349_p2154_B17_10746

шэнэдхэн дахин 1973 ондо 44 мянган үгэтэй болгон, олон тоото тогтомол холбоотой үгэнүүд, бүридэмэл нэрэнүүд ба эхир үгэнүүд, оньһон, хошоо үгэнүүдые оруулан хэблэгдээ. Энэ толи һуурилжа, шэнэдхэлжэ, Л. Д. Шагдаров нилээн олон шэнэ үгэнүүдые оруулжа хоёр ботитойгоор 2006 ондо гаргаба. Том бүхэниинь 30 мянга үгэнүүдые багтааһан юм. Эдэ толинуудай хэблэгдэһэниинь мүнөө хадаа буряад хэлэ бэшэг шудалха тон шухала зэбсэг болоод байна.

1961 ондо 40 мянган үгэ багтааһан «Ород – буряадмонгол словарь» хэблэгдэбэ. Энэ ехэ ажал М. Н. Имехенова, Д. Ц. Цыбиков, Д. Ч. Чернинов гэгшэд олон жэлдэ хэжэ, Ц. Б. Цыдендамбаевай редакци доро гаргуулһан байна.

2006 ондо Л. Д. Шагдаров болон Н. А. Очировай бэлдэһэн «Ород-буряад толи» хэблэгдэбэ, энэ толи 80 мянга гаран үгэнүүдые ба тогтомол холбоо үгэнүүдые багтааба.

Һүүлшын жэлнүүдтэ хэблэгдэһэн толинууд мүнөө үедэ буряад хэлэ шудалха хэрэгтэ туһалха гар зуурын номууд болонхой.

Буряад хэлэнэй тогтомол холбоо үгэнүүд яһала шэнжэлэгдэнэ. 1992 ондо Ш. Р. Цыденжаповай «Бурятско-русский фразеологический словарь» толилогдоо. Тэрэ хадаа буряад хэлэнэй тогтомол холбоо үгэнүүдые, эхир үгэнүүдые багтаажа орууланхай. 2006 ондо Т. Б. Тагаровагай «Фразеологические единицы в языке бурятской прозы: словарьсправочник» гэжэ толи хэблэгдэнхэй.

2004 ондо С. Д. Бабуевай ба Ц. Ц. Бальжинимаевагай «Буряад зоной урданай hуудал байдалай тайлбари толи» хэблэгдээ. Энэ хадаа буряад хэлэнэй хуушарһан үгэнүүдэй удхые элирхэйлэн бэшэһэн толи. Буряад хэлэнэй тайлбари толинууд үсөөн ха юм. Тиимэһээ энэ хүдэлмэри ехэ хэрэгтэй, аша туһатай, үнэтэй юумэн болоно бшуу.

Мүн тэрэ 1992 ондо һургуулиин үхибүүдтэ зорюулагдаһан хоёр словарь хэблэгдээ бэлэй: «Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи» ба Борсоев М. Н., Будаев Ц. Б., Ускеевагай В. Ш. «Байгаалиин шэнжэлэй тайлбарита ород-буряад словарь», 1998 ондо баһа Б. Б. Батоевой «Русско-бурятский

40

словарь» һургуулиин хүүгэдтэ ба дээдэ һургуулиин оюутадта зорюулагдажа гараһан юм.

Энэ һүүлшын үедэ тусхай нэрэнүүдэй толинууд гараба гээшэ: «Географические названия Республики Бурятия: топонимический словарь», Л. В. Шулуновагай редакцяар 2006 ондо гараа, А. Г. Митрошкинагай «Словарь бурятских личных имен. Опыт лингво-социально-локально-хроноло- гического словаря» 2008 ондо хэблэдэһэн байна ха.

41

ПРАКТИЧЕСКА ХЭШЭЭЛНҮҮДЭЙ ТЕМЭНҮҮД

1.Лексикэ тухай юрэнхы ойлгосо. Лексикын үзэхэ юумэн.

2.Буряад хэлэнэй лексическэ байгуулалта. Лексикын нээмэл шэнжэнь.

3.Υгэ болбол хэлэнэй гол единицэ мүн. Υгын лексическэ ба грамматическа удха.

4.Υгын олон удха. Υгын сэхэ ба шэлжэhэн удха.

5.Υгэнүүдэй олон удхатай болохо арганууд.

