349_p2154_B17_10746

АНТОНИМУУД

Дунда hургуулиин номууд соо антонимуудые харша удхатай үгэнүүд гэнэ. Анти- гэжэ зүйр үгэ грек хэлэнhээ «харша» гээд оршуулагдана. Ондо ондоо удхатайшье hаа, зэргэсүүлэн хаража болохоор, удхынгаа талаар холбоотой үгэнүүд байха ёhотой. Ехэнхидээ нэгэ хэлэлгын хубинуудай үгэнүүд болодог. Жэшээлхэдэ, үбэл – зун, үдэр – hуни, жар-

гал – уйдхар (юумэнэй нэрэнүүд), халуун – хүйтэн, үндэр – набтар, ехэ – бага (тэмдэгэй нэрэнүүд), орохо – гараха, үгэхэ – абаха, ошохо – ерэхэ (үйлэ үгэнүүд), наана – саана, дээрэ – доро, холо – ойро (дайбар үгэ), олон – үсөөн (тоогой нэрэ) г. м.

Синтагматическа талаараа харша удхатай үгэнүүд баhа зэргэсүүлжэ болодог. Мэдүүлэл соо ороходоо, адлихан лэ ондоо үгэнүүдтээ холболдодог, адли үүргэ дүүргэдэг. Жэшээнь: сагаан hанаатай хүн – хара hанаатай хүн; залуу наhан – хүгшэн наhан; муу юумэн – hайн юумэн. Тиимэhээ антонимууд үсөөн бэшэ ушарта эхир үгэнүүдэй компонент-

нүүдынь боложо байха: ехэ бага, хатуу зөөлэн, саана наана, үндэр набтар г. м.

Бэе бэедээ тад харша удхатайшье һаа, хоорондоо удхын холбоотой, мүн бусад үгэнүүдтэй адляар холболдодог үгэнүүдые антонимууд гэдэг. Тусхайлбал, нэгэ үгын ямар нэгэ шанар шэнжын бии байһыень харуулхадань, нүгөөдэнь тиимэ шэнжын үгые заана: зоригтой – аймхай, сэбэр – муухай, баяр – уйдхар, гүйхэн – гүнзэгы г. м.

20

БУРЯАД ҮГЫН ГАРБАЛААРАА ИЛГАРАЛ БА ХЭРЭГЛЭЛГЭ

Үндэһэн буряад үгэнүүд

Мүнөөнэй буряад хэлэнэй лексикые үзэхэдөө, үгэнүүдые уг гарбалайнь талаһаа (түүхын хараа) ба мүнөөнэй буряад хэлэндэ яажа хэрэглэгдэдэг талаһаань (найруулгын, стилиин хараа) хаража үзэдэг.

Буряад хэлэнэй үгэнүүд гарбалайнгаа талаар үндэһэн буряад үгэнүүд ба ондоо хэлэнүүдһээ абтаһан үгэнүүд

гэһэн хоёр бүлэгтэ хубаарна.

Харин мүнөөнэй хэлэндэ үгэнүүд яажа хэрэглэгдэнэб гэжэ харахада, мүн лэ хоёр ехэ бүлэгтэ хубаардаг: ниитэ хэрэглэгдэдэг ба тусхай хэрэглэгдэдэг үгэнүүд (хуу-

шарһан үгэнүүд, али архаизмууд, түүхын үгэнүүд, али историзмууд, шэнэ үгэнүүд, али неологизмууд г. м.) байна.

Олонхи үндэһэн үгэнүүд хэдэн удхатай байдаг, жэшэ-

элхэдэ, толгой, заха, гашуун, унаха г. м. Толгой гэжэ үгын удханууд гэбэл: 1. хүнэй (али амитанай) бэеын яһан тархи ба нюурһаа (али амитанай хоншоорһоо) бүридэһэн дээдэ хубинь; 2. малай тоо (колхознай хоёр зуун толгой гахайтай); 3. багашаг монсогор хада (урда толгой дээрэ гарая); 4. ухаан бодол (толгойтой хүбүүн); 5. хүтэлбэригшэ, аха-

лагша (хамаг хэрэгэймнай толгой).

