34
.pdfөнерін зерттеу көкейтестілігі күн тәртібіне қойылғанмен, халқымыздың ұлы ойшылдарының бірі – М.Әуезовтың 1936 жылы жарияланған "Пушкинді қазақша аудару тәжірбиелері туралы"атты мақаласына дейінгі еңбектерде (Б.Кенжебаевтың Абай аудармашылығы жайында 1925 жылғы, Е.Алдоңғаровтың Пушкиннің "Сараң сері", "Тас мейман" қазақша аудармалары туралы 1926 жылғы мақалалары) ғылыми талдаулар мен тұжырымдар болған жоқ.
Қазақ топырағындағы аударма теориясының алғашқы қазығы сияқты осы мақаладан кейін М.Әуезовтың "Ревизордың аудармасы туралы", "Пушкин аудармасы қазақ әдебиетіне не берді?", "Евгений Онегиннің қазақшасы туралы", "Қазақ сахнасындағы аударма пьесалар" атты мақалалары мен 1937 жылғы 5 қаңтарда "Казахстанская правда" газетінде "Евгений Онегин на казахском языке" атты мақаласының жарық көруі қазақ әдебиеттану ғылымында көркем аударма теориясының өмірге келгенін көрсетеді.
М.Қаратаевтың аударма өнеріндегі қиындықтар мен принциптерді, жетістіктер мен кемшіліктерді әңгіме арқауы еткен, аударма шығармалардытуған әдебиеттің саласы ретінде дәлелдеген "Жүз жылдан кейінгі Пушкин", "Пушкин мен Абай", атты екі мақаласының, Т.Жүргеновтың "Казахский перевод "Шах-наме", Р.Жаманқұловтың "Пушкин өлеңдерінің аудармасы жөнінде бір-екі сөздің" аударылуы атты мақалаларының қазақ көркем аударма теориясының іргетасы деп танырлықтай еңбектер екені даусыз.
Қазақ аударма өнерінің қырқыншы жылдардағы зерттелуі туралы Ө.Айтбаев: "... соғыстың әлегі бұл салада да ізін қалдырды. Яғни, көңілдің аудармадан гөрі басқа мәселеге алаң болғаны мәлім. Бұл тұста біз бір ғана еңбекті ескере аламыз. Ол – М.И.Ритман-Фетисов пен Б.Кенжебаевтың бірлесіп жазған "Советтік Қазақстандағы аударма жұмысы" деген мақаласы" – деп тұжырымдайды. Алайда, 1946 жылы қорғалған Қ.Жұмалиевтің "Абайға дейінгі қазақ поэзиясының тілі" тақырыбындағы докторлық диссертацмясында Абай аудармалары туралы бағалы ойлар айтылуы, С.Мұқановтың 1945 жылдары аяқталған "Абай Құнанбаев" атты монографиясында ұлы ақынның аудармашылық қызметі сөз болуы, жоғарыда аталған мақаладан кейін М.С.Сильченконың "Пушкин және қазақ әдебиеті", М.Фетисовтың "Пушкин шығармаларының қазақша аудармаларының қоғамдық – мәдени маңызы" атты мақалаларының жарық көруі қазақ аударма өнерінің қиын – қыстау кезеңде де зерттелгенін көрсетеді.
Қазақ тіліне аударма үлгісі XYII-XYIII ғасырларда келген. Араб-парсы, шағатай тлдерінен ауысқан, ауызша айтылған ертегілер, көптеген ұсақ мысал-нақылдар осы пікірдің тиянақты тірегіндей. Шын мағынасында бұлар аударма емес, мазмұндау – өзінше қайталап айту еді.
Қазақстанда аударма өнерінің алғашқы туындылары революцияға дейін пайда болды. Қазақ халқының ұлы ағартушылары Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, өздерінің жазушылық және ағартушылық қызметтерімен, өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында орыс мәдениетіне жол ашты.
«Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да – бәріде орыста тұр. Залалынан қашық болуға, пайдасына ортақ болуға, тілін, оқуын, ғылымын білмек керек. Сен оның тілін білсең, көкірек көзің ашылады» - деп айтқан Абай атамыз. Ал Ыбырай Алтынсарин болса: «...Шын білім беретін, пайдалы мәләметтер беретін ғылыми күрделі оқу құралдарына жол салып беретін ғылыми күрделі оқу құралдарына жол салып беретін... өзімізге ең жақыны орыс тілі...» деген. Олар бір ғасырда өмір сүргеніменбір-бірінкөрмей, танымайөтті. Алайдахалықтыңсолдәуірлегімүддесіментарихибеталысы оларды үндестіріп отырды. Олардың үні тарихтың үні еді. Олар тарихтың өзі тудырған қайраткерлері болатын.
Олардың ойынша, қазақ үшін өсіп, өркендеудің бірден-бір дұрыс жолы – ұлы орыс халқының демократияшыл мәдениетінен үлгі алу болды, сондықтан орыс мәдениетін қазақ жұртшылығының арасында насихаттауға, қазақтардың бойына орыс мәдениетінің ұрығын салуға бар күштерін жұмсады. Осы идеяны жүзеге асыруда Абайдың да, Ыбырайдың да, кейін келген қазақтың демократияшыл қайраткерлердің де туған халқын мәдениеттендіру жолында қолданған ең күшті құралы – аударма жұмыс болды. Олар аударма арқылы өз халқының санасын оятып, орыстың күллі бай мәдениеті мен әдебиетіне, ғылымына кеңелдіруді арман етті. 1879 жылдардағы Ыбырай Алтынсариннің «Киргизская хрестоматиясы» қазақхалқыныңалғашқыүлгісіболды. Бұлорыстіліненаударудәстүріеді. Алтынсарин аударылатын шығармаларды, ең алдымен, өзінің педагогті - тәрбиешілік көзқарасының тұрғысынан іріктеген. «Бұл кітапты құрастырғанда мен, біріншіден, осы біздің ана тілімізде тұңғыш рет шыққалы отырған жалғыз кітаптың орыс-қазақ мектептерінде тәрбиеленіп жүрген қазақ балаларына оқу кітабы бола алу жағын, сонымен қатар, жалпы халықтың оқуына жарайтын кітап бола алу жағын көздедім», - дейді ол хрестоиатияға берген алғы сөзінде. Ол аударманы өзінің ағартушылық миссиясын жүзеге асырудың үлкен құралы деп білді және құрал етіп жұмсай алды да. Орыс әдебиетінің туындыларынан шығармалар аударып, оларды өз халқының мүлкіне айналдыру Алтынсарин үшін үлкен мәні бар мәселе
51
еді. Оның аударғандары негізінен алғанда Л.Н.Толстойдың, И.А.Крыловтың, К.Ушинскийдің, И.М.Паульсонның шығармалары. Бұлардың өзінен ол өзінің ағартушылық идеясына сай келетін, орыс тілін жаңадан үйрене бастаған, ғылымның алғашқы сатысына енді ғана аяқ басқалы отырған қазақ балаларының оқуына лайықты келетін шығармаларды іріктеп алды.