6.Синонимууд, тэдэнэй бии болодог арганууд.

7.Синонимуудай структурна-семантическа түхэлнүүд. Синонимическэ зэргэ.

8.Омонимууд, тэдэнэй бии болодог арганууд. Омонимуудые үгын олон удхануудhаа илгаруулга.

9.Антонимууд, тэдэнэй янзанууд. Антонимуудые найруулгын талаар хэрэглэлгэ.

10.Буряад хэлэнэй эхир үгэнүүд.

11.Буряад хэлэнэй фразеологизмуудай шэнжэнь ба илгарал.

12.Мүнөөнэй буряад хэлэнэй үгэнүүдые хэрэглэлгын талаар бүлэглэлгэ. Ниитэ ба тусхай хэрэглэлгын үгэнүүд.

13.Тусхай терминүүд ба мэргэжэлтэдэй үгэнүүд. Ню-

таг үгэнүүд гү, али диалектизмүүд. Архаизмууд гү, али хуушарhан үгэнүүд. Историзмууд гү, али түүхын үгэнүүд. Шэнэ үгэнүүд гү, али неологизмууд. Ара үгэнүүд гү, али жаргонизмууд.

14.Мүнөөнэй буряад хэлэнэй үгэнүүдые уг гарбалайнь талаhаа бүлэглэлгэ.

15.Ород хэлэнhээ абтаhан үгэнүүд. Октябриин революциин урда тээ ород хэлэнhээ абтаhан үгэнүүд. Революциин hүүлээр ород хэлэнhээ ороhон үгэнүүд. Зүүн зүгэй хэлэнүүдhээ абтаhан үгэнүүд.

16.Мүнөөнэй буряад хэлэнэй стильнүүд. Ниитэ – политическэ стильдэ хэрэглэгдэдэг үгэнүүд. Уран зохёолой стильдэ хабаадалсадаг үгэнүүд. Эрдэм ухаанай стиль. Яряанай стильдэ хэрэглэгдэдэг үгэнүүд.

17.Найруулга. Дунда, доодо ба дээдэ найруулгын үгэнүүд.

18.Буряад хэлэнэй лексикографи. Буряад хэлэнэй толинууд.

42

ЛЕКСИКЭЭР ШАЛГАЛТЫН АСУУДАЛНУУД

1.Лексикологи юу үзэдэг бэ? Хэлэнэй лексическэ байгуулалта тухай ойлгосо.

2.Хэлэнэй лексикын гол единицэнь юун бэ?

3.Υгын онсо өөрэ зүйлнүүд. Фонемэ ба морфемэhээ ямар илгаатайб? Υгэ хадаа хэлэнэй бусад единицинүүдтэй ямар харисаатайб?

4.Υгын лексическэ ба грамматическа удха гээшэ юун бэ?

5.Хэлэнэй микросистемэнүүд тухай юрэнхы ойлгосо.

6.Υгынолонудха. Υгэнүүдэйолонудхатайболохоарганууд.

7.Сэхэ ба шэлжэhэн удха гэжэ юун бэ?

8.Υгыншэлжэhэнудхануудяагаад, ямараргануудаарбии болодогбэ? Метафора, метоними, синекдохагээшэюунбэ?

9.Синонимууд гээшэ юун бэ? Синонимуудай бии болодог аргануудые нэрлэгты.

10.Синонимуудайструктурна-семантическа түхэлнүүдые нэрлэгты. Синонимическэ зэргэ гээшэ юун бэ?

11.Омонимууд гээшэ юун бэ? Хэлэн соо яагаад бии болодог бэ?

12.Хүсэд омонимууд, дутуу омонимууд, омофонууд ба омоформонууд гээшэ юун бэ?

13.Омонимуудые үгын олон удхануудhаа яагаад илгаруулдад бэ?

14.Антонимууд гээшэ юун бэ? Тэдэнэй янзануудые нэрлэгты.

15.Антонимуудые найруулгын талаар хэрэглэлгэ.

16.Буряад хэлэнэй эхир үгэнүүд. Эхир үгэнүүдэй янзануудые нэрлэгты.

17.Мүнөөнэй буряад хэлэнэй үгэнүүд хэрэглэлгын талаар яажа хубаардаг бэ?

