349_p2154_B17_10746

4. Бодото байдалай юумэнүүдые ямараар сэгнэн харагдадагыень харуулхадаа, үгэнүүд дабхар удхатай боложо, мэдэрэлэй (эмоциональна) шэнжэтэй болодог. Жэшээнь:

тоhон – шара тоhон; 2. тоhон бороо (шухала хэрэгтэй, үни хүлеэгдэhэнбороо); шоно – 1. амитан; 2. хоротой, хэрзэгыхүн.

Хэлэн соо үни сагhаа хойшо байhан, арад зоной дунда үргэнөөр тараhан шэлжэhэн удхые тогтомол шэлжэhэн удха гэдэг. Харин зохёолшодой гү, али ондоошье хүнүүдэй үгэнүүдые өөрынхеэрээ өөрсөөр хэрэглэхэдэнь бии болоhон шэлжэhэн удхые тогтомол бэшэ шэлжэhэн удха гэдэг.

Жэшээ: мэдээжэ буряад поэт Дондог Улзытуев иигэжэ бэ-

шэhэн байна: Холшор ёохорой, хошон дуунай долгин холоhоо намайе шабхадана. Эндэ «шабхадана» гэжэ үгые поэт яаруулна гэhэн удхатайгаар хэрэглэнэ. «Шабхадаха» гэжэ үгын гол удхань хадаа «hабаадаха» юм.

10

ЭХИР YГЭНYYД

Эхир үгэнүүд (парна үгэнүүд, биномууд) олон хэлэнүүдтэ – индоевропейскэ, финно-угорско, түүрэг г. м. хэлэнүүдтэ дайралдадаг. Ород арадайшье хэлэндэ байдаг: пу- ти-дороги, друзья-товарищи, шутки-прибаутки.

Монгол хэлэнүүдтэ, тэрэнэй тоодо буряадшье хэлэндэ, эхир үгэнүүд ехэ үргэнөөр хэрэглэгдэдэг. Лексическэ удхаараа зэргэсүүлэн болохоор, грамматическа түхэлөөрөө адли хоёр үгэнүүд лексическэ, стилистическэ зорилготой хамтархадаа эхир үгэ бии болгоно. Эхир үгэнүүд нэгэ юрэнхы ойлгосо тэмдэглэдэг.

Буряад хэлэнэй эхир үгэнүүд гол түлэб дүрбэн янзын байдаг:

1.Бэеэ дааhан үгэнүүдhээ бүридэhэн эхир үгэнүүд: hа-

ра наран, ошохо ерэхэ, үндэр набтар, холо ойро г. м.

2.Зураглаhан ба абяа дууряаhан үгэнүүдhээ бүридэhэн эхир үгэнүүд: ялаг ёлог, хэлтэг ялтаг, hабир шэбир, турд нярд г. м.

3.Һула үгэтэй эхир үгэнүүд: саарhан суурhан, эреэ маряан, урбаха нурбаха г. м. Хоёрдохи үгэнүүдыдынь, компонентнүүдынь өөрынгөө лексическэ удхаяа гээhэн, hула үгэнүүд болоно.

4.Ганса hула үгэнүүдhээ гү, али абяа дууряаhан үгэнүүдhээ бүридэhэн эхир үгэнүүд: гунхар ганхар, ана ма-

на, бур-бар г. м.

Лексико-стилистическэ талаараа эхир үгэнүүд соохи компонентнүүдынь баhа адли бэшэ байжа болохо:

1.Хоёрдохи компонентнь хуушарhан үгөөр гаража бо-

лохо: хубсаhа хунар, хоол хошоо г. м.

2.Эхир үгэнүүдэй компонентнүүдынь синонимуудаар гараhан байха: дэлхэй дайда, hанаа сэдьхэл г. м.

3.Эхир үгэнүүдэй компонентнүүдынь антонимуудаар гараhан байха: ехэ бага, хатуу зөөлэн, саана наана, үндэр набтар г. м.

11

4.Эхир үгэнүүдэй компонентнүүдэй нэгэниинь ондоо хэлэнhээ абтаhан байжа болохо: пьесэ зүжэг, үйлсэ гудам-

жа, соёл культура г. м.

5.Нэгэ компонентнь нютаг үгэ боложо байха: хура бо-

роо, түрэ хурим г. м.