Пайдаланған әдебиеттер:
1.1.Айтбаев Ө. Аудармадағы фразеологиялық құбылыс. – Алматы:1982
2.2.Кереева-Канафиева К. Пути развития переводческого исскуства в Казахстане.- Алма-ата:1984
3.3.Федоров А.В. Введение в теорию перевода – М.: 1953.
4.4.Хайруллин Р. Аударма сыпаты. – Алматы:Жазушы, 1976
5.5.Қазыбек Г.Қ. Көркем аударма тәжірбиесі. – Алматы: Қазақ университеті,2005
6.6.Алпысбаев Қ.Қ., Қазыбек Г.Қ. Қазақ аудармасының теориясы мен практикасы. – Алматы: 2001.
7.7.«Дала уалаятының газеті». – Алматы: Ғылым, 1989
8.8.«Айқап». – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1995.
9.9.Тұрарбеков З. Әдебиеттер достығының дәнекері (қазақ аударма өнері жайлы ойлар). Алматы: Қазақстан,1977.
10.10.Комиссаров В.Н. Теория перевода. – Москва: Высшая школа,1990.
11.11.Алимов В.В. Основы теории перевода. – Москва, 2000.
YOUTH POLICY OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN IN THE FIRST
PRESIDENT’S WRITINGS
Abykhanov B., the first year college student. Group – 104. Speciality “Interpreter proficiency”
Thesis adviser : Gabdusheva S. K. al – Farabi Kazakh National university college
This paper deals with the core of youth policy in Kazakhstan focusing on the works of the first president N. A. Nazarbayev in regard to its multiple innovation and adoption of a variety base indicators for the progress of youth work.
Key words: youth policy, a support fund for youth entrepreneurs, “Zhas Otan”, “Zhas tulek”, “Zhassyl yel” It should be noted that in the days of the Soviet Union, or rather in the 1990s, a Young Communist Organization has been working with young generation. Generally, the youth policy is provided in the all countries, but the forms of such policy differ from each other. It is obvious, that within the system of the social and political sphere the Young Communist organization has gathered a huge experience when working with the youth policy. The main purpose of the Young Communist organization was education of young people according
to such principles as patriotism, being hardworking, decent and honest person.
Currently in Kazakhstan the youth policy work is carried out according to a new regulatory and legal framework. On August 28, 1999, by the decree of the President of the Republic of Kazakhstan, the Concept of the State Youth policy of the Republic of Kazakhstan was approved. In the minds of our President N. Nazarbayev: “ Currently new representatives of young people show high intellectually, vigour, positiveness.
Young people are the motivation and support for the country’s reforms, because in our country every third person is considered to be youth. The proof of that is the “ Kazakhstan Youth Forum” recently held in Astana. In this regard the republic’s youth movement “ For the Future of Kazakhstan” take positive actions.
After accession to power N. Nazarbayev emphasized the role of the young generation. A wide range of innovations was represented by the president at the 2nd congress of the MK Zhas Otan in 2012. It included the introduction of indicators on youth work in the strategic plans of al ministries and akimats and strengthening of interaction with young generation; bringing the management vertical of youth policy to each city and village and strengthening the role of youth affairs committees in large production teams; housing provision for young people etc.
For the purpose to ensure the employment of graduates, since 2009 in the regions the internships and trainings are organized in accordance with the received specialty in the workplace. Over the past three years within the framework of the Youth Practice program, about 50000 graduates have been employed at permanent jobs. The purpose of this program is acquiring the initial work experience, knowledge and skills, providing assistance in employment and increase competitiveness within the labor market.
Public administration in the youth field is intended to create and consolidate by law, to ensure the practical implementation of state measures to create conditions for the effective implementation of youth policy.
Currently our first president has provided even more opportunities for young generation.
52
1.He provides grants for HEI (higher education institution)
2.Study abroad
3.Project “With a diploma to the village”
And now when studying the writings of the first head of state N. A. Nazarbayev, as a representative of young generation, I have to distinguish the systems created for us for adapting to independent life and initiative work.
In practice the following measures are scheduled for students:
1.Close work with the youth organization “Zhas Otan” concerning the provision of practical training for the project “ Youth practical training”
2.According to the project “Youth practical training” I propose the creation pf the center “Zhas Tulek” The main objective is to create conditions for the partial employment of college students.
3.Project “ Zhassyl yel” Observance of cleanliness in college classrooms within the action ‘Whose group is loser”. This action shall take place once a week.
4.“Koktemdik kogaldandyru kezengi (Spring gardening period)” – charity event planting trees on the college territory.
5.Introduction of service courses in professional and technical educational institutions.
a)To organize at the college council: legal advice center services as weii as consulting assistance concerning family relations in order to form in young men a responsibility for their family. Excellent students and teachers of the legal specialty can cast themselves in the role of Consultants.
b)Organize a Youth Startup Support Center at the college.
The main purpose of the center is the information and advisory assistance to future young entrepreneurs.
List of reference:
1.Law of Kazakhstan “On State Youth Policy” of February 9, 2015. //http://adilet.zan.kz, with amendments dated August 30, 1995; dated May 21, 2007, Almaty city 2007 year.
2.The concept of the state youth policy in the Republic of Kazakhstan till 2020 “Kazakhstan 2020: The Path to the Future”
3.Message from the head of State “Nurly Zhol – Way of the Future” dated November 2014.
4.The Message “Kazakhstan’s way – 2050: Common goal, common interests, common future” dated 2014.
КВОПРОСУ О ПЕРЕВОДЧЕСКОЙ ПРОФЕССИИ
Агайдар З., обучающаяся группы 307, специальность «Переводческое дело»
Научный руководитель: м.пед.н.,
ст. преподаватель Рысбекова Б.А. Колледж КазНУ им. аль-Фараби
До последнего времени представление о специалистах перевода было довольно-таки односложным. Как и отношение к переводчикам вообще. Перевод представ–ляет собой отдельную научную и учебную дисциплину и иностранный язык является лишь одной из её частей.