18.Ниитэ ба тусхай хэрэглэлгын үгэнүүд гээшэ юун бэ? Тусхай хэрэглэлгын үгэнүүдэй янзануудые нэрлэгты.

19.Терминүүд мэргэжэлтэдэй үгэнүүдhээ ямар илгаатайб?

20.Хуушарhанүгэнүүд түүхын үгэнүүдhээ ямарилгаатайб?

43

21.Мүнөөнэй буряад хэлэн үгэнүүдэй уг гарбалайнгаа талаhаа яагаад хубаардаг бэ?

22.Юундэ ондоо хэлэнүүдhээ үгэнүүд абтанаб? Ямар аргануудаар үгэнүүд абтанаб?

23.Тогтомол холбуулал гээшэ юун бэ? Фразеологизмуудай шэнжэнүүдые нэрлэгты.

24.Буряад хэлэнэй фразеологизмуудай структурнасемантическа илгаанууд.

25.Мүнөөнэй буряад хэлэнэй стильнүүд.

26.Ямар үгэнүүд ниитэ-политическэ стильдэ, эрдэм ухаанай стилдэ хэрэглэгдэдэг бэ?

27.Уран зохёолой стиль ямар онсо өөрын шэнжэтэйб?

28.Яряанай стильдэ ямар үгэнүүд хэрэглэгдэдэг бэ?

29.Найруулга. Дунда, доодо ба дээдэ найруулгын

үгэнүүд.

30.Буряад хэлэнэй лексикографи. Буряад хэлэнэй то-

линууд.

44

КУРСОВОЙ ХҮДЭЛМЭРИНҮҮДЭЙ ЖЭШЭЭТЭ ТЕМЭНҮҮД

1.Зоонимия бурятского языка: семантика и структура.

2.Календарная терминология бурятского языка.

3.Лексико-семантическая классификация топонимов (населенного пункта, района).

4.Пространственно-временные ориентиры в бурятском языке.

5.Развитие переносных значений в прилагательных цветообозначения.

6.Структура и семантика женских имен в «Сокровенном сказании монголов».

7.Типы лексико-семантических соответствий бурятского и монгольского языков (на материале прилагательных цветообозачения).

8.Топонимическое пространство (населенного пункта, района).

9.Устаревшие слова в романе «Түгүлдэр тайша».

10.Фитонимическая терминология бурятского языка.

45

СТУДЕНТНЭРЭЙ ӨӨРЫН ХЭХЭ ДААБАРИНУУД

Студентнэр үгтэhэн асуудалнуудта өөhэдөө харюу үгэжэ, бэшэмэл даабаринуудые дүүргэхэ ёhотой.

1.Түрүүн хубсаhан, hүүлээрнь шумуул, тиигээд шубуун гэжэ үгөөр хамтадхажа болохоор үгэнүүдые бэшэгты:

Тэмээлжэргэнэ, хүдүү, аляаhан, торхируун, сохо, хүүртиг, эрбээхэй, уули, дэгэл, hоно, гутал, hойр.

2.Түрүүн эрдэм наука, удаань искусство гэhэн үгөөр хамтадхажа болохоор үгэнүүдые бэшэгты:

Математика, дуун, географи, поэзи, зураг, педагогико, физикэ, хими, скульптура, оперо, биологи, балет, литература, грамматика, хүгжэм.

3.Эдэ бүлэг үгэнүүдые ямар үгэнүүдээр гү, али холбоо үгэнүүдээр хамтадхажа болохоб?

а) Сурхай, алгана, тула, хөөлэнтии; б) поэмэ, шүлэг, повесть, роман, басни; в) хабар, намар, зун, үбэл; г) хуур,

лимбэ, гитара, рояль; д) баяр, уйдхар, сүхэрэл, гомдол; е) hүхэ, харуул, хюрөө, алха.

4.Ямар сэсэгүүдые, ямар сагаан эдеэ, хээрын ямар үрэ жэмэс мэдэхэбта, бэшэгты.

5.Доро нэрлэгдэhэн юумэнүүд хоорондоо ямар илгаатайб гэжэ тайлбарилан хэлэгты:

а) Шэнэhэн, нарhан; б) үхэр нюдэн, гүлзөөргэнэ; в) хүхы, бүбөөлжэн; г) түлгэ, эрье; д) аша, гуша; е) булган, хэрмэн.

