349_p2154_B17_10746

ха, эрхыгээ долёохо, буурадаха г. м. үгэнүүдые хаарташад, шорын үзүүр долёохо, татаха, һам гэхэ г. м. үгэнүүдые хулгайшад хэрэглэнэ. Хулиган ааша гаргадаг хүнүүд адис табижархиха (сохихо), нюдаргын зохолоо гаргаха (шааха), няһалаад абаха (альгадаха), шаруһалха (алаха) г. м. муухай-

гаар дуугаралсажа аашалдаг. Мүн студентнэрэйшье дунда общага, стипешкэ г. м. дуугаралсаха ябадал дайралдадаг.

Һургуулиин наһанай үхибүүдэй иимэрхүү үгэнүүдые хэрэглэн дуугардагынь мэдээжэ.

30

ОНОМАСТИКА

Тусхайта нэрэнүүдые шэнжэлдэг эрдэм наукые ономастика гэнэбди. Ономастика гээшэдэ хүнүүдтэ ба юумэнүүдтэ нэрэ үгэхэ дүршэл шадабари ба тусхайта нэрэнүүдэй удха шанар болон уг гарбал тодорхойлолго оролсоно. Тусхайта нэрэнүүд юрын нэрэнүүдһээ гарадаг. Тиихэдэ юрын үгэнүүдэй удха шанар гээгдэдэг. Жэшээлхэдэ: Баяр хүбүүгээ һургуулида эльгээгээ гэжэ мэдүүлэл соо Баяр гэһэн үгэ хүхюунэй мэдэрэл бэшэ, харин эрэ хүн гэжэ ойлгохоор. Тусхайта нэрэнүүд дүрсөөрөө юрын үгэнүүдтэй адли байгаашье һаа, грамматическа талаараа онсо илгаатай, өөрынгөө жама ёһонуудтай юм.

Ниитэ ажабайдалда элдэб янзын тусхайта нэрэнүүд байдаг. Тиимэһээ ономастика дотороо хэдэн хубинуудтай:

1. Антропонимика хадаа хүнэй нэрэ, обог, фамили, ара нэрэнүүдые шэнжэлдэг. Уг гарбалаараа буряадуудай нэрэнүүд ондо ондоо байдаг. Ехэнхидээ баруун буряадуудай нэрэнүүд эртэ сагай, үнинэй байдаг (Галта, Малаан, Алсай,

Шулуун).

Нэрэнүүд хүнүүдэй ажабайдалтай, ниитэтэй нягта холбоотой байдаг. Жэшээлхэдэ, Таряашан гэжэ хүнэй нэрэ газарай ажалтай холбоотой гэжэ гэршэлнэ.

Буряад нэрэнүүд нютаг нютагуудта (зүүн ба баруун буряадуудай нютагуудта) ондо ондоо. Баруун буряадуудта дэлгэрэнхэй нэрэнүүд иимэ удхатай нэрэнүүдһээ гараһан байдаг:

а) ямар нэгэ шанар тэмдэглэһэн: Шаргал, Муудай, Ур-

баадай;

б) амитадай, загаһадай, шубуудай нэрэнүүд: Шоно, Ал-

гана, Бульжуухай;

в) баяр жаргал, һайн шанар тэмдэглэһэн: Баяр, Заяа-

хай, Хубита; г) тогой нэрэһээ: Табинай, Ëроной, Хориной;

д) элдэб юумэнүүдые тэмдэглэһэн: Обоо, Шохой, Таха; е) ургамалай нэрэнүүдһээ: Ногоолог, Зандан, Халхай.

31

Гадна баруун буряадуудай дунда ород нэрэ, обогууд дэлгэрэнхэй (Михаала, Башиила, Хатриина).