Эхир үгэнүүд иимэ хэлэлгын хубинуудаар гарадаг:

1.Юумэнэй нэрээр: эхэ эсэгэ, аха дүү, ан гүрөөhэн, ой

модон;

2.Yйлэ үгөөр: орохо гараха, hухирхэ бархирха;

3.Тэмдэгэй нэрээр: бүдүү нарин, ааяма дууяма;

4.Тогой нэрээр: олон үсөөн, мянга түмэн, дала наян;

5.Түлөөнэй нэрээр: энэ тэрэ, хэн юун;

6.Дайбар үгөөр: эндэ тэндэ, дээрэ доро;

7.Зүйр үгөөр: бии үгы;

8.Дууряаhан үгөөр: hэб-hаб, тад-няд.

12

СИНОНИМУУД

Ямаршье хэлэндэ нэгэ юумые, нэгэ ойлгосые ондо ондоогоор нэрлэжэ, тэмдэглэжэ болохо. Ондо ондоо үгэнүүд аад, удхаараа адли гү, али дүтэрхы үгэнүүдые синонимууд гэдэг. Жэшээлхэдэ: «физически сильный» гэhэн ойлгосые буряад хэлэндэ иимэ синонимуудаар тэмдэглэжэ болохо:

хүсэтэй, шадалтай, шандааhатай, шүрбэhэтэй; «конь, лошадь» гэhэн ойлгосые – морин, агта, ардаг, гүйгөөшэ, хүлэг, хүлэг эрдэни, адууhан г. м.

Синонимууд адлирхуу удхатай үгэнүүд тула бэе бэеынгээ орондо хэрэглэгдэжэ болодог. Жэшээнь, толгой гэхын орондо тархи, хүл гэхын орондо тагалсаг, эсэгэ гэхын орондо аба, баабай, мүн багша гэхын орондо hургагша гэжэ таараха газартань хэлэжэ болохо байна.

Синонимууд удха гү, али мэдэрэл харуулха талаараа, мүн хэрэглэгдэдэг газараараа бэе бэеhээ зарим хэды илгаатай байдаг. Жэшээлхэдэ, дархалха, урлаха, бүтээхэ гэhэн үгэнүүд бултадаа ямар нэгэ юумэ бүтээжэ бии болгохые тэмдэглэнэ. Гэбэшье дархалха гээшэнь гэр hуудалда гү, али ажал хүдэлмэридэ хэрэглэгдэдэг юумэ бүтээхые хэлэнэ:

стол дархалха, тэргэ дархалха; урлаха гээшэнь нарин ша-

дабаритай хүнэй ехэнхидээ гоёлой юумэ бүтээхые нэрлэнэ:

мүнгэн хутага урлаха; харин бүтээхэ гэжэ үгэнь ехэнхидээ ниитын үйлэдбэриин бүтээл гаргахые тэмдэглэнэ: паровоз бүтээхэ.

Илаха, диилэхэ, булиха гэhэн синонимуудай илаха гэ-

эшэнь дайнда гү, али ямар нэгэн ондоо ехэ тэмсэлдэ арад зоной илалта туйлахые хэлэнэ; харин диилэхэ, булиха гээшэдынь гол түлэб хоёр гү, али бүлэг хүнүүдэй хоорондо болоhон тэмсэл нэгэнэйнь нүгөөдэеэ илажа гарахые тэмдэглэнэ.

Хэлэжэ байhан юумэндэ hайнаар гү, али муугаар хандажа байhан мэдэрэлээ харуулхын тулада баhал синонимуудые хэрэглэгдэдэг. Жэшээнь: Бадма абгай ошоо, мордоо, тонилоо, арилаа гэжэ болоно. Ошоо гээшэнь нейтральна,

13

ямаршье нүлөө үзүүлдэггүй, мэдэрэл харуулнагүй. Мордоо гээшэнь хүндэлhые харуулна, тонилоо, арилаа гэжэ үгэнүүдынь шоо үзэhэн, үзэн ядаhан мэдэрэл харуулна.

Yгышье hаа синонимууд хэрэглэгдэдэг газараараа илгаатай байжа болохо. Жэшээнь, «ямар нэгэн асуудалые хоорондоо хөөрэлдэжэ шиидхэхэ» гэhэн удхые яряанай хэлэндэ хэлсэхэ, харин номой хэлэндэ зүбшэн хэлсэхэ гэжэ синонимуудаар гаргадаг.

Синонимууд ямар нэгэн юумэн тухай ойлгосые олон ондоогоор дамжуулха арга олодог тула манай хэлэлгые баян нугархай болгоно. Синонимууд бүхы хэлэлгын хубинуудта шахуу байдаг. Гэбэшье тэдэнэй олонхинь юумэнэй, тэмдэгэй нэрэнүүд ба үйлэ үгэнүүд болоно.