6. Хоёр гү, али гурба-дүрбэн үгөөр тэмдэглэгдэhэн табан ойлгосо hанажа бэшэгты.

46

7.Доро үгтэhэн үгэнүүдээр тэмдэглэгдэhэн юумэнүүдые ямар адли зүйлнүүдээрнь хамтадхажа болохоб гэжэ хэлэгты:

а) стол, диван; б) түмэр, алтан; в) эреэн гүрөөhэн, миисгэй; г) Ази, Австрали; д) үхэр, хандагай; е) лимон, персик.

8.Эдэ юумэнүүдэй ямар шанар тэмдэгүүдэй үндэhөөр иигэжэ нэрлэhыень тайлбарилагты:

Улаагана, үхэр нюдэн, гүлзөөргэнэ, шанага хорхой, хабшаахай, долёобор, улабша, тохом, шэрдэг, хадааhан, ташуур, хүшүүргэ, сабшадаhан, барюул, хүхы, тоншуул, элеэ, жэргэмэл.

9.Эдэ үйлэнүүдые тэмдэглэхын тула, юумэнэй ямар шэнжэнүүд ба баримтанууд хэрэглэгдэнэб?

Газардаха, газаршалха, мяхалха, сайлаха, буудаха, шулуудаха, хүйтэрэлдэхэ, хардаха.

10.Илгажа хэблэгдэhэн үгэнүүд ямар удхатайб гэжэ хаалта соо тайлбарилан бэшэгты. Жэшээ: тарбага агнаха (ан). Тарбаган хүн (набтар).

а) Сэмгэ эдихэ. Буугай сэмгэн. б) Барда нохой яhанда хахаа. Ногооной үдхэндэ косилка хахаа. в) Хатуу модые хутага даанагүй. Журам эбдэдэг хүнүүдтэ хатуу хэмжээ абаха хэрэгтэй. г) Байрадаа ошожо амарха. Хониной байра дулаалха. Яагаа байратай мал бэ. д) Yхибүүн шулуу баряад байна. Шоно хони бариба. Хилээмэ бариха. е) Толгойнь үбдэнэ. Гэр бүлын толгой. Хадын толгой.

11.Наадан, толгой, заhаха, зөөхэ, зааха, мүлжэхэ гэhэн үгэнүүдые доро заагдаhан удхануудтайгаар хэрэглэжэ, удха бүридэнь мэдүүлэлнүүдые зохёогты. Жэшээнь, наадан гэжэ үгын удхануудта иимэ мэдүүлэлнүүдые зохёожо болохо: а) Бишыхан Дондог наадандаа hамааржа, уйлахаяа болибо. б) Урда сагта харанхы hүни газаа хүнүүдэй хатар наадан болодог байгаа. в) Уран hайханай бүлгэмээхид манай хотондо наада харуулхаяа мүнөөдэр ерээ. г) Нааданай ая даахагүй хүн бэлээр гомдодог.

47

1. а) Эмдэрhэн юумые бүтэн болгохо, б) унтаха хэбтэриеэ бэлдэхэ, в) үндэгэлхэ байра дархалха, г) мориёо удаан hойжо hайжаруулха, д) буруу гү, али дутагдалтай юумые зүб гуримтай болгохо, ж) хоолойгоо сэбэрлэхэ;

2. а) Юумые нэгэ тээhээ ондоо тээшэнь абаашаха, б) гэр байдалаараа ондоо тээ ошохо, в) үүлэн нэгэ тээшэ хүдэлэн ябаха, г) элдэб худал үгэ тарааха;

3.а) Ямар нэгэ юумые хүндэ харуулжа, хэлэжэ үгэхэ, б) номдо hургааха, в) заабарилха;

4.а) Яhанhаа мяхыень hалгажа эдихэ, б) хүниие дарлаха.

12.Эдэ холбуулалнууд соо ямар үгэнүүд шэлжэhэн удхатайгаар хэрэглэгдэhэн байнаб? Эдэ холбуулалнуудые удхаараа дүтэрхы үгэнүүдээр hэлгэгты:

Халуун зүрхэн, харанхы хүн, зүрхэнэй баяр, булад баатар, ерээдүйн зам, гүнзэгыгөөр бодожо үзэхэ, шулуун зориг.

