Практыкум па беларускай мове (Кныш Л.С., Барысенка В.У., Казакевіч Т.Г

в) рады…хімія;

г) пяцідз…сяты кіламетр;

д) парано….

5. Адзначце словы, у якіх замест пропуску пішацца літара ѐ: a) Антары…;

б) …ркшыр;

в) Ага…;

г) Нью-…рк;

д) рады…актыўны.

6.Адзначце словы, у якіх замест пропуску пішацца літара о:

a)Антоні… Бандэрас;

б) праф…рг;

в) зер… ;

г) мар…заўстойлівы;

д) і…наабменны.

7. Адзначце словы, у якіх прапушчана зычная літара: a) бугалтар;

б) кантрасны;

в) баласны;

г) ландшафны;

д) бязвыезны.

8. Адзначце словы, у якіх замест пропуску пішацца літара ў (нескладовае): a) фінская са…на;

б) новы пентха…с;

в) насілі ...нты;

г) захапляльная кла...нада;

41

д) непрыхаваны ...льтыматум.

9.Адзначце словы, у якіх замест пропуску пішацца літара і:

a)дэз…нтэгратар;

б) звыш…нфляцыя;

в) аб…лгаць;

г) суб...нспектар;

д) сан...нструктар.

10.Адзначце словы, напісаныя без памылак:

a)Велікабрытанія;

б) інтэрпол;

в) шасцідзясяты;

г) камп‘ютэр;

д) фаўна.

11.Адзначце словы, напісанне якіх не адпавядае правілам:

a)соўснік;

б) цянь-шанскі;

в) сакэ;

г) йог;

д) Гуанчжоў.

12.Адзначце словазлучэнні, дзе выдзеленыя словы неабходна пісаць з вялікай літары: a) Святы дух;

б) крыж Ефрасінні Полацкай;

в) Савет міністраў Рэспублікі Беларусь;

г) Мінскі дзяржаўны лінгвістычны ўніверсітэт ;

д) здарэнне на новы год.

42

13. Адзначце словы, якія пішуцца з малой літары:

a) Старшыня Савета Рэспублікі Нацыянальнага (С, с)ходу Рэспублікі Беларусь;

б) Стары (3, з)апавет;

в) стыль (Б, б)арока;

г) (Б, б)ог Зюзя;

д) Вялікае (К,к)няства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае.

14.Адзначце словы, правільна падзеленыя для пераносу: a) Аў-стра-лія;

б) бя-скрыў-дна;

в) лад-зіць;

г) ма-йстар;

д) па-мяц-цю.

15. Устанавіце адпаведнасць. Запішыце правільны адказ:

МАРФАЛОГІЯ. НАЗОЎНІК

1. Спішыце ў адзін слупок рэчыўныя назоўнікі, а ў другі зборныя.

Цынк, сок, маліннік, антрацыт, хлеб, дубняк, студэнцтва, сялянства,

капрон, цытрамон, анальгін, апаратура, прафесура, натоўп, гурт, флот, рота,

зграя, армія, дывізія, смятана, вінаград, бульба, чарніцы, духі, высеўкі, лѐн,

лістота, звяр‘ѐ, бедната, дрожджы, волава, аксаміт, калоссе, пырнік, кефір,

43

капуста, агентура, воцат, бетон, шоўк, садавіна, цэмент, вугаль, руда,

настаўніцтва, каноплі, кансервы, сучча, дэдэрон, торф, аміяк, ламачча, вецце,

мѐд, цукар, авѐс, нітрагліцырын, сталь, піянерыя, пясок, проса, адходы, апілкі,

вада, віно, ельнік, лам‘ѐ, метал, золата.

2. Спішыце, падкрэсліце абстрактныя назоўнікі.

Дуб, дзень, аловак, перапынак, смеласць, радасць, каханне, песня, стол,

адказ, геройства, адвага, камп‘ютар, шафа, воля, інстытут, будынак, вуліца,

гонар, слава, спрыт, адказнасць, унук, сусед, дом, адносіны, цярпенне, сум,

акно, чалавек, падручнік, спакой, нораў, свечка, большасць, рэалізм, дарвінізм,

развіццѐ, фотаздымак, уражанне, любоў, альбом, дрэва, аднаўленне, мысленне,

годнасць, маланка, дождж, бор, журба, сціпласць, павага, згоднасць, парта,

страх, сурвэтка, друкарня, весялосць, газета, руплівасць, кватэра, возера,

рэвалюцыя, паўстанне, трава, часопіс, жудасць, дарога, хуткасць, злосць,

збанок, пярсцѐнак.