Дээрэ хэлэгдэhэн синонимууд манай хэлэндэ үнинhөө хойшо байhан, тогтомол синонимууд юм. Гэхэтэй хамта, үдэр бүриин хэлэлгэдэ элдэб олон үгэнүүд синонимуудай үүргэ дүүргэжэ, тэдэнэй орондо хэрэглэгдэн, тогтомол бэшэ, саг зуурын синонимууд болоод байдаг. Энээнэй ашаар нэгэл үгые олон дахин дабтахагүй арга олдоно. Жэшээнь:

мүрысөөн, тэмсэл, тулалдаан, наадан гэжэ үгэнүүд олон ондоо ойлгосонуудые тэмдэглэдэг тула буряад хэлэндэ синонимууд бэшэ болоно, гэбэшье бодото хэлэлгэдэ бэе бэеынгээ орондо хэрэглэгдэжэ, синонимуудай үүргэ дүүргэдэг. Энээниие тодорхой жэшээ дээрэ харуулая: Һаяхан ма-

най городто волейбол болон баскетболоор ехэ мүрысөөн болоо. Спортдо дуратайшуул волейболой талмай дээрэ болоhон шанга тэмсэлые зургаан үдэрэй туршада хараба. Шанга тулалдаанай эсэстэ хэдэн команда түрүүлжэ гараа. Удаадахи наадан баскетболоор үнгэргэгдэхэ байна.

Илангаяа саг зуура шэлжэhэн удхатайгаар хэрэглэгдэhэн үгэнүүд уран хурса синонимууд болодог. Жэшээлхэдэ, Дондог Улзытуевэй бэшэhэн шүлэгhөө:

Зулгы уран мэдэрэл Зүрхэндэмни тэршэлнэ.

Эндэ тэршэлнэ гэhэн үгэ бии болоно гэhэн үгын синоним болоод байна.

14

Структурна-семантическа талаараа буряд хэлэнэй синонимууд иимэ гурбан бүлэг боложо хубаардаг:

1.Тождественнэ гү, али адли удха шанартай, нэгэ юу-

мэ тэмдэглэhэн үгэнүүдые гүйсэд (абсолютна) синонимууд

гэдэг. Жэшээнь: түрэ – хурим, хэhэг – хэсэг, соёл – культура, замбуулин – космос, зун – нажар г. м.

2.Найруулгын талаараа нейтральна, ямаршье нүлөө, мэдэрэл үзүүлдэггүй, харин гол удха шанарайнгаа үнгэ оролсолгоор илгардаг, нэмэри удхаараа илгаатай үгэнүүдые

идеографическа синонимууд гэдэг. Жэшээнь: томо – ехэ – мантан – мандагар, халуун – бүгшэм – ааяма, мэгдэхэ – яараха – тэбдэхэ г. м.

3.Удха шанараараа дүтэрхы, мүн ондо ондоо найруулгануудта хабаадалсадаг, мэдэрэлэй талаараа илгаатай үгэнүүдые найруулгын (стилистическэ) синонимууд гэдэг.

Жэшээнь: hураха (аман хэлэндэ) – асууха (бэшэмэл хэлэн-

дэ); дүүргэхэ – гүйсэдхэхэ; эдихэ – зооглохо, зоог бариха, хоол бариха, залгиха, шоройлхо; толгой – тархи; гэдэhэн – гүзээн г. м.

Буряад хэлэнэй хүгжэлтэ дээрэhээ синонимикань ургаhан ба баяжаhан юм. Олонхи синонимууд полисемиин туhаар гү, али анханhаа байhан хэлэнэй материал дээрэ аффикснуудые нэмэхэдэ бии болодог, мүн баhа үндэhэн хэлэнэй үгэнүүд абтаhан үгэнүүдтэй синонимууд болодог, фразеологизмууд (тогтомол холбоо үгэнүүд) ба эвфемизмүүд (сээрхэжэ хоригдоhон үгэнүүд) синонимическэ паарнууд болодог юм.

Синонимуудай бии болохо арганууд:

1.Полисемиин ургалга. Жэшээнь, хааха гэжэ олон удхатай үгын тэрэ удхануудыень тайлбарилhан үгэнүүд туд үгын синонимууд боложо магад: ханза хааха – ханза суур-

галха; суглаа хааха – суглаа дүүргэхэ; мал хааха – мал оруулха; уhа хааха – уhа байлгаха, бүглэхэ; алба хааха – алба ябуулха, үнгэргэхэ; үгэ хэлэлгэ хааха – үгэ хэлэлгэ болюулха.