Зүүн буряадуудай дунда буддын шажанда хамаатай нэрэнүүд олон. Эдэ ехэнхидээ түбэд ба санскрит уг гарбалтай

(Банзар, Гомбо, Дамдин, Базар, Радна) юм. Гадна үндэһэн буряад үгэнүүдһээ гараһан нэрэнүүд (Зоригто, Жаргал, Эржэн, Туяана) ба ород хэлэнһээ абтаһан нэрэнүүд дэлгэрэнхэй.

2.Топонимика гээшэ географическа нэрэнүүдые шэнжэлдэг наука болоно. Буряад арадай географическа нэрэнүүд уг гарбалаараа иимэ бүлэгүүд болоно:

а) эвенкийскэ (тунгус) хэлэнһээ (Иисингэ, Сэлэнгэ,

Хэжэнгэ, Оронго); б) түүрэг хэлэнһээ (Байтаг, Тураан, Хүлтэг);

в) монгол ба буряад хэлэнһээ (Чулуутай, Загастай,

Харгана, Оһо); г) ород хэлэнһээ (Белая, Половина, Каменка) г. м.

3.Зоонимика гэжэ ономастикын нэгэ хубинь амитадай нэрэнүүдыешэнжэлдэгэрдэм(Барда, Хотошо, Бим, Хорёошо).

4.Космонимика хадаа астрономическа нэрэнүүдые шэнжэлдэг (Зургаан мүшэн, Алтан гадаһан, Үүрэй Солбон).

5.Теонимика гээшэ тэнгэринүүдэй, бурхануудай нэрэнүүдые шэнжэлдэг.

32

ФРАЗЕОЛОГИ

Нэгэ ойлгосые нэгэ үгөөршье, мүн хэдэн үгэнүүдэй холбоогоор тэмдэглэжэ болодог. Жэшээнь, номгон (хүн) гэ-

хын орондо «хэбтэһэн хони бодхоохогүй (хүн)» гэжэ хэлэжэ болодог. Иигэжэ нэгэ ойлгосые (удхые) хэдэн үгын хамтаараа дамжуулдаг тааралые тогтомол холбоотой үгэ гү, али фразеологизм гэдэг. Иигэжэ хэрэглэгдэһэн тогтомол холбоотой үгэнүүд хэлэлгые хурса, нугархай, баян болгодог юм. Жэшээнь, Х. Намсараев Галша үбгэн Дари хүгшэн хоёрой хөөрэлдөөе харуулхадаа, газар дуулаг (бү мэдэг), эндэ гэжэ хэлсэхэдээ (хоюулаа хөөрэлдэхэдөө), зүрхөө дараагүй ябаһан (холшор) г. м. тогтомол холбоотой үгэнүүдые хэрэглэһэн байдаг: «Би тиигээд лэ үгэеэ халтантуулан татажа, ондоо юумэ дуугараа һэмби, юуншье юм һэн бэзэ даа. – Хари даа, хари, газар дуулаг, эндэ гэжэ хэлсэхэдээ, би баһал тиигэжэ һанагшаб; зүрхөө дараагүй залуу үхибүүдэй ябадал байгаа юм бэзэ, гэбэшье эдэ хоёрой инагай ябадал даншье ойро гэжэ һанахаар байдаг юм агша».

Нэгэ ойлгосо тэмдэглэһэн тогтомол холбоотой үгэнүүд тухай һургаалые фразеологи гэнэ. Фразеологизмууд иимэ шанар шэнжэтэй:

1.Тогтомол холбоотой, һууритай, хоёрһоо үсөөн бэшэ үгэнүүдһээ бүридэһэн, бүхэли зандаа ябадаг, хэлэгдэдэг

(шэхэнэй шиир таһалхагүй «үгэ дуугүй»);

2.Фразеологизм соохи үгэнүүдые абажа һэлгэжэ болохогүй, тиигээ болболнай суглуулмал удхань эбдэржэ болохо;

3.Фразеологизмууд бүхэли мэдүүлэл болоод ябадаг, үгышье һаа, мэдүүлэл соо нэгэ гэшүүн болодог.