3. Спішыце, вызначце адушаўлѐныя і неадушаўлѐныя назоўнікі.

Матылѐк, трактарыст, ластаўка, шчупак, кніга, ручка, сподак, камбайн,

лямпа, бэз, сад, лясун, чорт, клѐн, святаяннік, камар, воўк, хлопец, сабака,

дзяўчына, гурт, натоўп, грамада, мікробы, лічынкі, лялька, марыянетка,

русалка, пешка, мідзіі, трэпангі, кальмары, бураціна, чыпаліна, вірус, ―арыгінал‖, ―язык‖, ―пень‖, дамавы, дракон, дзверы, сані, кветка, цюльпан,

лотаць, кароль, туз, валет, Бог, шчупак смажаны, карп вэндлены, курыца фаршыраваная, гваздзік, папугай, лаўка, крэсла, жанчына, суседка, бацька,

жолуд, хустка, лялька Святланка, канапа, фатэль, вучань, студэнт, пшаніца,

званочак, балкон, цацка мядзведзь, граблі, голуб, нябожчык, мярцвяк, тапелец

(параўнай: руская мова – труп, мертвец).

44

4.Запішыце назоўнікі ў форме множнага ліку, падкрэсліце канчаткі.

Уз о р: лыжка – лыжкі, падручнік – падручнікі.

Аловак, кніга, волас, зуб, пяро, мінчанін, грамадзянін, відэлец, бервяно,

галіна, камень, селянін, сын, тэлефон, колас, струна, мора, палена, сук, вулей,

брыво, торт, каўнер, снягір, кішэня, гузік, конкурс, пень, леў, заяц, акно, лес,

дом, поле, студэнт, камп‘ютар.

5.Запішыце па-беларуску, вызначце лік назоўнікаў.

Уз о р: дверь, двери – дзверы (толькі мн. л.).

Аллея, крупа, чернила, хлопоты, поведение, отношение, общение, конопля,

малина, клюква, земляника, ежевика, смородина, голубика, черника, клубника,

морошка, костяника, кружево, калитка, грудь, кладбище, сумерки.

6. Адзначце толькі адзіночналікавыя назоўнікі.

Сок, чэрвень, хлеб, кубак, алей, патэльня, кефір, мука, вада, камень, віно,

акно, любоў, холад, нож, сум, радасць, папруга, ѐд, медзь, аловак, вадарод,

лірызм, рамантызм, дзень, лінгвістыка, хімія, смецце, сучча, хадзьба, блакіт,

дыван, ельнік, дубняк, гадзіннік, лістота, Нарач, Мінск, поўнач, Марс, усход,

універсітэт, навучэнец.

7. Адзначце толькі множналікавыя назоўнікі.

Кнігі, дзверы, боты, сталы, акуляры, вокны, грошы, гоні, суткі, хованкі,

тэлефоны, рублі, дажынкі, апілкі, духі, яблыкі, лекі, паводзіны, весніцы, граблі,

цукеркі, карункі, арэлі, вусны, кансервы, дрожджы, шахматы, бліны, імяніны,

45

канікулы, запалкі, Альпы, Карпаты, сукенкі, чаравікі, Сочы, Клімавічы, Анды,

Баранавічы, медалі, вучні, нажніцы, каноплі, прысады.

8. Размяжуйце ў два слупкі: у адзін слупок – зборныя назоўнікі, у другі – назоўнікі, што стаяць у форме множнага ліку.

Апаратура, прафесура, прафесары, дзеці, дзятва, птушкі, птаства, сосны,

сасняк, сялянства, сяляне, сучча, вецце, галіны, голле, камяні, каменне,

бярвѐны, бярвенне, алешыны, алешнік, дубы, дубняк, каласы, калоссе, пѐры,

пер‘е, звяры, звяр‘ѐ, студэнты, студэнцтва, лістота, лісты.