Как известно, в казахской лингвистической науке перевод лингвисты К. Жубанов и М.Балакаев признавали как языковедческую отрасль, а литераторы М. Ауэзов и М. Каратаев – как отрасль литературоведения. В60-егодыне безавторитетного мнения М. Ауэзоваперевод вказахскойнаукебыл отнесен к литературе. Вот высказывание самого М. Ауэзова: «При анализе теории перевода в последнее время обнаруживается два различных направления: одно из них относится к сфере языкознания и, объясняя значение переводческого дела, указывает на необходимость изучения данной проблемы лингвистическим методом, второе – по - нашему, верное – объясняет перевод как вид искусства слова и на первый план выдвигает эстетические принципы, мерило художественности, следовательно, это направление рассматривает перевод как объект изучения теории литературы»
Глобализация экономики и культуры приводит к стиранию границ между странами, но языковые барьеры остаются, а значит, растет спрос на услуги переводчиков. Мировой рынок переводов, который оценивается в зависимости от методологии от 30 до 45 миллиардов долларов, продолжает расти, несмотря на все рецессии и кризисы, так как даже снижение числа торговых операций зачастую требует активизации переговоров между партнерами. Среди основных факторов, способствующих развитию рынка переводов в Казахстане, кроме глобализации, можно также отметить активное привлечение западных инвестиций, рост экономики и количества экспортно-импортных операций, развитие ITтехнологий, усиление роли и увеличение сферы применения государственного языка, а также рост активности Казахстана на международной арене. Все это диктует новые требования к объемам, уровню
53
и качеству переводов, и одновременно обнажает ряд проблем, самой острой из которых становится нехватка высококвалифицированных переводческих кадров. Причем дефицит профессионалов ощущается на всех уровнях, начиная от специалистов, способных сделать грамотный перевод этикеток на товар для супермаркетов, и заканчивая высшей кастой среди переводчиков – синхронистами. В Казахстане в год проходят десятки крупных политических и экономических мероприятий на самом высоком уровне – саммитов, форумов, международных конференций. И все они требуют высококлассных специалистов по синхронному переводу. Между тем таких специалистов подготовить непросто, так как мало овладеть методикой синхронного перевода – для него требуются еще и определенныеприродныеспособности. Иточнотакже, каксредиогромногоколичестваводителеймало классных гонщиков, так и среди переводчиков не может быть много синхронистов. Работа синхрониста связана со стрессами, поэтому для такого переводчика необходима психологическая устойчивость, отличнаяпамять, знаниеособенностейэкономикразличныхстран, хорошийкультурныйфон. Емутакже необходимо быть в курсе происходящих в стране и мире событий и, что называется, постоянно держать руку на пульсе. Хороший переводчик-синхронист передает не только смысл, но и эмоциональный оттенок речи. Переводчик должен иметь навыки владения государственным языком Республики Казахстанидвумяиностраннымиязыками, навыкамиосуществленияразличныхвидовперевода, работы с различными информационно-поисковыми системами в Интернет и системами машинного перевода, оформления деловой документации на его рабочих языках и быть компетентным в вопросах политического и социально-экономического развития Республики Казахстан, конституционноправовых основ функционирования РК, ее управленческих структур, функционирования учреждений образования и культуры, в сфере межкультурной коммуникации и межличностных контактов представителей различных языков и культур, особенностях их поведения в различных коммуникативных ситуациях, в сфере профессиональной и лингвистической компетенции, в области управлениячеловеческимиресурсами, основахменеджментаимаркетингавсферепереводческогодела. Таким образом, в казахстанском переводческом деле периода Независимости перевод относят к литературоведению, к филологическим наукам, к культурологии. Из истории перевода известно, что перевод с 60-х годов был во владениях литераторов. Затем, в ходе развития теории и практики перевода переводческое дело стало относится к филологии в целом. Исследователи, учитывая связь перевода с другими гуманитарными науками, такими, как психолингвистика, история, социология, этнолингвистика, лингвокультурология, справедливо считают переводоведение междисциплинарной наукой.
Несмотря на большое количество игроков на рынке, бюро переводов есть куда развиваться и расти. Например, казахстанские агентства практически не используют современные системы переводческой памяти, которые помогают выполнить заказ быстрее и качественнее. Эти так называемые САТ-системы не имеют ничего общего с on-line переводчиками, которые могут помочь потребителю в общих чертах понять о чем речь, но абсолютно не годятся для бизнесили официальных переводов, так как не учитывают синтаксических связей, контекста и выдают весьма сомнительные тексты. В переводческой памяти САТ-системы хранятся утвержденные заказчиком ранее выполненные переводы. Когда требуетсяперевестиновыйтекст, системапоказываетранеепереведенныефрагменты, атакжетермины, помещенные программой в глоссарий. Говоря о переводах на казахский язык, специалисты очень часто отмечают проблему качества, так как, несмотря на большое количество казахстанцев, владеющих государственнымязыком, далеконевсеонивладеютхорошимлитературнымказахским. Казахскийязык ярок, образен и богат насинонимы, но в этом, какни парадоксально, кроются и сложности перевода, так как у пяти различных специалистов могут быть пять различных мнений по поводу того, как именно нужно перевести тот или иной текст. Отмечается также проблема отсутствия единых словарей, которые бы приводили труд переводчиков к общему знаменателю и помогали разрешать спорные моменты. Ежегодно растет и потребность в переводе с английского языка на казахский, но в агентствах переводов сетуют на то, что из-за нехватки хороших переводчиков этой языковой пары приходится переводить через русский язык, что, во-первых, удорожает перевод, а во-вторых, некоторые нюансы при таком переводе теряются. То есть очевидна актуальность кадровой проблемы. При этом почти 50 вузов в Казахстане готовят переводчиков, включая даже юридические непрофильные вузы, а в одном только Алматы высших учебных заведений, имеющих переводческие отделения, 16. Практически все они специализируются и на подготовке переводчиков с английского языка на казахский и обратно. Но тут опятьжевстаетвопроскачестваподготовки, таккак, несмотрянаобилиевузов, ихруководствоотмечает нехватку методических пособий и теоретической литературы по переводу на казахском языке, а также дефицит высококвалифицированных преподавателей. Ведь в советское время не было такой большой потребности в переводчиках и в преподавательских кадрах для этой сферы, так как страна была
54
закрытой. И только в независимом Казахстане, экономика которого активно интегрируется в мировое сообщество, а международное сотрудничество укрепляется, переводчики получили множество новых возможностей для приложения своих знаний и умений. Но уровень их подготовки, впрочем, как и в целом в нашей системе образования, еще во многом оставляет желать лучшего. Еще в прошлом году казахстанский портал мojazarplata.kz на основании данных рейтинговых агентств составил рейтинг наиболее востребованных профессий Казахстана, где одну из лидирующих позиций занял переводчик казахскогоязыка. Вцеломпотребностьвпереводчикахсразличныхязыковбудеттолькоувеличиваться, особенно учитывая, что впереди Казахстан ожидает много интересных событий в разных сферах жизнедеятельности.