Фразеологизмууд иимэ бүлэгүүд болодог:

1.Ниилэһэн фразеологизмууд тогтомол холбоотой,

нэгэ хамтадхамал удхатай, теэд тэрэнь холбоо үгэнүүд соохи үгэнүүдэй удхануудтай ямаршье холбоогүй, тэдэнһээ дулдыдадаггүй. Жэшээнь: элһэ шорой долёохо (хамтадхаһан удхань «диилэхэ»).

33

2.Нэгэдэһэн фразеологизмууд тогтомол холбоотой,

үгэнүүдэйнь удха ойлгосотой, теэд дахуулалай (обородойнь) удха шэлжэһэн, юумэ зураглажа хэлэһэн удхатай байдаг. Жэшээнь: халуун шулуу долёоһон хүн (хамтадхаһан удхань «олон юумэ гараһан, үзэһэн»), үрөөһэн бөөрэ (хамтадхаһан удхань «адли»).

3.Зохилдоһон фразеологизмууд тогтомол холбоотой,

суг хэлэгдэдэг, хамтадхаһан удхатай, теэд тогтомол холбуулалай үгэнүүд соохи нэгэ компонентнь тусгаар үсөөн дайралдадаг, гансашье туд фразеологизм соо дайралдажа болохо. Харин нүгөөдэ үгэнь ондоо үгэнүүдээр холболдожо болодог. Жэшээнь: балшыса бариха (хамтадхаһан удхань «бариха, элирүүлхэ»), анхарал табиха (хамтадхаһан удхань «табиха, хандуулха»).

4.Найруулһан фразеологизмууд хамтадхаһан удхатай,

суг хэрэглэгдэдэг, ехэнхидээ нэгэ мэдүүлэлээр хэрэглэгдэдэг, тодоор хэлэбэл, оньһон ба хошоо үгэнүүд болоно. Жэ-

шээнь: Ябаһан хүн яһа зууха, хэбтэһэн хүн хээли алдаха. Уһан дээрэ үрмэ тогтоохо. Шонын аманһаа гараад, барын аманда орохо.

34

ХЭЛЭНЭЙ СТИЛЬНУУД, ТЭДЭНЭЙ ИЛГАРАЛ

Үгэ болон мэдүүлэлнүүдые шэлэжэ, зүбөөр хэлэхэ, бэшэхэ тухай һургаалые стилистикэ гэдэг.

Хэлэн найруулгаараа дотороо илгаатай юм. Юрэ хоорондоо хөөрэлдэхэдөө, олоной урда үгэ хэлэхэдээ, научна хүдэлмэри бэшэхэдээ, уран зохёол найруулхадаа, хэрэг данса хүтэлхэдөө, ондо ондоогоор хэлэнэ, бэшэнэбди. Тиимэһээ хэлэнэй янзануудые гү, али стильнүүдые яряанай олониитэдэ хандаһан гү, али публицистическэ, хэрэг хүтэлбэриин, научна, уран зохёолой г. м. гээд илгаруулдаг. Мүнөө үеын манай буряад хэлэнэй найруулга уран зохёолой, публицистическэ, научна-популярна ба яряанай гэжэ дүрбэн янза боложо хубаардаг. Урдань хуушан бэшэгэй хэлэндэ хэрэг хүтэлбэриин найруулга (официально-деловой стиль) байһан юм.

1.Яряанай стиль гэжэ хүнүүдэй юрэ хоорондоо хөөрэлдэдэг хэлые нэрлэнэ. Энэнь багшын һурагшадта ном заадаг, диктор, артистнуудай, лекторэй хэрэглэдэг, юрэ ямар нэгэн нютагай хэлэн бэшэ, харин бэшэгэй литературна хэлэндэмнай дүтэрхы яряанай хэлэн юм. Литературна яряанай хэлэнэй бүридэлгэдэ хориин болон буряад нютаг хэлэнүүдэй зүйлнүүд, гадна бусад найрулгын зүйлнүүд хабаадана. Аман хөөрэлдөөндэ боро яряанай үгэнүүдые, богонихон мэдүүлэлнүүдые хэрэглэлгэһээ гадна, хэлэлгэ аянгаараа (интонацяараа) онсо илгаатай байдаг.