Бүхы үндэһэн үгэнүүд хадаа хэлэнэй словарна бүридэл соо шухала һуури эзэлнэ. Гол үгэнүүд тоогоороо, үгэ хэлэндэ ороходоо, һураггүй үсөөн, ехэ үни удаан саг соо, хэдэн зуун жэлэй туршада хубилангүй шахуу байжа, шэнэ үгэнүүдые бии болгохо үндэһэ һуури хэлэндэ олгодог. Иимэ болохоороо туд хэлэнэй гол үгэнүүд ба грамматическа байгуулалта хоёр хэлэнэй үндэһэ һууринь, онсо шэнжэнь боложо үгэдэг. Ниитын хэрэглэл ба тогтууритай ушар – үндэһэн үгэнүүдэй шухала тэмдэгынь болоно. Жэшээлхэдэ, иимэ үгэнүүдые ниитэ арад хэрэглэнэ: байгаалиин үзэгдэлнүүдые, юумэнүүдые, бодосуудые тэмдэглэһэн үгэнүүд

(наран, һара, модон, газар, гал шулуун, һалхин, үүлэн, уһан,

21

хүн г. м.), түрэлхидэй нэрэнүүд (эхэ, эсэгэ, аба, эжы, аха,

дүү, абга, эгэшэ г. м.), хүнэй бэеын хубинуудай нэрэнүүд

(толгой, хүл, гар, зүрхэн, эльгэн г. м.), ургамалнуудай нэрэнүүд (нарһан, хуһан, ногоон, сэсэг г. м.), амитадай, шу-

буудай, хорхой шумуулай нэрэнүүд (морин, хонин, шоно,

загаһан, хараасгай, саазгай г. м.), сагай хэмжээнүүдые тэм-

дэглэһэн үгэнүүд (жэл, үдэр, үбэл, намар г. м.), шэнжэнүү-

дые тэмдэглэһэн үгэнүүд (нарин, бүдүүн, хара, шара, ута,

бага г. м.), эдеэ хоолой, амһартын, гэрэй хэрэгсэлэй юумэ-

нэй нэрэнүүд (һүн, айраг, аяга, тогоон, малгай, дэгэл г. м.),

шухала үйлэнүүдэй ба байдалнуудай нэрэнүүд (ябаха, хара-

ха, хэлэхэ, байха г. м.), тоогой нэрэнүүд (нэгэн, хоёр, арбан г. м.), түлөөнэй нэрэнүүд (би, ши, энэ, тэрэ, иимэ, хэды

г. м.), дайбар үгэнүүд (шангаар, айхабтар, дэгүүр), холболто үгэнүүд (ба, зүгөөр, тигээд), дахуул үгэнүүд (соо, доро,

шэнги г. м.).

Дээрэ дурдагдаһан үгэнүүд ехэ удаан саг соо, хэдэн зуун жэлэй үе соо байдаг. Үндэһэн үгэнүүд угаа ехэ хүдэлсэгүй байбашье, огтолон тогтошоһон, орой хүдэлдэггүй гэжэ хэлэжэ болохогүй. Тэрээн дотор аажамаар аад, хододоо хубилалта боложо байдаг, зүгөөр элдэб удха шанарай үгэнүүд элдэб янзын тогтууритай байдаг. Байгаалиин үзэгдэл, амитанай ба ургамалай аймаг, бэеын хубинуудые тэмдэглэдэг үгэнүүд үлэмжэ тогтууритай байдаг, тиихэдээ шэнжэ шанарай зэргэнүүдые тэмдэглэдэг, социальна харилсаа тэмдэглэһэн, наука ба техникын хүгжэлтэй холбоотой үгэнүүд бүри бага тогтууритай байдаг. Тиимэһээ тэмдэглэдэг юумэнүүдэйнь ба үзэгдэлэй үгы болоходо гү, али һэлгэгдэхэдэ, зарим үгэнүүд бүри бага тогтууритай байдаг. Тиимэһээ тэмдэглэдэг юумэнүүдэйнь ба үзэгдэлэй үгы болоходо гү, али һэлгэгдэхэдэ, зарим үгэнүүд гол үгэнүүд сооһоо огтолон гарадаг гү, али ондоо үгэнүүдээр һэлгэгдэдэг байна.