Сами переводчики оптимистично смотрят на свое будущее и считают, что профессионалов не вытеснят с рынка ни современное программное обеспечение, предлагающее электронный перевод, ни изучение людьми иностранных языков, так как ту же машину водить умеют многие, а делать это квалифицированно может только профессиональный водитель. Пока на земле люди говорят хотя бы на двух языках, переводчики будут нужны, а в мире, как известно, 2,5 тысячи языков, не считая диалектов. Кстати, 30 сентября во всем мире отмечают Международный день переводчика, и нашим специалистам этойдревнейпрофессииследуетпожелатьнеуклонногоростапрофессионализма, которыйимвбудущем очень понадобится.
Список использованной литературы:
1.ГОСО РК специальности 050207 «Переводческое дело» 277-2006
2.Журнал «Центр Азии» - Алматы, 2013, 4-86
3.Типовая программа специальности 050207 «Переводческое дело. - Алматы, 2006.
4.Попович А. Проблемы художественного перевода: Учеб. пособие. Пер. со слов. – М.: «Высш. Школа», 1980. - 199 с.
2.Подласый И.П. Педагогика: учебник. - М.: «Юрайт-Издат», 2009. - 540 с.
3.Базарбаева А.С. Казахстан, Алматы КазНТУ им. Сатпаева К вопросу об объекте и предмете современного переводоведения Казахстана
4.Алдашева А. Аударматану (Лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер). Оқу құралы/Тіл комитеті; жауап.ред.Р.Сыздық. –Алматы: Арда, 2006. – 248 б.
ҒЫЛЫМ ЖАСТАР КӨЗІМЕН
Амантай А., 204-топ студенті «Аударма ісі» мамандығы бойынша
Ғылыми жетекшісі: Искендирова. К.А.
Лингвистикалық колледж ББМ
Ғылымды үйренгенде ақиқат мақсатпен білмек үшін үйренбек керек.
Абай Құнанбаев
Болашаққа жарқын қадам
Бүгінде XXI ғасыр әлемде білім мен ғылымның қарқынды өрлеу кезеңі. Бұл кезең біздің мемлекетімізде де өзекті мәселелердің біріне айналды. Жастардың білім мен ғылымға деген қызығушылықтары мен құлшыныстары күн санап артып келеді, бұған себепкер технология саласында, білім беру саласында, медицина, энергетика және тағы да сол секілді салалардағы түрлі жаңалықтардың ашылуы. Өскелең ұрпақтың назарын білім мен ғылымның берер мүмкіндіктері яғни зерттеулермен айналысып әлемдік деңгейде ашылулар жасау, шет елдердің мәдениетімен танысу, экономикалық, әлеуметтік жағдайын көзбен көріп, талдаулар жасау, алдыңғы қатарлы мемлекеттерде іске асырылатын даму стратегияларын меңгеру және сол алған білімді елімізде қолдану секілді мүмкіндіктер аудартты.
Ел ертеңі - дарынды жастар
Дүниетанымы мол, білімді, көзі ашық жас ұрпақ – қай мемлекттің болса да, сенім артар тірегі. Елі сүйген, елін сүйген тұңғыш елбасымыз, Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстанның болашағы – жастардың қолында», деген сөзі бүгінде ықпалы зор ақиқатқа айналды. Тұңғыш президентіміздің айтуынша еңселі еліміздің тәулсіздігін баянды, келешегін жарқын ететін жас урпақ, әуелі білімге құштар, ынталы, парасатты, бәсекеге қабілетті болмақ керек. Дәл осы салиқалы ойы мен асқақ жоспарларын ұштастыра отырып, Нұрсұлтан Назарбаев болашақ жастарды білім мен ғылымға үндеу мақсатында сенімді жоспарлар мен жолдауларды халқымызға ұсынды. Мемлекетімізде ғылым мен білімнің дамуында лингвистика саласының да орасан зор маңызы бар. Лингвистика ғылымының дамуы Қазақстанға жаһандық әлемде алдыңғы қатарлы мемлекет болып қалыптасуына жол ашады. Тіл білімін меңгерген жас ұрпақ елімізді индустрияландырудың және инновациялық даму жолына түсіреді, ал бұл
55
мақсатқа қол жеткізу үшін жастарға сапалы білім беріп, жанжақты дамуға барынша жағдай жасалу қажет.
Рухани Жаңғыру бағдарламасының жастарды ғылымға баулудағы рөлі
Нұрсұлтан Назарбаевтың халыққа ұсынған Рухани Жаңғыру атты бағдарламасының лингвистика ғылымын дамытуға аса зор үлесі тиюде, себебі бағдарлама «Цифрлы Қазақстан», «Үш тілде білім беру», «Мәдени және конфессияаралық келісім» секілді мәселелерді қарастырады, ал бұл жаһандық әлемге еркін кірігіп, жұмыс істеудің яғни барша қазақстандықтарды ХХІ ғасырдың талаптарына даярлаудың қамы. Тұңғыш елбасымыз жаңа еңгізулерді зерденің үш ерекшелігі ретінде түсіндірді:
«Біріншіден, тіл білу дүйім дүниеде, Жер шарының өзіңе қатысты аумағында және өз еліңнің айналасында не болып жатқанын түсінуге мүмкіндік береді.
Екіншіден, ол жаңа технологияның ағыны алып келетін өзгерістердің бәріне дайын болу деген сөз. Таяудағы он жылда біздің өмір салтымыз: жұмыс, тұрмыс, демалыс, баспана, адами қатынас тәсілдері, қысқасы, барлығы түбегейлі өзгереді. Біз бұған да дайын болуымыз керек.
Үшіншіден, бұл – өзгелердің тәжірибесін алып, ең озық жетістіктерін бойға сіңіру мүмкіндігі. Азиядағы екі ұлы держава – Жапония мен Қытайдың бүгінгі келбеті – осы мүмкіндіктерді тиімді пайдаланудың нағыз үлгісі.»