2.Научна-популярна стиль гээшэ һуралсалай учеб-

нигүүдэй хэлэн юм. Энээндэ физикэ, арифметикэ, ботаника г. м. естественнэ эрдэм ухаанда хабаатай предмедүүдэй хэлэн ороно (анхандаа тиимэ номууд байдаг байһан). Мүн буряад хэлэнэй учебнигэй хэлэн энээндэ хабаатай. Энэ стиль эрдэм ухаанай үндэһэн һууриие үхибүүдтэ ойлгуулха зорилготойгоор бэшэгдэһэн учебнигүүд ба пособинууд соо хэрэглэгдэдэг байна. Научна-популярна стилеэр бэшэһэн гү, али хэлэһэн хэлэлгэ соо тусхай эрдэм техникын ойлгосо-

35

нуудые тэмдэглэһэн терминүүд болон абстрактна удхатай үгэнүүд ехээр хэрэглэгдэһэн байдаг. Жэшээнь: Тусгаар хи-

мическэ шанар шэнжэтэй нэгэ түрэлэй атомуудые химическэ элементнүүд гэжэ нэрлэдэг.

3.Публицистическэ стилеэр хэлэхэдээ, бэшэхэдээ,

хүндэ ямар нэгэн зүйл ойлгуулха, элидхэхэ, хүниие идхаха, баадхаха г. м. зорилго табигдадаг байна. Энээндэ газетэ, сэтгүүл журналнуудай, мүн оршуулмалшье, бэшэшье политическэ ном болон үгүүлэл статьянуудай, ниитын эрдэм ухаанда хабаатай шэнжэлхы шанартай зохёолнуудай хэлэн хабаадана. Жэшээнь: «Түрэл хэлэеэ, соёл культураяа, түүхын баялигуудаа, арад зоной түрүү ёһо заншалнуудаа, абари зангуудаа һэргээн бодхоохо тухай хэрэгтэй ба конструктивна дурадхалнуудые эрдэмтэд, зохёон байгуулгын интеллигенциин түлөөлэгшэд, ажахын хүтэлбэригшэд оруулаа» («Усть-Ордын үнэн»).

4.Уран зохёолой стиль гэжэ хүнэй бодото байдалые зураглаһан роман, повесть, шүлэг, дуун г. м. зохёолнуудай хэлые нэрлэнэ. Энээн дотор прозын, поэзиин болон зүжэг пьесэнүүдэй хэлэн гэжэ илгардаг. Уран зохёолой стилиин онсо шэнжэнь юуб гэхэдэ, алибаа юумые зураглан харуулхын тула хэлэнэй уран аргануудые – зэргэсүүлгэ, тодорхойлго, оньһон, хошоо болон тогтомол холбоотой үгэнүүдые, мүн бусад олон янзын хэлэнэй баялигуудые – хэрэглэдэг байна.

Уран зохёол ганса арад зоной урданай болон мүнөөнэй байдал тухай юрэ хөөрэһэн, мэдээсэһэн байдаггүй, харин сэдьхэл хүдэлгэмэ байгаалиин үзэгдэл, илангаяа хүнэй үйлэ хэрэг дэлгэрэнгыгээр харуулна. Тиихэдээ зохёол соо үгтэһэн үе саг, хүнүүдэй дүрэнүүдые байһан шэгээрнь дамжуулхын тула, литературна хэлэндэ ходо хэрэглэгдэжэ байдаг үгэнүүдһээ гадуур юрэ хөөрэлдөөнэй, хуушарһан, нютагшье үгэнүүд хэрэглэгдэнэ.