Үндэһэн үгэнүүд хадаа шэнэ үгэнүүдэй бии болохо үндэһэ һууринь боложо үгэдэг (шабар – шабаршаг, шабар-

та, шабардаха; уһан – уһабхи, уһалуур, уһалиг, уһаншуу, уһашан, уһата, уһархаг, уһала г. м.). Зүгөөр энэ арга шада-

22

баринь гол үгэнүүдэй элдэб бүлэгүүдтэ адляар хамаатай бэшэ байна, жэшээлхэдэ, түлөөнэй нэрэнүүд энэ арга шадалаар бага байха юм.

Ондоо хэлэнүүдһээ абтаһан үгэнүүд

Буряад хэлэндэ илангаяа ехэ нүлөө ород хэлэн үзүүлнэ. Революциин урда тээ буряад зоной үзэг бэшэг мэдэхэгүй байхада, үгэнүүд яряанай хэлэ дамжажа ородог байһан, тиимэһээ буряад хэлэнэй шэнжэтэй боложо, нилээд хубилһан байха юм. Жэшээлхэдэ, ородой росс гэһэн үгэ

ород, рожь гэһэн үгэ орооһон, сапоги гэһэн үгэ сабхи

болоһон байна.

Революциин һүүлээр буряад хэлэн олон мянга үгэ ород хэлэнһээ абаа юм. Эдэ гол түлэб буряад арадай шэнэ ажабайдалтай холбоотой, ехэнхидээ бэшэгэй хэлээр дамжан ороһон үгэнүүд юм: социализм, партии, электричество, комсомол, трактор, колхоз г. м. Улам олон буряад хүнүүдэй ород хэлэ һайн мэдэдэг боложо байһан ушарһаа абтаһан үгэнүүд ехээр хубилгагдахаяа болижо, гол түлэб ород хэлэндэ байһан хэбээрээ бэшэгдэдэг.

Илангаяа совет засагай үедэ ород хэлэ дамжан, Баруун Европын хэлэнүүдэй үгэнүүд буряад хэлэндэ олоор ороо,

жэшээнь: театр, философии, тетрадь, фонарь, лентэ, свёкло, хоор, алфавит, металл, вишни (грек хэлэнһээ); канцеляри, каникул, цемент, циркуль, республика, депутат, нотариус (латин хэлэнһээ); штаб, лагерь, маляр, кухни, шляпа, пенал, галстук, парикмахер, бухгалтер (немец хэлэнһээ); бокс, ринг, футбол, нокаут, хоккей, матч, чемпион, вокзал, трамвай, туннель, комбайн, конвейер, трактор (англи хэлэнһээ); этюд, рояль, вальс, балет, билет, мебель, такси, шоссе, пальто, костюм, батальон (француз хэлэнһээ); матрос, боцман, шлюпкэ, компас, гавань (голлан хэлэнһээ); гитара, эстрада, какао, томат (испан хэлэнһээ); краковяк, каретэ, гетман, кофто, кий (польско хэ-

лэнһээ).

Урда сагта, илангаяа шажан мүргэлдэ хабаатай үгэнүүд, түбэд хэлэнһээ нилээд олоор ороһон байна. Жэшэ-

23

энь: дасан, дуган, лама, гүнсэн, ларжаа, боти г. м. Үсөөн бэшэ үгэнүүд хитад, араб, түүрэг, энэдхэг, япон, уйгар г. м. зүүн хэлэнүүдһээ ороһон юм: сонхо, сай, дэн, ханза, янза (хитад хэлэнһээ), алгебра, халва, нашатырь (араб хэлэнһээ),

карман, арык, аул, саксаул, чайхана, пиала, үзэм, плов

(түүрэг хэлэнһээ), шатар, судар, шүлэг (энэдхэг хэлэнһээ),

кимоно, гейшэ (япон хэлэнһээ), дэбтэр, самбар (уйгар хэ-

лэнһээ).