Тілдердің үштұғырлылығы
2007 жылы тұңғыш елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ұсынған тілдердің үштұғырлылығы – Қазақстанның тілдер саясатындағы басты бағыт болып саналады. . Мұндағы негізгі мақсат — үшінші мыңжылдықта қарқыны жеделдей түскен жаһандану, шекара талғамайтын экономика-қаржы және, ақпарат, ағымдарызаманындаеңбекресурстарыныңбәсекелестігінарттырумәселесікөзделгенболатын. Басқаша айтқанда, мұнда мемлекеттік тіл — қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі — орыс тілін және халықаралық тіл — ағылшын тілін халықтың неғұрлым көп бөлігінің меңгеруіне бағытталады, сонымен қатар қазақ, орыс және ағылшын тілдерінің қазақстандық азаматтармен толық әрі еркін меңгерілуін көздейтін бұл бағдарлама бойынша, еліміздің жалпы білім беретін мектептерінде мамандандырылған мектептер қатарында ағылшын тілінің жүргізілуі және оның ағылшын тілін жетік білетін шет ел мамандарымен жүргізілуі, тілді үйретуді бастауыш сыныптан бастау жүзеге асырылуда. Тілдердің үштұғырлылығы бағдарламасы Қазақстандағы тіл білімі ғылымының тікелей дамуына, ағылшын, орыс тілдерін жетік меңгерген азаматтардың шет елдерде қолданылатын озық стратегияларды үйреніп, ақпарат жинап, өз еліндегі экономика, экология, медицина, энергетика, инновациялық технологиялар секілдісалалардыдамытудыңжаңаәдістеріменжолдарынеңгізудемаңызыөтезор. Осыбағдарламаның аясындакөптегеніс-шараларұйымдастырылып, әртүрліолимпиадалар, форумдаржәнеконференциялар өткізілуде. Мысалкелтірекетсек, биылғы2019 жылдыңжиырмасыншыақпанкүніАлматықаласындағы мен білім алып жатқан Лингвистикалық колледжде колледж директоры Абдугазиева Ания Утегенқызының ұйымдастыруымен Полилингвалдық Олимпиада өтті. Бұл іс-шараның басты мақсаты - оқушылардың зияткерлік, шығармашылық және тілдік қабілеттерін дамыту, көпмәдениетті тұлғаны қалыптастыруға ықпал ету болды. Олимпиаданың ұйымдастырушыларына колледж оқушылары арасында үштілділікті насихаттау, шет тілдерін оқуға қызығушылығын ояту , оқушылардың шығармашылық және оқу-танымдық қызметін ынталандыру, теориялық мәліметтер мен грамматикалық дағдыларды тереңдету, креативті, шығармашылық ойлау қабілетін дамыту міндеттелген болатын. Нәтижесінде қаламыздың 17 колледжінен 79 студент білімдерін сынап, ең үздіктері жүлделі орындарды иеленді. Полилингвалдық олимпиада қатысушыларды тіл білімімен айналысып, қазақ, орыс, ағылшын тілдерін бұрыңғыдан бетер қарқынды меңгеруге сөзсіз ынталандырды.
Қорытынды бөлім 2019 – Жастар Жылы
Елбасы биылғы жылды «Жастар жылы» деп салтанатты түрде жариялаған болатын. Жалпы, жастар мәселесі Қытай, Сингапур, Малайзияда да болды. Мәселен, Малайзияның премьер-министрі Ли Хуан елді басқару үшін жастардың кеңесіне құлақ түрген.
Бүгінгі таңда біздің жастарымыздың мақсаты айқын. Олар - еліміздің белсенді тобы. Қазақ елінің өркендеп дамуы осындай білімді жастардың қолында. Өкінішке қарай, біздің білімді де білікті жастарымыз шет елге көптеп кетіп жатыр. Осы жағдай университеттер үшін үлкен мәселе болып тұр. Шетелге кететін жастардың көбі талантты әрі білімді. Ал оларды өзімізде ұстап қалу үшін оқу орындарының қабырғасында көптеген істер атқаруымыз керек. Соның бірі - жастардың патриоттық сезімін оятатындай ұлттық құндылығы мол шараларды ұйымдастыру. Сонымен қатар оқу гранттарын көптеп бөлуіміз қажет. Мемлекеттік грантқа ие бола алмаған жағдайда жастарға ректорлардың атынан тағайындалатын гранттары, спортпен шұғылданатындарға берілетін гранттар көп болса деймін.
56
Сонымен, Жастаржылыныңашылуынесіменестеқалмақ, нендейөзгеріскүтеміз? Бүгінгіжастардың қажетіне құлақ түріле ме? «Жабулы қазан жабулы күйінде» қалмас үшін қандай қадам жасау қажет? Бұл ретте, Елбасы Үкіметке үлкен жауапкершілік жүктеді. Айшықты шараның ашылу салтанатында сөз алған Мемлекет басшысы «Жастар – еліміздің қазіргі әлемдегі бәсекеге қабілеттілігінің негізгі факторы. Қазақстанның болашағы сіздерге – сіздердің білімдеріңізге, күш-жігерлеріңіз бен патриоттық сезімдеріңізге байланысты. Қазір қолға алынған жұмыстардың бәрі сіздердің бақытты өмірлеріңіз, сондай-ақ өз әлеуеттеріңіз бен мүмкіндіктеріңізді толық жүзеге асыра алу үшін атқарылып жатыр» деді. Бұл ретте, жас қазақстандықтардың қажеттілігін қамтитын қарапайым да түсінікті қолдау құралдарын әзірлеумәселесіескерілді. Қажеттілікдепотырғанымыз, қолжетімдіәрісапалыбілім, жұмысқаорналасу мен баспаналы болу, отбасын құру мүмкіндігі. Осы тұрғыда, Нұрсұлтан Назарбаев Үкіметке негізгі 5 бағыт бойынша қолдау шараларын әзірлеу туралы нақты тапсырма да берді. Ол – жастарды жұмыс, тұрғын үймен қамту, өнерлі, талантты жастарды қолдау, өзін-өзі дамытуға мүмкіндік жасау. Сондай-ақ, жас отбасыларға қолдау көрсетіп, денсаулық сақтау, әлеуметтік инклюзив салаларында тиімділікті арттыру тәсілдерін өзгерту де айтылмай қалмады. Сөйтіп, Үкімет пен жергілікті атқарушы органдар жастармәселесіншешугеарналғанЖолкартасынәзірлеудіқолғаалмақ. Ал, осыөңіржастарынқолдауға қатысты қандай байыпты бастама, нақты іс-шаралар жоспары бар?
«ҚОЛДАУ. СЕНІМ. МҮМКІНДІК»
Өңіріміздегі Жастар жылы біз осы ұранды ұстанбақпыз.
«Жастар – қоғамның қозғаушы күші», «Кемел келешек кейінгі буынның қолында»... Осы тектес тіркестер ел арасында айтылып-ақ жүр. Сұлу сөздер дерсіз. Бірақ сүйексіз тілден төгілген сол сөздерді нақты іске асыратын кез жеткен сияқты.
Құрметті жастар, біз тәуелсіз Қазақстанымыздың дамуында тарихи кезеңді бастан өткеріп келеміз. Еліміздің Мәңгілік елге айналуы тікелей бізге байланысты болмақ. Мен баршаларыңызды бәсекеге қабілетті маман, ғылыми жаңашылдықтардың авторы болуға шақырамын.
ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНІДЕГІ БУЫННЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Асқарқызы Я.,2 курс студенті
Ғылыми жетекшісі: Оразаева Ж.К.
Авиация колледжі Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Буынның қазақ тіліне тән бірегей фонетикалық белгілерін анықтау, буынның тіл құрылымындағы орнын белгілеу, қызметін көрсету, буын құрамындағы дыбыстардың артикуляциялық сипатын анықтау, буынның күрделі теориялық мәселе екенін, ал буынды оқытудың өзіндік оқу-әдістемелік жолы болу қажеттігі буын проблемасына байланысты зерттеу
бағыттарының әлі де мол екенін танытады.