2.Аффиксации. Жэшээнь: ажаглал – ажаглалга;, зоригтой – зоримгой; уhалиг – уhархуу; нэрьеэн – нэрьелтэ;

15

заналга – заналта; заhалга – заhабари; жаргал – жаргалан; улабтар – улааншаг; эдимэр – эдимхэй г. м.

3.Фразеологизмуудаар гараhан синонимууд: ябаха – хүлдэ орохо, муу борьбоёо гээхэ, хүлөө шоройдохо; түргэн – нюдэ сабшаха зуура; аймхай – шубуун зүрхэтэй; энеэхэ – эльгээ хатаха; залхуурха – зүрхэ алдаха; хомхой – долоон хототой; ехээр эсэхэ – мяхаа гараха г. м.

4.Ондоо хэлэнүүдhээ үгэнүүдые абталга. Жэшээнь:

аргашан – эмшэ – врач; шолоошо – шофёр; хото – город; зүжэг – пьесэ; гудамжа – үйлсэ (ород хэлэнhээ абтаhан үгэнүүд); hурагша – шаби; эмхи – журам (түбэд хэлэнhээ);

огторгой – тэнгэри (түүрэг хэлэнhээ); биографии – намтар

(хитад хэлэнhээ).

5.Нютаг хэлэнэй үгэнүүдээр гараhан синонимууд:

шабхуурдаха– hабаха; таалаха– озохо; hури– сомоо; hажааха– эшхээхэ; бодол– шэбшэлгэ; хайрсаг– хобто; сонхо– шагаабар; мал– адаhан; гэр– соол; басаган– хүүхэнг. м.

6.Эвфемическэ hэлгүүгээр гараhан синонимууд: шо-

но – аняаhан (хори нютагта), ута hүүлтэ, талын нохой; баабгай – маяа хүлтэ; үхэхэ – наhа бараха, мордохо, бурханда ошохо, гээгдэхэ, нойрсохо, мүнхэрхэ, нүгшэхэ, бусаха; нюдэгүй, hохор – харгыгүй; эрьюу – ухаа дутуу; дулии – шэхэ хатуу.

16

ОМОНИМУУД

Адляар үгүүлэгдэдэг аад, тад ондоо удхатай үгэнүүдые омонимууд гэдэг. Жэшээнь, зууха – газар малтажа хэһэн бишыхан пеэшэн, зууха – шүдөө хабшаха, хазаха; тала – дайда, тала – нүхэр, танил.

Омонимууд хэлэхэ бэшэхэдээ нэгэл үгэ шэнги байһан аад, хоорондоо холбоогүй, тад ондоо удхатай юм: үргэн та-

ла – тала танил – юумэнэй хажуу тала г. м.

Омонимууд бодото байдалай ондо ондоо зүйлнүүдые тэмдэглэдэг тула хоорондоо удхын ямаршье холбоогүй байдаг, теэд хэлэлгэдэ ехэ hаад ушаруулдаггүй. Жэшээнь: Гол дээгүүр һолонго татаад байна гэхэдээ, эндэ хэрэглэгдэhэн hолонго гэжэ үгые хэншье «ой соо байдаг ан (колонок)» гэжэ ойлгохогүй бшуу, «байгаалиин үзэгдэл (радуга)» гэжэ ойлгохоор лэ.

Хоёр адли үгын ушархада, энэ хоёр гү, али хэдэн удхатай нэгэ үгэ гээшэ гү, үгы гэбэл хоёр ондоо үгэ (омонимууд) гээшэ гү гэжэ илгахань заримдаа бэрхэтэй байдаг. Тэдэниие илгаруулха нэгэ арга хадаа туд бүхэндэнь синонимуудые табижа үзэлгэ болоно. Хэрбээ синонимуудынь удхаараа адлишнуу байгаа һаа, энэ олон удхатай нэгэ үгэ болоно, үгы һаа – омоним болохо. Жэшээнь, хара – бараан (үнгэ), хара – үзэ, эндэ «бараан» ба «үзэ» гэһэн үгэнүүд удхын талаhаа ямаршье холбоогүй, тиимэһээ эдэ омонимууд болоно. Ха-

рин торохо – бүдэрхэ (спотыкаться), торохо – харюсаха үгэеэ ойлгохоёо болёод, тогтошохо (запнуться в ответе, ре-

чи) гэхэдэ, эдэ дүтэрхы удханууд байһан тула нэгэ үгэдэ хабаатай гээшэ.