13.Илгажа хэблэгдэhэн үгэнүүдэй ямар ондоо үгэнүүдэй ба холбуулалнуудай орондо хэрэглэгдэhые заагты:

а) Манай hурагшад Хоца Намсараевые уншадаг. б) 5 «А» класс hайн hурана. в) Аяар гурбан аяга уугаалби. г) Мяхаяа килограммай хоёроор худалдаа.

14.Эдэ мэдүүлэлнүүд соохи илгажа хэблэгдэhэн үгэнүүд ямар удха шанартайгаар хэрэглэгдэнэб, тайбарилагты:

а) Шэнэ гэр бариба. Набшаhан зулгын дорохоно наартай столшье, гэр байдаг hэн. Гэр мал болохо. Гэр дааха гээшэ амар хэрэг бэшэ юм. Бүхы гэрээрээ айлшалша ошобо. Гэр гэхи болохо. б) Хэлэн гээшэ хүрзэ бэшэ: амтатай гашууниие алдахагүй. Хэлэнэй ута хүзүү орёохо. Улаан хэлээрээ урдаа оруулхагүй. Хонхын хэлэн хонгирбо. Агууехэ хүсэтэ, үнэншэ ба сүлөө ород хэлэн!

15.Эдэ мэдүүлэлнүүдэй алин соонь юумэн гэжэ үгын:

1)тойрон байгаа бүгэдые; 2) материальна дэлхэйн зүйлнүүдые; 3) эд зөөри; 4) багажа зэбсэг; 5) мебель;

48

6) хубсаhа хунар; 7) факт, ушарал; 8) театрай наада; 9) искусствын зохёол тэмдэглэhыень заагты:

Таhалга соо минии юумэнүүдhээ ганса диван, комод, хоёр стул үлөө. Хүршэмнай хамаг юумэеэ абаад, город зөөгөө. Дулаан юумэнүүдые нафталиндаха хэрэгтэй. Юумыемни хараад байгаарайл даа, билет абахаа ошохом. Уран зурааша эгээл hайн юумэнүүдhээ выставкэдэ гаргаа. Ехэ гайхалтай юумэн болоо. Манай газаа тээ байдаг юумэнүүд манай мэдэрэлэй органуудта нүлөөнэ. Юумэндэ бодолготойгоор хандаха хэрэгтэй.

16.Yгтэhэн холбуулалнуудай ямар удхатай байhыень нэгэ үгөөр гү, али хэдэн үгөөр тайлбарилагты. Жэшээ: толбо гаргаха (усадхаха, үгы болгохо).

1) Yзэг гаргаха, хээ гаргаха, hуури гаргаха, дальбараа гаргаха, гэрhээ гаргаха, шүлэ гаргаха, мал гаргаха;

2) Уhа хүргэхэ, туhа хүргэхэ, сухал хүргэхэ, нойр хүргэхэ, гэртэнь хүргэхэ, дүтэ хүргэхэ, гар хүргэхэ, зуу наhа хүргэхэ, эсэстэнь хүргэхэ.

17.Словарь хэрэглэжэ эдэ үгэнүүдэй удха шанар тодорхойлогты:

Мүнгэн, толгой, гэрэл, сагаан.

18.Буулгажа бэшэхэдээ, шэлжэhэн удхатайгаар хэрэглэгдэhэн үгэнүүдэй доогуур зураад, тэдэнэй орондо хэрэглэгдэмээр шэлжэhэн бэшэ удхатай гү, али холбоо үгэнүүдые хаалта соо бэшэгты. Жэшээ: Yргэн зоной яряанай хэлэндэ үлтиржэ (үни удаан хэрэглэгдэжэ), буряад шэнжэтэй болошоhон абтаhан үгэнүүд яhала олон бии юм.

«Буряад үнэн» газетэдэ удаа дараа олохон статья толилогдобо. Зондо ехэл hонирхолтой, эhэhэн асуудал табигдаа, буряад хэлэнэй хүгжэлтын хүндүүлхэй асуудалнууд элирүүлэгдээ. Арад зоной хэлэн өөрынгөө шэмэ шүүhээр литературна хэлые ундалуулна. Буряад хэлэнэй баялигые уран зохёолшоднай уудалан гаргана. Хэмэл шанартай гү, али ходо хэрэглэгдэдэг үгэнүүдые дахин дахин хэрэглэхэдэмнай, арадай хурдан хэлэн мохоо модохир болохоёо hа-

49