Қазақ тіліндегі буын категориясына, оның фонетика-фонологиялық тұрғыдан аса күрделі лингвистикалық бірлік екеніне қарамай, арнайы арналған зерттеулердің саны тапшы. Ғылыми-зерттеу объектісіне айналған бірлі-жарым еңбектерді атауға болады. Алайда, буын түрлері мен буынның дыбыс құрамына арналған анықтамалар жеткілікті.
Жоба жұмысының өзектілігі. Қазақ тілінің фонетика саласына арналған еңбектерде, қазақ тілінің мектеп пен жоғары оқу орнына арналған оқулықтарында буынға арналған тақырыптар мен тақырыпшалар тұрақты кездесіп отырады. Буын мәселесі тасымалға байланысты да сөз болады. Қазақ тіліндегі буын шегінің оңай табылып, дыбыс құрамының оңай анықталатындығынан болар, буын мәселесі қазақ фонетикасындағы күрделі тілдік мәселе ретінде қарастырылмайды. Буын мәселесі оқуәдістемелік тұрғыдан оқу-құралдар құрастырғанда да аса елене қоймайды. Осының бәрінің нәтижесінде қазақ лингвистикасында буын қазақ тілінің қарапайым фонетикалық бірлігі деген ұғым қалыптасты. Сондықтан да қазақ тілі оқулықтарында буын туралы мәлімет оның түрлері мен дыбыс құрамы төңірегінде ғана топталған.
Жоба жұмысының мақсаты мен міндеті. Қазақ және жалпы тіл біліміндегі буын категориясының сипаттамасын беру. Алға қойған зерттеу мақсатынан төмендегідей зерттеу міндеттері тарайды:
-буын теориясының тарихына шолу жасау; -қазақ тіл біліміндегі буынның түрлері мен олардың дыбыс құрамына қатысты ғалымдардың
зерттеулеріне, пікірлерге талдау жүргізу; -буын құрамындағы дыбыстардың жасалым белгілерін беру;
Жұмыстың зерттеу әдістері — фонетика-фонологиялық сипаттама, артикуляциялық модельдеу, құралғы (инструментал) әдістер.
57
Жоба жұмысында алынған нәтижелер
-буын теориясына талдау жасалды; -қазақ тіл біліміндегі буынның түрлері мен олардың дыбыс құрамына қатысты талдау жүргізілді;
-қазақ тілінде дауысты тек «буын құрауыш» қызметін атқарады, ендеше буын құрамындағы дауысты-дауыссыз дыбыстар фонологиялық тұрғыдан тең мәртебелі бірліктер;
Қазақ тіл біліміндегі буынның зерттелуі
Cөйлеу үстіндегі тілдік мәтінді ұсақ бөлшектерге жіктеу тіл білімінің басты проблемаларының бірі болып табылады. Тілдік мәтін қандай бөлшектерден құралады және ол бөлшектердің тізбек мөлшері қандай болу керек деген сұрақ ертеден-ақ лингвистерді толғандыра бастаған. Осы орайда профессор Л.Р.Зиндер «…сөйлем өз алдына жеке, ең бастысы аяқталған, сөйленім бірлігі болып табылады. Тілдің негізгі қызметі адамдардың өзара қатынас құралы екендігінде болса, өзара сөйлесу тілдің ең кішкене бөлшегі болып саналатын сөйлем арқылы іске асады. Ал бір тұтас сөйлеу мәтіні фонетикалық амалдар арқылы сөйлемге және одан да кіші мағыналық бірліктерге бөлшектенеді» деп жазған болатын. Бұдан біздің ұғатынымыз тілдік мәтін (сөйленім) белгілі бір майда бөлшектерге таралуға тиіс. Ал тілші мамандардың міндеті әрбір тілдің өзіне сәйкес сол тілдік бөлшектерді табу және оны лингвистикалық тұрғыдан талдап шығу.
Ендеше жалпы тіл біліміндегі ертеден-ақ толық шешімін таппай келе жатқан мәселелердің бірі буын болып табылады. Оның тілдегі қызметімен қатар фонетикалық табиғатын сипаттап, дыбыс құрамын анықтап, шегарасын белгілеу дегенге келгенде әлі де ортақ пікір жоқ.
Егер буын тарихын қысқаша қайыратын болсақ, онда профессор М.И.Матусевич талдауына жүгіне салған жөн. Өйткені жалпы тілі біліміндегі буын тарихы мамандарға кеңінен таныс мәлімет болып табылады.
Алғашқы пайда болған теориялардың бірі — «қарқын теориясы»: «Экспираторная теория… считает, чтоприречивоздушнаяструявыходитнеплавно, аидеттолчкамиикаждомутолчкусоответствуетслог. Бұл теория буын табиғатын сөйлеу үстіндегі артикуляциялық серпінмен түсіндіреді. Әрбір серпін бір буын болып шығады.
Екіншібіркеңтарағантеория«үнділіктеориясы»: «Потеориисонорности…вершинуслогаобразует только звук, обладающий определенной звучностью». Ендеше «Согласно этой теории, речевой поток произноситсяспоследовательными усилениямии ослаблениямизвукового ряда. Часть речевого потока, начинающиесясусиленияикончающасяослаблением, называетсяслогом. Веговершине(иначецентре) есть звук, называющиеся слогообразующим (или слоговым), который может быть продлен. Перед ним возможен ряд звуков (один или несколько), представляющих непрерывно усиливающуюся цепь, они называются неслогообразующими (или неслоговыми) … После слоговой фонемы может идти звук или ряд звуков, составляющих непрерывно ослабляющуюся цепь, они также называются неслогообразующими…». «Үнділік теориясы бойынша әрбір буынның басында салдырдан үні басым дыбыс тұрады. Сөз құрамында үні басым дыбыс қанша болса, сонша буын болмақшы. Үні басым дыбыстың дауысты болуы міндетті емес.