Монгол хэлэнһээ нилээд олон үгэнүүд ороһон юм:

асууха, соносхол, урасхал, габьяа, хубисхал, туйлаха, эрмэлзэхэ, согсолхо г. м. байна.

Ондоо хэлэнүүдһээ үгэнүүдые сэхэ абталгаһаа гадна калькалга гэжэ байдаг. Ондоо хэлэнэй үгын удха шанартай хуби бүрииень нүгөө хэлэнэй зохихо удха шанартай хубяарнь оршуулжа гаргаһан, ондоо хэлэнэй үгын алдуугүй сохом буулгабари шэнги болоһон үгэ ба холбуулалые калька гэдэг юм. Жэшээлхэдэ: ородой пятилетка гэжэ үгэ табан жэл гэжэ буряадшалаа; трудодень – ажалта үдэр; лесозаготовка – модо бэлэдхэл; крупный рогатый скот – эбэртэ бодо мал, учебно-воспитательная работа – һуралсал хүмүүжэлэй хүдэлмэри г. м.

24

БУРЯАД ҮГЫН ХЭРЭГЛЭЛГЭЭРЭЭ ИЛГАРАЛ

Манай буряад хэлэнэй бүхы үгэнүүдые хэрэглэлгээрнь хоёр ехэ бүлэг болгон илгаруулдаг: ниитэ хэрэглэлгын үгэнүүд ба тусхайта хэрэглэлгын үгэнүүд.

Ниитэ хэрэглэлгын үгэнүүд буряад хэлэнэй үгын бүридэлэй ехэнхи хубинь болоно. Эдэ үгэнүүд ямаршье аман ба бэшэгэй хэлэлгэдэ дайралдана. Ниитэ хэрэглэлгын үгэнүүд ехэнхидээ үндэһэн буряад үгэнүүд байха зуураа, зоной үдэр бүриин хөөрэлдөөндэ хододоо оролсодог юм. Ниитэ хэрэглэлгын үгэнүүд аман болон бэшэгэй хэлэлгын ямаршье янзадань хэрэглэгдэжэ байдаг. Тэдэ илангаяа аман болон уран зохёолдо элбэгээр дайралдана.

Тусхай хэрэглэлгын үгэнүүд ямар нэгэн найруулгада

(стильдэ) хэрэглэгдэнэ. Жэшээнь: нэрлүүлэгшэ, хэлэгшэ, нэмэлтэ гэжэ үгэнүүд гансал хэлэн тухай номуудта ушардаг. Тусхай хэлэлгын үгэнүүдтэ неологизмууд, архаизмууд,

терминүүд, ба мэргэжэлтэдэй үгэнүүд, диалектизмууд, жаргонизмууд, боро яряанай бүлэг үгэнүүд хабаадана.

Ниитэ хэрэглэлгын үгэнүүдтэ баһа хүндэлһэн, һай-

шааһан, мүн шоглоһон, шоолоһон, доройдхоһон г. м. мэдэрэл дамжуулдаг үгэнүүд хабаададаг. Тиимэһээ бүхы үгэнүүдые мэдэрэл харуулха талаарнь гурбан бүлэгтэ хубаажа болоно:

1.Юрэнхы найруулгын (нейтральна) гү, али ямаршье тусхай мэдэрэл, сэгнэлтэ харуулаагүй үгэнүүд: гэр, модон,

ябаха, энэ, ойро.

2.Дээдэ найруулгын гү, али хүндэлһэн, һайшааһан удхаар хэрэглэгдэдэг үгэнүүд: мордоо (айлшамнай мордоо),

зооглоо (эдеэлээ), нойрсоо (унтаа), үндэрлөө (бодоо), айлад-

хал (мэдүүлгэ), үндэр түрэлтэ (ехэ зэргын).

3.Доодо найруулгын гү, али доромжолһон, шоолоһон, шоглоһон удхаар хэрэглэгдэдэг үгэнүүд: тонило, шуһала,

залги, арля, хунхы, һорногор, дунгяа, дүнгеэ г. м.