36

ХЭЛЭНЭЙ НАЙРУУЛГА, ТЭРЭНЭЙ ИЛГАРАЛ

Дээрэ дурсагдаһан стильнүүд, илангаяа уран зохёолой, ниитэ публицистическэ болон яряанай стильнүүд дотороо дээдэ, дунда ба доогуур найруулгын гэжэ илгаруулдаг. Тиихэдээ хуушан монгол хэлэнэй үгэнүүд болон ород хэлэнэй зарим кальканууд дээдэ найруулгын, харин хуушан монгол болон яряанай хэлэндэ адли үгэнүүд, тэрээшэлэн ород хэлэнһээ ороһон зүйлнүүд дунда найруулгын үндэһэ һууринь болоно.

Дээдэ найруулга болбол хүндэлжэ хэрэглэгдэнэ. Иимэ үгэнүүдэй жэшээнүүд: Эхэ орон, дэмбэрэлтэ, гайхамшаг, нангин, мандаха, бадарха, һалбарха, мүндэлхэ, һур жабхалан, сог зали г. м.

Ямар нэгэн мэдэрэл ороогүй, гансал удха харуулһан үгэнүүд дунда стильдэ ороно: газар, совхоз, ургаса,политика, экономико г. м.

Доодо найруулгын үгэнүүд гэхэдэ, «юумэн» гэжэ үгэтэй хамтаран бии болодог олон холбоо үгэнүүд болоно:

үмдэхэ юумэн (дунда найруулгада хубсаһан), ууха юумэн

(дунда найруулгада ундан), захиха юумэн (дунда найруулгада – захяа, захил); тэрэшэлэн глагол болон бусад үгэнүүд байжа болохо: дууһаха (дунда найруулгада – дүүргэхэ, дээдэ найруулгада – түгэсхэхэ), һайн болохо (дунда найруулгада – эдэгэхэ); папа, баабай (дунда, дээдэ найруулгада – эсэгэ, аба); юумэнэй шанарай хэмжээе харуулһан үгэнүүд:

түрбэлгүй, уйгаргүй, оромгүй, дүрсэгүй, бузар муухай (дун-

да, дээдэ найруулгада – тон, айхабтар, маша); мүн дүрсэ, маяг харуулһан олон тоото үгэнүүд: пилагар, пирнагар, бал-

дагар, бэлтэгэр, онигор, анигар; һориихо, мурииха, муршы-

ха. Эдэнэй тоодо буряад хэлэнэй анханай абяануудта тааруулжа үгүүлэгдэдэг абтаһан үгэнүүд ородог: остоол, дусхаа,

башыба, хотёол г. м.

Хэлэлгын стильнүүд тухай ойлгосо. Уран зохёолой,

ниитэ публицистическэ стильнүүд хадаа хэлэнэй стильнүүд

37

гээшэ. Харин тэдэнэй үндэһөөр хэлэлгын олон тоото стиль найралганууд бии болоо юм. Тэрэ тоодо ямар нэгэн жанрай (жэшээнь, газетын түрүү бэшэгэй, фельетоной, очеркын, мэдээсэлэй гү, али сатирическэ, лирическэ рассказай найруулга, мүн хубиин (индивидуальна) стильнүүд, жэшээнь, Х. Намсараевай, Ц. Доной, Д. Батожабайн, Б. Мунгоновой стиль, тэрэшэлэн ямар нэгэн зохёолой найруулга байжа болохо юм. Юрэ хэлэбэл, хүн бүхэн өөрын стильтэй, өөрын өөрсэ найруулгатай байха юм.