9. Запішыце, вызначце ў дужках род назоўнікаў.

У з о р: рукапіс (м.), вавѐрка (ж.), жыццѐ (н.).

Глыб, пуць, рэктар, інжынер, гісторык, калгас, саўгас, ЛіМ, ВАК, ЦУМ,

РОСТА, НДІ, АТС, ЭВМ, міс, фрау, парцье, дэндзі, мікада, кенгуру, какаду,

поні, дынга, фламінга, жырафа, кальрабі, баа, бры, авеню, івасі, цэцэ, балеро,

манга, салямі, сірока, эскуда, тарнада, дасье, мулінэ, ферзь, фіяска, жалюзі,

камюніке, макрэль, юхт, ляда, трыко, вальера, эмбарга, канфеці, каракуль, Эры,

Хансю, Місісіпі, Ай-Петры, Масква, Осла, Па-дэ-Кале, Токіа, Нарач, Бесядзь,

Гродна, Прыпяць, Нѐман, гора-крытык, бой-баба, чалавек-скала, пісьмо-

паштоўка, раман-хроніка, зорка-гігант, школа-інтэрнат, тэатр-студыя, «змяя»,

«скула», «піла», непаседа, манюка, чысцѐха, кепі, алібі, эскімо, шпроты,

каляды, дзверы, акуляры, грошы, карункі.

10. Пастаўце ўласныя назоўнікі ў родным, давальным, месным склонах.

Аладка Ірына, Латушка Кацярына, Зыль Максім, Страказа Валя, Капуста Міхась, Бурак Генадзь, Рэбкавец Віктар, Майсейчык Міша, Сцефаненка Антаніна, сірата Вася, Крук Іван, Гнядых Павел, Буйко Таццяна, Вавѐрка Аліна,

Васілеўскі Жэня, Бортнікава Жэня.

46

Алень, каваль, суддзя, сацін, заяц, шар, цар, кажух, катух, жэрах, абух,

парог, сцяг, каўчэг, пасаг, банк, бярэзнік, арэх, вуж, гараж, пыл, лог, луг, гарох,

паверх, герой, край, кавалер, пляц, Ігар, музей, Аляксей, шоўк, Пінск, Крычаў,

Ганконг, Лейпцыг, Буг, Крывы Рог, студыец, кефір, поле, агарод, рэха, акно,

дыван, раѐн, гербарый, конь, пенал, прынтар, дыск.

14. Раскрыйце дужкі, падкрэсліце словы, у якіх адбылося чаргаванне зычных.

Ісці па (дарога), жыць у новай (хата), у птушыным (гняздо), на тралейбусным (прыпынак), гуляць на (луг), сысці з (кладка), ісці па (балота),

надрукавалі ў (газета), служыць у першай (рота), стаяць на (ногі), сушыць на

(сонца), расці пры (сцежка), выступаць на (суд), поспехі ў (навукі), стаяць каля

(дошка), пісаць на (дошка), выйсці без (шапка), прыйсці ў (шапка), працаваць на (фабрыка), расце на (лог), на (рог) вуліцы, на (рог) каровы, узяць з (талерка),

ляжыць на (талерка), на ўзбочыне (дарога), выехаў з (вѐска), бяжыць па (вѐска),

падняць з (падлога), ляжыць на (падлога).

15. Запішыце словазлучэнні з наступнымі словамі па ўзоры.

У з о р: вкусный салат (м.) – смачная салата (ж.).

Зал, пион, гусь, ромашка, сирень, клевер, сугроб, торговля, продажа,

жезл, охапка, георгин, шаль, шинель, кофе, кафе, чай, какао, собака, медаль,

мозоль, гарь, подпись, вилка, рукопись, перепись, пыль, полынь, тень, запись,

жалость, фальшь, котенок, доверие, дробь, яблоко, комод, копыто, карман,

жизнь, папоротник, шиповник, белена, полотенце, чаща, кисточка, скатерть,

блюдце, потолок, надпись, живопись, шкаф, летучая мышь, гвоздика.