25

Зарим үгэнүүд элдэб мэдэрэл харуулаагүйшье һаа, гансал номой хэлэндэ хэрэглэгдэдэг. Тиимэһээ тэдэниие номой үгэнүүд гэдэг. Жэшээлхэдэ, дулдыдаха, нүлөөлхэ, зүри-

шэлдөөн, ололжон (многоугольник) г. м.

Тусхай хэрэглэлгын үгэнүүд иимэ бүлэг үгэнүүд боло-

жо хубаардаг:

1. Архаизмууд гү, али хуушарһан үгэнүүд

Арадай ажабайдал болон ниитэдэ хубилалтын болоходо нэн түрүүн лексикэдэ хубилалта үзэгдэдэг. Хэлэнэй лексикэ хуушаржа, эдэбхитэйгээр хэрэглэгдэхэеэ болиһон үгэнүүдые хуушарһан үгэнүүд гү, али архаизмууд гэдэг.

Үгэнүүд юундэ хуушарнаб гэхэдэ, ойлгосо нэрлэжэ байһан үгэ ондоо үгөөр, синонимоорнь һэлгэгдэнэ. Жэшээнь, урда сагта шонын гүлгые бэлтэргэ, хүнэй нюдые нята, гарые мотор гэдэг байгаа. Баян, ноён, санаартан хүниие хүндэлжэ хэлэхэдээ, урдань юрын үгэнүүдэй орондо тусхай үгэнүүдые хэрэглэдэг байгаа, жэшээлхэдэ: бэе лагшан (бэе гэхын орондо), зоог (хоол, эдеэн), үргөө (байра), шэмхэлүүртэхэ

(үбдэхэ), морилхо (ерэхэ) г. м. Эдэ мэтын үгэнүүд сэхэ удхаараа имагтал түүхэ харуулһан зохёолнуудта мүнөө хэрэглэгдэдэг. Хэрбээ эдээниие мүнөөнэй хүнүүд тушаа хэлэбэл, наадалһан удхатай болошохо юм. «Врач заларба» гэжэ болохогүй, «врач ерээ» гэжэ болохо.

Мүнөө буряад зоной нэлэнхы олоороо хоёр хэлэ мэдэдэг болоходонь, зарим буряад үгэнүүд хуушарантажа, тэдэнэй орондо ород хэлэнһээ абтаһан үгэнүүд хэрэглэгдэдэг боложо байнхай: бал – мёд, суба – плащ, элюур – утюг, шэхэр – сахар, боти – том, литэ – календарь, намтар – биографи, жор – рецепт, тобьёг – список г. м.

2. Историзмууд гү, али түүхын үгэнүүд

Урдань байһан аад, мүнөө арад зоной байдалда хэрэглэгдэхэеэ болиһон юумэнүүд болон үгы болоһон үзэгдэлнүүдые тэмдэглэдэг үгэнүүдые түүхын үгэнүүд гү, али историзмууд гэнэ. Эдэ үгэнүүд түүхын шэнжэлгэнүүдтэ

26

дайралдахаһаа гадна, урданай зоной ажабайдал харуулһан уран зохёолдо үргэнөөр хэрэглэгдэнэ. Жэшээнь: галша – олониитын агнуури хүтэлбэригшэ, дуулга – сэрэгшын түмэр малгай, аба хайдаг – олониитын агнуури, һаадаг – һуршануудые хээд ябадаг амһарта г. м. Тэрэшэлэн тайшаа, гулваа, тооно, уняа г. м. үгэнүүд историзмуудта хабаатай юм.

Мүн урдань олон зоной һүзэгтэй байһан үедэ үргэнөөр хэрэглэгдэдэг бурхан шажанай үгэнүүд историзмуудай тоодо ороно. Жэшээнь: гунгарбаа, тахил, зула, хүрдэ, абишаг г. м.

Зарим хуушарһан үгэнүүд хэлэлгые жабхалан түгэлдэр болгохо зорилгоор мүнөө үедэшье дээгүүр найруулгада ба поэзидэ хэрэглэгдэдэг. Жэшээнь: эгүүридэ, заяан, мандал,

дэмбэрэлтэ г. м.