Мүн омоним ба олон удхатай үгые илгуруулхын түлөө тус үгые хубилгажа үзэхэ хэрэгтэй. Хэрбээ түхэлнүүдынь, формонуудынь, мүн түрэл үгэнүүдтэй байгаа һаань, энэмнай хоёр удхатай нэгэ үгэ гээшэ: буляаха – юумыень хүсөөр абаха, буляаха – дурыень татаха. Эндэ буляаха гээшэ али-

шье ушарта адли түхэл формотой, адли түрэл үгэтэй нэгэ үгэ байна. Харин була (тэргын була) – юумэнэй нэрэ, була

17

(нюу, хадалга) – үйлэ үгэ болоно. Тиимэһээ эдэ хоёр ондоо үгэнүүд гэжэ гү, али омонимууд болоно гээшэ.

Омонимууд гол түлэб хошон зугаа зохёоходо хэрэглэгдэдэг. Энэнь каламбур гэгдэдэг. Жэшээлхэдэ:

Бостон бүдүүдэ байдаг тушаа Амата хүнhөө дуулаагүй. Купецүүдэй шүдэр тушаа Мэхэ гохонь ябуулаагүй.

Зарим шүлэгүүдтэ рифмэ тааруулхын тулада туд үгэтэй адляарүгүүлхэдэхоёрондоо үгэхэрэглэгдэдэг. Жэшээ:

Шатарай дүрсэнүүд шэб шэнэ, Хабтагайда зэргэлүүлэн тарана. Соном аман соогоо шэбшэнэ Магад өөрыгөө хараана. (Ч. Ц.)

Омонимууд иимэ бүлэгүүд болодог:

1.Хүсэд омонимууд. Энэ омонимууд хадаа хододоо нэгэл хэлэлгын хубида хабаадалсадаг, тиимэһээ бүхы грамматическа түхэлнүүдынь адли байдаг. Жэшээнь: унаха – хүлдэ унаха, бүдэржэ унаха, дээрэhээ унаха; унаха – мори унаха, тэмээ унаха, мотоцикл унаха.

2.Дутуу омонимууд хадаа баһал нэгэ хэлэлгын хубинуудай үгэнүүд болоно. Тиигэбэшье нэгэ хэды грамматическа түхэлнүүдэрээ ондоонууд. Жэшээнь: хура I – бороон (заахан хура), хура II – элһэн, хура III – шубуун (хура наадана). Хоёрдохи үгэдэ олоной тоогой түхэл үгы байдаг.

3.Омоформонууд хадаа дүрсөөрөө ганса ямар нэгэ грамматическа түхэлдэ адли байдаг, ондо ондоо хэлэлгын хубинуудта хабаадалсадаг үгэнүүд. Жэшээнь: Комбайнер таряа хуряаба. Yхибүүд сэсэг таряа.

4.Омофонууд хадаа үгүүлгээрээ адлинууд аад, удхаараашье, бэшэгээрээшье ондоо үгэнүүд болоно. Жэшээнь:

гарса – олом, дабаха газар: голой уhа оломоор гараха; гара-

са – бүтээсэ: үрэ гараса (производительность); дабһан – эдеэн, дабаһан – дабаха гэжэ үйлэ үгын үнгэрhэн сагай причасти: далан долоо даба дабаhан; нэрһэн – жэмэс: нэрhэ

түүхэ; нэрэһэн – нэрэхэ гэжэ үйлэ үгын үнгэрhэн сагай при-

части: нэгэ тогоо архи нэрэhэн.

18

Омонимуудай бии болохо арганууд:

1.Нэгэ үгын олон удханууд удхын талаһаа бэе бэетэйгээ холбоогой таһархада, бэеэ дааһан үгэнүүд – омонимууд боложо һаладаг. Жэшээнь: сагаан I – сагаан бүд; сагаан II –

сагаан эдеэн; хойно I – эндэһээ хойно; хойно II – хойно зүгтэ.

2.Абтаһан үгэнүүд дүрсөөрөө адли байбал, үндэһэн үгэнүүдтэй омонимууд болодог. Жэшээнь: ганса I – ганса хүн, ганса II – гааһан (хитад хэлэнһээ абтаһан); зай I – тодхор, аюул, зай II – сангай зай (түбэд хэлэнһээ абтаһан).

3.Үгэдэ ямар нэгэн фонетическэ хубилалта болоходо бэшэ үгэнүүдтэй дүрсөөрөө адли боложо, омонимууд болодог. Жэшээнь: уур I – уур сухал, уур II – уур сайха (баргажан хэлэндэ, лит. үүр сайха).

19