Жалпы фонетикада буын мәселеесі әр қырынан талданып келеді. Соның бірі – буын құрауыштар. «Буынқұрауыштар» дептілдегібуынқұрауғақатысатындыбыстардыайтыпотырмыз. Себебікез-келген тілдегі буын жайын сөз ету үшін алдымен сол тілде буын құрайтын бірлік (немесе дыбыстар) белгілі болу керек. Акададемик Л.В.Щербаның пікірінше «Речь наша представляет собой звуковой поток, на слух непосредственно распадающийся с разных точек зрения на различные отрезки большей или меньшейдлины, причемсамыммелкимотрезкомявляетсяслог. Вцентрекаждогослогаимеетсяфонема, могущая быть более или менее продленной без всякого ослабления или усиления и называемая слогообразующей, илислоговойфонемой. Ейможетпредшествоватьгруппазвуков, которыесоставляют непрерывно усиливающуюся цепь и которые называются неслогообразующими, или неслоговыми. За слоговой фонемой может седовать ряд звуков, которые составяют непрерывно ослабляющуюся цепь и которые тоже называются неслоговыми, или неслогообразующими» болып шығады. Ғалым пікірін толық келтіруге тырыстық, өйткені буын құрауыштар дегеннің жан-жақты толық жауабын осы жерден тауып отырмыз. Сонымен тілдегі дыбыстар буынға қатысты екі топқа жіктеледі екен: біріншісі буын құрауға тікелей қатысады немесе буын құрауыштар, екіншісі буын құрауға тікелей қатыса алмайды немесе буын құрауыш еместер. Осы пікірге сүйене отырып олардың қазақша атауын қалыптастыруға да болады: буын құрауыш фонемалар және буын құрауыш емес фонемалар.
Осыған үндес пікірді профессор Н.С.Трубецкой еңбегінен кездестіреміз: «Просодические признаки присущи не гласному как таковому, а слогу. Часть фонем, из которых состоит слог, может быть иррелевантной в просодическом отношении. Как правило, такими фонемами являются согласные. Однако «неслогообразующими» могут быть и гласные. С другой стороны, в ряде языков есть слоги, не
58
имеющие ни одной гласной фонемы, вследствие чего просодическую функцию принимает на себя согласныйэлементслога; втакихслучаяхобычноговорято«слогообразующих» согласных». Профессор Н. С. Трубецкой берген анықтамадан да әр тілдің өзіне тән буын құрауыштары болатынын аңғарамыз. Буынның негізін құрап тұрған дыбыс дауысты да, дауыссыз да болуы мүмкін екен. Ендеше кез-келген тіл үшін буын құрауыш дыбыстардың басын ашып алу ең басты мәселе болып табылады екен. Онсыз сол тілдегі буын табиғатын сипаттап шығу мүмкін болмайтыны анық, бірінші кезекте соған көз жеткіземіз.
Жалпы фонетикадағы буын құрауыштар жайлы ғылыми пікірлердің бәрі осыған саяды. Ал «буын дегеннің өзі қандай тілдік бірлік болып табылады» деген мәселенің өзі дербес анықтаманы керек етеді. Өйткені тілдегі белгілі бір дыбыс тіркесін буын деп атай салудың еш реті жоқ. Оның лингвистикалық тұрғыдансенімдіанықтамасыболукерек. БұлжайындапрофессорЛ. Р. Зиндер«Буын– еңкішіайтылым бірлік. Бір кідіріс пен екінші кідіріс арасындағы сөйлеу мәтіні бірі-бірімен тұтасып жатқан буындардың тізбегі болып табылады. Олардың арасында көзге түсерлік жік болмайды, бұл жағынан буын мен дыбыс арасында айырмашылық жоқ» дейді. Ендеше буын дегеніміз тілдің бүтін айтылатын ең кіші бөлшегі екен. Сөйлеу үстінде буын әрі қарай бөлшектеуге көнбейтін тілдік бірлік болып табылатын болып шықты. Бірақ біз буынды құрамындағы дыбыстарға оп-оңай жіктеп жатамыз. Оның да өз лингвистикалық сыры бар екен. Профессор М.И.Матусевич жоғарыдағы профессор Л.Р.Зиндер пікірін қолдай келіп, былай дейді: «Наша речь в произносительном отношении распадается на минимальные единицы – слоги, которые артикуляционно не могут быть дальше разложены, как бы речь ни замедлялась, членение же речи на отдельные фонемы является результатом лингвистического анализа». Буынның бөлінбейтін ең кіші бөлшек екенін пысықтай келіп, ғалым «членение же речи на отдельные фонемы является результатом лингвистического анализа» деуі жоғарыдағы күманның жауабы болып табылады. Біз буынды лингвист маман ретінде ғана құрамындағы дыбыстарға жіктей алады екенбіз, ал айтылу тұрғысынан буын дыбыстарға жіктелмей, бір бүтін болып айтылады.
Тілдегі буын мәселесі акустикалық тұрғыдан да жан-жақты зерттелген. Соның ішінде профессор Л.В.Бондарко еңбегінің орны бөлек. «Тілдің дыбыс құрылымының аса маңызды бөлшектерінің бірі – буын. Сөйлеу желісінен артикуляциялық талданым нәтижесінде бөліп алуға болатын ең кіші айтылым бірлік, яғни ең қысқа үзік буын болып табылады. Сөйлеу үстінде фонеманың көрінісі болып табылатын тіл дыбыстары өзара бірігіп қана айтылады» деп жазады ғалым. Артикуляциялық тұрғыдан бөлшектенбейтін дыбыс тізбегі буын құрайтын болып шықты, яғни буынды сөйлеу үстінде жеке-жеке дыстарға тарата алмаймыз. Ендігі жердегі қиын мәселе буын шегінің фонетикалық белгілерін тауып, соның арқасында буыннан буынды ажыратып алу болып табылады. Бір қарағанда буын мен буынның аражігінажырату қиынемессықылды. Соғанқарамайоныіскеасырудыңфонетикалықережелерінтабу оңай болмай отыр. Профессор М.И.Матусевич осыған орай былай деп жазады: «Однако, несмотря на то что практически членение речи на слоги не представляет ни для кого затруднений, все же те принципы, согласно которым происходит это членение, т.е. определить границы слога, представляется одной из самых трудных проблем фонетики. Ғалым өзінің ойын одан әрі тарата келіп, буын жігі мәселесіне деген мынадай қорытынды жасайды: «Буын жігін іздегенде дауыссыздардың әртүрлі қарқынмен айтылатынына сүйену керек. Оның бірінші түрі – бас қарқынды дауыссыздар, олар қарқынды басталып, соңынақарайәлсірейберетіндауыссыздыбыстар, ондайдауыссыздарбуынныңсоңындатұрады. Екінші түрі – аяқ қарқынды дауыссыздар, олар әлсіз басталып, соңына қарай күшейе келіп, қарқынды аяқталатын дауыссыз дыбыстар, ондай дауыссыздар буынның басында тұрады. Үшінші түрі – қос қарқынды дауыссыздар, олар қарқынды басталып, сонан соң әлсірей келіп, соңына қарай қайтадан қарқынды аяқталады. Қос қарқынды (кейде оларды геминаттар деп те атайды) дауыссыздар тек дауыстыаралық шепте орналасады да буын жігі олардың арасындағы ең әлсіз тұсынан өтеді». Бұл қағиданы мойындамайтын ғалымдар да бар. Дегенмен, акададемик Л.В.Щерба шәкірттерінің ұстанатын басты ережесі осы болып табылады.