3. Шэнэ үгэнүүд гү, али неологизмууд

Хэлэндэ ороһон шэнэ ойлгосонуудые тэмдэглэһэн үгэнүүдые шэнэ үгэнүүд (неологизмууд) гэнэ. Шэнэ үгэнүүд хэлэндэ гурбан аргаар бии болодог:

1)Хэлэндэ байһан үгэдэ тусхай суффикснуудые нэмэжэ гү, али хоёр-гурбан үгэ ниилэлдүүлһэн, шэнэ үгэнүүдые гаргана: һура-гша, һур-га-гша, түрүү-лэ-гшэ, һунга-лта, һунг-уули, хэмэл одон, уран зохёолшо, хубилган шэнэдхэлгэ (перестройко), түгшүүрилтэ байдал һуларуулга (разрядка), өөһэдөө өөһэдыгөө мүнгэ зөөреэр хангалга (самофинанси-

рование) г. м.

Мүн шэнэ удхатай болоһон урданай үгэнүүд неологизмуудта хабаатай. Жэшээнь, урдань шаби гэжэ үгэ ламын эрдэмдэ һурадаг хүбүүе тэмдэглэдэг һаа, совет үедэ һургуулиин һурагша гэжэ шэнэ удхатай бологдоһон байна. Гэбэшье урданай байдал харуулһан зохёолдо, жэшээнь, Х. Намсараевай «Тахуунай» гэжэ рассказда энэ үгэ хуушан удхаараа хэрэглэгдэнэ.

2)Ондоо хэлэнэй үгые сэхэ оршуулан һажаажа, шэнэ үгэнүүдые бии болгоно: табан жэл, хамтын ажал, ажалта үдэр, һүн тэжээлтэ, шулуун нүүрһэн, фото-буулгабари,

фото-саарһан, хонходохо г. м. (мүнөөнэй сагта эдэ үгэнүүд шэнэ гэжэ тоологдохоо болиһон байна).

27

3) Ондоо хэлэнһээ шэнэ ойлгосо тэмдэглэһэн үгэнүү-

дые абадаг: лайнер, компьютер, аренда, подряд, фирмэ г. м.

4. Терминүүд ба мэргэжэлтэдэй үгэнүүд гү, али профессионализмууд

Ямар нэгэн мэргэжэлтэдэй дунда хэрэглэгдэдэг үгэнүүдые мэргэжэлтэдэй үгэнүүд гэнэ. Хүн олон мэргэжэл шудална. Тэрээн бүринь олон тоото тусхай хэрэглэгдэдэг үгэнүүд бии байдаг. Жэшээнь, манай буряад зоной дунда мал ажал тухай үгэнүүд тон дэлгэрэнгы гээшэ. Гэбэшье олонхи хүнүүд хонидые наһаарнь илгажа бэшэ, харин ехэнхидээ «хонин» гээд лэ нэрлэдэг. Харин хонишон хүн тэрээниие наһаарнь, эрэ эмээрнь илган, иигэжэ нэрлэдэг: хурьган (жэлтэй, жэжэ шүдэтэй), түлгэ (хоёртой, хоёр шүдэтэй), шүлгэ, зуһаг (эрэ, эмэ гурбатай, дүрбэн шүдэтэй), һагли (эмэ зуһаг, дүрбэн шүдэтэй), бүдүүн хонин (тэрээнһээ дээшэ, зур- гаа-найман шүдэтэй), эрье (эрэ бүдүүн хонин). Мүн тэрэшэ-

лэн: тугал, буруу, хашараг, гунжан, дүнжэн, бүдүүн үнеэн; эшэгэн, шүдэлэн, зуһаг, һэрхэ, бүдүүн ямаан; ботогон, тором, тайлаг, атан, бүдүүн эрэ тэмээн; унаган, дааган, үреэ,

һоёолон, хизаалан, морин г. м. табан хушуу малые наһарнь илгаруулһан нэрэнүүд бии.