16. Выканайце заданне па ўзоры.

У з о р: не меў аўтарытэту сярод знаѐмых – сустрэў мясцовага

аўтарытэта.

48

Апарат, адбітак, гук, мятлік, гардэроб, склад, курс, выхад, узвод, дуб,

аметыст, пад‘езд, раздзел, саюз, пейзаж, перавод, вылет, ход, бялок, ананас,

завод, сад, талент, з‘езд, агарод, пакой, парк, лістапад, пропуск, народ.

17. Падбярыце да назоўнікаў адпаведныя прыметнікі (гл. даведку) Запішыце словазлучэнні.

Селядзец, кава, салата, гусь, яблык, пыл, медаль, рукапіс, палын, сабака,

камода, капыт, таполя, продаж.

Д а в е д к а: мясная, распушчальная, вэнджаны, залаты, моцны, чырвоны,

смажаная, горкі, стройная, конскі, выгодны, дубовая, злосны, старажытны.

18. Устаўце замест кропак канчаткі назоўнікаў.

Вялікага дом…, новай кватэр…, маленькага пако…, прасторнага калідор…, новага акн…, пустога вядр…, старога камп‘ютар…, двухкамернага халадзільнік…, чыгуннай патэльн…, вострага наж…, сярэбранага відэльц…,

маленькай лыжк…, фарфоравага кубк…, дубовага стал…, крыштальнага келіх…, новай талерк…, мабільнага тэлефон…, залатога гадзіннік..., мяккай падушк…, пуховай коўдр... .

19. Прачытайце, устаўце прапушчаныя літары, патлумачце фразеалагізмы.

Ківаць на Пятр…; ні кал… ні двар…; з год… ў год; не выпускаць з від…;

не даваць крок… ступіць; без сучк… і задорынк…; сысці з розум…; вярнуць з таго свет…; напусціць туман…; збіць з панталык…; не з таго бок…; не ступіць крок…; не падаваць знак…; камар нос… не падточыць.

20. Прачытайце, выпраўце памылкі, вызначце род назоўнікаў.

49

Маленькае поні, доўгая цень, дзікая дынга, лясны глуш, буйны квецень,

рыжая кацяня, мая подпіс, балючы мазоль, гонкая таполя, мяккая ворыва,

сасновы камод, белы шыпшын, шэрая пыль, горкая палын, актавы зал, зялѐны салат, смачнае яблыка, злосная сабака, ружовая фламінга, прыгожая салатніца,

нізкі столь, вялікая пачка, маленькі ахапак, глыбокі жаль, моцная боль, шэрая мышаня, шырокая Прыпяць, сонечнае Тбілісі, пушыстая шаль, смачнае какава,

шэры гусь, белая сірэнь, прыгожы абрус, чырвоная гваздзіка, конскае капыта,

дубовы шкаф, залатая медаль, белы лебедзь.

21. Устанавіце адпаведнасць паміж назоўнікамі і іх характарыстыкамі.

22. Прачытайце тэкст, зрабіце комплексны аналіз згодна з заданнямі.

Беларускія грошы Купляючы што-небудзь у магазінах, мы разлічваемся спецыяльнымі

паперкамі або манетамі. Гэта і ѐсць грошы. У наш час яны самыя розныя – ад біткойна да рубля. Без іх мы не можам абысціся. Як вядома, першыя манеты з‘явіліся ў Грэцыі і Рыме. Да гэтага ў розных краінах людзі разлічваліся па-

рознаму: марскімі ракавінамі, зліткамі солі, апрацаванымі каменьчыкамі.

У беларусаў напачатку не было грошай. Яны проста абменьвалі адны рэчы на другія. Жывѐлу, футра, мѐд мянялі на ўпрыгажэнні з Візантыі ці на зброю з Заходняй Еўропы. Пасля ў якасці грошай нашы продкі пачалі выкарыстоўваць скуры куніц, вавѐрак, гарнастаяў, собалеў, ды абавязкова з вусамі, кіпцюрамі, носам, хвастом. Мае ўсѐ гэта скурка – яна сапраўдная. Для ўнутранага рынку такіх грашэй хапала. Пазней, калі пачалі гандляваць паміж

50