Буын құрамындағы дыбыстардың артикуляциялық тұрғыдан өзара кірігуі күрделі жасалым болып табылады. Дыбыстардың негізгі артикуляциясы әртүрлі өзгерістерге ұшырап жатады. Кейбір дыбыстар бастапқы артикуляциясынан айрылып қалуы да мүмкін. Жаңа қосалқы артикуляциялар пайда болып жатуы да мүмкін. Ендеше профессор Л.В.Бондарконың сөзіне құлақ асайық: «…слог – не простая комбинация гласного с согласным, а произносительная единица. Это значит, что при артикулировании слога каждый человек не произносит по отдельности составляющие это слог звуки (гласный и согласный), а определенным образом объединяет их. Эта произносительная общность звуков, их особенно тесная связь между собой, отражается и на их акустических характеристиках: ведь если звуки связаны между собой, то артикуляция каждого из них влияет и на артикуляцию соседнего, а это приводит и к изменениям в звучании». Әрбір тілді зерттеп жүрген ғалымдардың басты міндеті осындай
59
күрделіартикуляциялық құбылыстың ішінен солтілгетән «буынартикуляциясын» тауып, онысараптап шығу. Сөйтіп сол тілге ғана тән бірегей белгілердің басын ашу керек болады.
ҚАЗАҚ ҚОЛӨНЕРІНІҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
Бақыт Ә., ТОП-179-1 тобының студенті, мамандығы: «Тасымалды ұйымдастыру және әуе көлігі қозғалысын басқару»
Ғылыми жетекшісі: Касимова С. С.
Авиция колледжі
Әрбір тіл өзінше бірегей, түсіну және оқу үшінәдемі және күрделі. Сондықтан кейбір тілдерді әдемі, оңай, қиындепбөліп жарыпқарау дұрысемес. Бірнешетілдердібілетінадамдысансызбайлықтыңкілті деп айтуға болады, тіл арқылы әрбір адам кез-келген елдің мәдениетін, әдет-ғұрыптарын оқуға қызығады.
Кез-келген халық тілі – сол халықтың этникалық болмысының көрінісі. Адамзат өзін қоршаған шындықты, әлемдегі сан алуан құбылыстар мен олардың сапа-қасиетін сезім мүшелері арқылы сіңіріп, санамен түйсініп қана қоймайды, оған жауап қайырады, ақпаратты өзінше жаңғыртып, жаңа сапада қайта жасауға саналы-санасыз күйде талпыныс жасайды, өңдейді, қорытады, баға береді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас көрінісі тіл арқылы бейнеленеді, беріледі. Әр халықтың мәдениеті, әдетғұрпы, салттық дәстүрлері, ырым-жоралғылары тіл арқылы атадан-балаға мирас болып беріліп келе жатыр.
Тілдің осындай қызметінің арқасында ғана халықтың өмір сүру дағдысының, халықтық тәжірибелік білімінің құндылықтары сақталып, жаңғыртылып, жетілдіріліп отырады.
Осыған байланысты қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, материалдық және рухани мәдениеті мен дүниетанымы тіл арқылы зерттеліп, қазіргі кез лингвистикасының бір бағыты этнолингвистика арқылы жеткізіліп отыр. Қазіргі тіл білімінің этнолингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану, когнитивтік лингвистика сияқты бағыттары көп. Осы тұрғыдан алғанда, ежелгі ата-бабаларымыздың материалдық және рухани мәдениетінің айқын бір көрінісі ретінде қазақ қолөнерінің туындыларын, әшекейлердің түрлерін айтуға болады. Төменде сөз етілетін осы туындылар өзінің практикалық та, эстетикалық та қызметімен ерекшеленген.
19 ғасырда және 20 ғасырда қазақ халқының қолөнері ішінде киіз үйдің заттарын сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу, кесте тігу, өрмек тоқу, киіз басу кең өріс алды. Қолөнеріндегі мүліктердің бір тобы үй іші жабдықтары, ал, екінші тобы көшу-қону, қайыс өру, қару-жарақ, жол-жорық
жабдықтары еді. Жастарға арналған ат-әбзелдері, ер-тұрман мен белдік, қыз-келіншектерге арналған киімдер, соның ішінде сәукеле, сырға, шашбау, білезік жасады. Оларды түрлі-түсті өрнектермен әшекейлейлеп, безендіруөнеріндамытты. Өнершеберлерісүйекою, тасқашау, мүйізбалқыту, ағашою, металды өңдеп өрнектеу сияқты ауыр кәсіптермен де шұғылданды. Сондықтан қолөнер еркектерге және әйелдерге тән іс деп екі түрге бөлінді. Металл мен ағаштан, тастан, балшықтан, сүйек пен мүйізден, бұйымдар жасап, оны әсемдеп, безендіру сияқты ауыр жұмыстарды ер азаматтар атқарып отырды.
Әйел қолөнерінде дайындалатын дәстүрлі бұйымдардың (киіз, киім, кілем, алаша, сырмақ, арқанжіп, бау-шу, ши) ерекшелігіне қарай ерте замандардан бері қолданған шикізаттары төрт түлік малдың жүні мен терісі, аң терілері мен құстың мамығы және өсімдіктер болды.
Қолда бағылатын төрт түлік малдың және жабайы аң-құстардың денесінің үстіндегі түгі, қылшығы жүн деп аталатындығы белгілі. Қазақ халқының ғасырлар бойғы негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы болғандықтан отыратын баспана – киізі үйдің жабыны да, күнделікті киім де, төсеніш пен жамылатын көрпе де, малға және көші-қонға қажетті арқан-жіптер мен киіз үйге қажетті бау-шулар да осы жүннен жасалды. Мысалы, қой жүні көптеген түрге бөлінеді.
Қойдың жүнін “жабағы”, “күзем жүні”, “қозы жүні”, “өлі жүн” және “шет-пұшпақ” деп бес түрге бөліп айтады. деп бөлінеді.
Жабағы деп қой мен түйенің жазғытұрымғы ұйысқан қысқы жүнін айтады. Күзем жүнге қарағанда қылшығы аз, түбіті көп болғандықтан көбіне тоқымашылық кәсібінде молырақ пайдаланылады. Жүннің осы қасиетіне орай оны ұрғашы жүн деп те атаған. Жабағы жүннің екінші атауы - өлі жүн.
Қойдың күзде қырқылған жүні күзем жүн деп аталады. Күзем жүннің түбіті жабағыға қарағанда аз, жүн талшықтары қысқалау әрі қылшығы молырақ болып келеді. Сондықтан ел арасында бұл жүн еркек жүн деп те аталған. Сонымен бірге шілдеде, тамыз айының басында қозылардың жүні де қырқылады.
Оны қозы күзем дейді.
60