцаш, хьаэцаш хул. Цу белгалдешай -ый, -ая, -ое, -ий яха чаккхенаш г1алг1ай метта -и долаш язъю, масала: столови, спальни, инструментальни, космически, экзаменационни.

Лекци № 6

ТАЬРАХЬДОШ

1. Таьрахьдешах бола юкъара кхетам.

2. Таьрахьдешай разрядаш

1. Таьрахьдешах бола юкъара кхетам.

Мотт тохкача 1илман юкъе таьрахьдош яха дешай разряд, керттера къамаьл дакъа санна, лоарх1аш да. Из кхоалаг1дола ц1ера къамаьла дакъа да.

Таьрахьдешаш тохкача 1илманхошта юкъе ба Мальсагов З.К., Яковлев Н.Ф., Дешериев Ю.Д., Оздоев И.А.

Таьрахьдош оал, х1амай массал, духхьал таьрахь е х1амаш лоарх1ача дагаръеча хана, цар арг1а хьагойтача дешаех. Масса? яхача хаттаро къоастаду цу къамаьла даькъан категоре ма1ан. Х1аьта мел? массалаг1а? яхача хаттарашта жоп лу таьрахьдешо. Таьрахьдешо, ц1ердешашца бувзам болаш хилча, х1амай массал хьагойт, х1аьта ше каьстта хилча духхьал таьрахь гойт. Таьрахьдош х1амай массал е уж лоарх1аш цар арг1а хьахьокхарал совг1а, кхы ма1ан долаш хила йиш яц. Цудухьа таьрахьдешашца эде мегаргдац, таьрахьдешай ма1ан е кхы ма1ан а долаш таьрахьдешай бар санна овла а болашдола дешаш.

Таьрахьдешашца эде мегаргдац, х1амай массал хьахьокхарал совг1а х1ама ше белгал а деш, х1аманна оттадеш дола хаттар оттаде йиш йола дешаш. Масала: Диктантах аз (фу?) шиъ яьккхай, х1аьта ло1аме белхах (фу?) пхиъ яьккхай. Шиъ, пхиъ яха дешаш ц1ердешашца доаг1аш да. Уж ц1ердешай санна цхьоален а дукхален а таьрахье хила тарлу. Царца къоастам хила тарлу. Масала: шиъ – шиаш, пхиъ – пхиаш.

Уж мо мара таьрахьдешашца эде мегаргдац шолха, кхолха яха дешаш, х1ана аьлча цар таьрахьа ма1ан хиларал совг1а, х1аман белгало е дера кеп хьахьокх. М.: шолха к1ада, кхолха дилла тай.

Таьрахьдешай хул ло1амеи ло1амзеи формаш: цхьа саг – ца1, цхьоалаг1а зиза – цхьоалаг1дар, шаккхе студент – шаккхе, цхьацца саг – цхьацца, х1ара ц1а – х1ара, массехк г1анд – массехк.

Предложене юкъе таьрахьдешаш керттера а керттерза а маьженаш хул.

Таьрахьдешаш дукха да, хьахиланза а хьахинна а. Хьахиланза дола таьрахьдешаш ялхайтта да: ца1, шиъ, кхоъ, диъ, пхиъ, ялх, ворх1, барх1, ийс, итт, ткъеста, ткъо, б1аь, эзар, миллион, ах. Вожаш царех хьахинна да тайп-тайпарча наькъашца.

Г1алг1ай метта ткъаьннешца дагарду (ткъо, щозза ткъо - шовзткъа, кхозза ткъо - кховзткъа, диаза ткъо - дезткъа). Вешта аьлча, вай метта дагарду система ткъаьннен система я.

Шоай ма1ангеи, хьахиларгеи, синтаксически г1улакхагеи диллача таьрахьдешаш декъалу укх разрядашта :

1) массали таьрахьдешаш: ца1, шиъ, кховзткъа, цхьайтта, эзар;

2) арг1ан таьрахьдешаш: цхьоалаг1а, шоллаг1а, эзарлаг1а, пхелаг1а, ялхайттлаг1а;

3) гулдара таьрахьдешаш: шаккхе, кхоккхе, пхиъэ, ялххе;

4) декъара таьрахьдешаш: цхьацца, шишша, диъ-диъ, ялх-ялх;

5) доакъой таьрахьдешаш: ах, шоллаг1а дакъа, шиъ-пхелаг1а;

6) хетаре таьрахьдешаш: цхьа-шиъ, кхо-виъ, пхи-ялх;

7) массазле таьрахьдешаш: шозза, кхозза, пхезза.