Хэлэнэй стиль найруулганууд хадаа тогтомол, үнинэй шэнжэтэй, харин хэлэлгын стильнүүд ходо шэнэлэгдэжэ байдаг зүйлнүүдһээ бүридэнэ. Хэлэнэй болон хэлэлгын стильнүүдэй хоорондохи илгаае синонимууд дээрэ харуулжа болоно. Жэшээнь, «волк» гэһэн ойлгосо хэлэнэй стильнүүд соо шоно, гарюуһан, һүүлтэ, хээрын нохой гэһэн синонимуудтай. Харин хэлэлгэдэ уран зохёолшо гү, али бусад хүнүүд энэ амитаниие ондоогоор нэрлэжэ болохо гээшэ,

жэшээлхэдэ: һүниин айлшан, ута һүүдэр г. м. Эдэ һүүлшынхидынь хэлэлгын синонимууд гээшэ. Жэшээнь, «юумэ хэлэхэ» гэһэн удха хэлэнэй иимэ синонимуудаар гар-

гагдадаг: хэлэхэ, гэхэ, үгүүлхэ, дуугарха, үгэлхэ, абяа гараха,

айладхаха, зарлиг болохо. Харин хэлэлгэдэ энэ ойлгосые тэмдэглэн, нэмэлтэ удха, мэдэрэл оруулхын тулада олон ондоо үгэнүүд хэрэглэгдэдэг: бүбэрхэ, бабарха, габарха, ба-

жаганаха, дажаганаха, доржогонохо, дуржаганаха, жоржогонохо, аржаганаха, даан-даан гэхэ, жуур-жуур гэхэ, нярд гэхэ, ян-ян гэхэ, яншаха, үргэ амаа хабирха, шолшогонохо, буудаха, һүехэ, һүрьехэ, шулаганаха, ябжага-хабжага гэхэ г. м.

38

ЛЕКСИКОГРАФИ

Хэлэнэй үгэнүүдые суглуулан эмхидхэдэг, хэлэн тухай эрдэмэй туһалагша һалбариие лексикографи гэнэ.

Лексикографиин үзэхэ гү, али хэхэ зүйлынь хэлэнэй үгэнүүдые нарибшалан элирүүлхэ, тэдэниие бүридхэн суглуулжа, тусхай толинуудые гү, али словарьнуудые гаргаха ябадал болоно. Эдэ словарьнууд олон янзын байдаг: тайлбари толи гү, али хэлэнэй үгэнүүдэй удхые элирхэйлэн бэшэһэн словарь, нэгэ хэлэнэй үгэнүүдые нүгөөдэдэнь оршуулан хоёр хэлэнэй словарьнууд, шухала хэрэглэгдэдэг томьёо гү, али терминүүдэй словарь, тогтомол холбоотой үгэнүүдэй гү, али фразеологизмуудай толи, синоним, антоним болон омонимуудай толи, нютаг үгэнүүдэй словарь г. м.

Манай буряад хэлэнэй лексикографи амжалтаараа омогорходоггүй.

1926 ондо совет үеын шэнэ ойлгосонуудые тэмдэглэхэ үгэнүүдые баталхын тула тусхай нэрэ томьёогой гү, али терминологическа комиссии байгуулгадаһан юм. 1928 ондо Базар Барадинай «Ород-монгол томьёоной словарь», мүн 30-аад онуудта техническэ, географическа, хэлэ бэшэгэй томьёо терминүүдэй багахан толинууд хэблэгдэһэн байна.

1941 ондо Д. А. Абашеев К. М. Черемисов хоёрой «Ород-буряад-монгол тобшо словарь» толилогдоо һэн. Энэ 12 мянга шахуу үгэ багтааһан түрүүшын томохон толи байгаа юм.

Дайнай үедэ Д. А. Абашеевэй «Сэрэгэй политическэ терминүүдэй словарь» гараа.

Словарьнуудые зохёохо хүдэлмэри дайнай һүүлэй жэлнүүдтэ илангаяа эршэмтэйгээр ябуулагдаа юм. 1949 ондо Ц. Б. Цыдендамбаевай «Ниитэ-политическэ терминүүдэй словарь» гараа.

1951 ондо 25 мянга үгэтэй К. М. Черемисовэй зохёоһон «Буряад-монгол – ород словарь» хэблэгдэн гаража, буряад арадай соёлой хүгжэлтэдэ ехэ туһа хүргэбэ. Энэ словариие

39