Элдэб ойлгосо, юумэ, үзэгдэл, болон үйлэнүүдые тэмдэглэдэг, наука, техникэ, спорт зэргын тусхай һалбаринуудта хэрэглэгдэдэг үгэнүүдые терминүүд (нэрэ томьёнууд) гэдэг. Мэргэжэлтэдэй үгэнүүд терминүүдһээ ямар илгаатайб гэхэдэ, терминүүд научна шэнжэтэй байдаг, харин мэргэжэлтэдэй үгэнүүд ехэнхидээ яряанай хэлэндэ хэрэглэгдэдэг. Жэшээнь: утын харуул, богони хару-

ул, хобоогой харуул, ооли ухами, һүүшэ, сарба һүхэ, гар һүхэ г. м. үгэнүүдые эрдэм һургуулигүйшье дархашуул хэрэглэгдэдэг байна.

Тиимэ болохолоороо, эрдэм һургуулитай хүнүүдэй хэрэглэдэг тусхай хэрэглэлгын үгэнүүдые термин (томьёо) гэнэбди. Жэшээнь: бидэ буряад хэлэн тухай эрдэм шудалхын тула олон термин томьёонуудые мэдэжэ абанабди: хол-

буулал, үгүүлэл, хэлэгшэ, нэрлүүлэгшэ г. м. Физикэ үзэхэдөө

28

бэе (тело), хүдэлөөн (движение), үрэлдөөн (трение), шадал

(мощность) г. м. терминүүдые зүбшэн хэлсэжэ, хууляар баталан абадаг. Энэ юундэ тиигэнэб гэхэдэ, эрдэм шэнжэлгын хэрэгтэ үгын удхада худхаляа гарахагүйн тула тусхай хэмжээ абана гээшэ.

5. Нютаг үгэнүүд гү, али диалектизмүүд

Ямар нэгэн нютагта дэлгэрһэн үгэнүүдые нютаг үгэнүүд гэнэ. Бүгэдэ арадай үндэһэн аман болон бэшэгэй литературна хэлэндэ хэрэглэгдэдэггүй, харин нютаг нютагуудай аман хэлэндэ дайралдадаг үгэнүүд манай буряад хэлэндэ тон олон гээшэ. Энэ хэр угһаа буряадуудай таран бүлэглэжэ, таһархай холо нютагуудаар ажаһуудаг байһанһаа болоо юм. Урдань холо нютагаар һууһан зоной хоорондоо харилсахань ехэ бэрхэтэй байһан дээрэһээ нютаг хэлэндэнь үгын илгаа гарадаг байгаа. Жэшээнь, Байгал далайн хойто хажуугай нютагуудаар һууһан буряадууд урда бэеынхидтэеэ харилсаагүй шахуу удаан саг соо байһан дээрэһээ халтагай

(хахад), хүрбэ (хурьган), соол (гэр), иибии (эжы), баран

(булта) г. м. хэлэдэг болоһон байха юм.

Буряад хэлэнэй баяжаха нэгэ аргань нютаг хэлэнэй үгэнүүдые литературна хэлэндэ шэлжүүлэн оруулха ябадал болоно. Эндэ яһала һуларшагүй амжалта бии гэжэ хэлэхээр.

Захалха, зугаалха, шэбшэхэ, төөдэй, хура, баран, булан,

угаа, хабхар г. м. нютаг үгэнүүд ниитэ хэрэглэгдэдэг боложо байнхай. Гэбэшье, нютаг үгэнүүдые дан олоор хэрэглэбэл, хэлэмнай бусад нютагай зондо ойлгосогүй болохо юм. Тиимэһээ ямар нэгэ өөрсэ юумэнүүдые (жэшээнь, һарлагые, тэрээндэ хабаатай зүйлнүүдые) тэмдэглэһэн нютаг үгэнүүдые абабал дээртэхэ юм.

6. Ара үгэнүүд гү, али жаргонизмууд

Бүлэг зоной өөһэд хоорондоо хэрэглэн ойлголсодог нюуса үгэнүүдые ара үгэнүүд гэдэг. Иимэ үгэнүүдые хаарташан, хулгайшан г. м. зон хоорондоо хэрэглэдэг. Жэшээнь:

алаг мори урилдуулха, соохор мори хатаргаха, жодбо хура-

29