50

«БІР БЕЛДЕУ – БІР ЖОЛ» ЖƏНЕ «НҰРЛЫ ЖОЛ»

analyzing, decomposing the old Chinese theories and modern Chinese IR theories or thoughts.

When we have started to say about the the construction of the common destiny of humanity, we want to underline the arising Chinese International relations theories and thoughts. In our view, some of them can be universal and can become the common idea, even the common theory. In this part, we will try to give brief analyses for some of them.

Tianxia(all under heaven). The concept of Tianxiais based on the historical practice of the Zhou dynasties, when a small ethnic group overthrew the Shang dynasty. Chinese professor Zhao Tingyang claims that Zhou was able to establish control over the occupied space, to preserve legitimacy, order and peace only because he created the Tianxia system - a universal system that includes all peoples and peace for all peoples. At the core of this system there were three fundamental ideas: the decision of all problems in politics depends on the generally recognized world system, and not on coercive force and hegemony; such a system is politically justified, since institutional arrangements benefit all countries; the system works, as it creates harmony between all nations and civilizations. It was a system of the world, not states(Tingyang, 2005).

Phases in modern Chinese IR Theories

The Chinese scholars are actively looking for a new idea from old Chinese philosophy and have been attempting to renew or adapt these thoughts to new requirements of international relations in the XXI century.

Qin Yaqing argues that the development of IR as an academic discipline has taken place in three phases in China namely pre-theory (1978-90), theory-learning (1991-2000) and theory innovation phase (2007 till today):

In the pre-theory phase (1978-90), both Marxism and Leninism were dominant and realism was on the rise, due to innovative thinking but no conscious attempt was made to build theoretical paradigm. This was the period when Mao Zedong developed ‘Three World Theory’, where the first world consists of the US and the USSR; the second world consists of the US and Western allies on the one side and the USSR and East European allies on the other side; and the third world includes Asian, African and Latin American countries. The most significant development was the debate between two different schools of Marxism (Yaqing 2009).

In this phase, we can see the domination of the western IR theories and still using this in the structure of building foreign policy of the country.

In the theory-learning phase (1991-2000), IR discipline evolved as an academic community where liberalism and realism guided knowledge-oriented research. Sudeep Kumar from East China Normal University underlines “The Third Plenum of theEleventh Central Committee of 1978 was a crucial turning point, where Deng Xiaoping adopted the policy of Opening-up and Economic Reform which led to its active participation in the world economy. After the Fourteenth Party Congress of the Communist Party of China (CPC) in 1992, Deng Xiaoping’s Socialism with Chinese Characteristics became a guiding ideology and special attention was paid to the establishment of IR as an academic discipline for

151

«THE BELT AND ROAD INITIATIVE»

theoretical and empirical research.” Attempts were made to move away from copying the Western international relations classics and to develop distinct Chinese international relations theories by employing traditional Chinese philosophy and Western theoretical achievements because of the tension between dominant Western international relations theories and endeavors to develop Chinese IR theories. (Kumar, 2018).

Here we can find a new important word “with Chinese characteristics”. It can describe all their intentions and directions of the development of the Chinese IR School. A huge number of scholars had started to find something from everything with Chinese characteristics. Obviously, it had started to give the results in the next phase.

Under the theory-learning phase, the deepening stage (2001-07) developed interest in constructivism, which coincided with the debate on peaceful rise of Chinaunder the Chinese philosophy of yijingimplyiny that identity and behavior are changeable. This was the phase when Chinese international relations community sought to study practices in international relations by employing methodologies and analytical frameworks borrowed from the United States to explain Chinese experiences and behavior at the international level. The rise of interest in constructivism among the Chinese IR scholars was an outstanding feature of this period. Hence, Chinese IR scholars realized that IR theories were not only a tool for interpretation of foreign policy but also a means to understand the complexities of international politics (Yaqing, 2009).

In the theory innovation phase (2007till today), the focus is more on how to build Chinese IRtheory than whether to develop Chinese IR theory, where ‘how to’ question tends to mark the very beginning of theory innovation. At the Seventeenth Party Congress of the Communist Partyof China (CPC) in 2007, Hu Jintao articulated the scientific outlook on development under which emphasis was on harmonious world and harmonious society, which cannot be achieved without peaceful development. This concept revolves around multilateralism for common security, mutual co-operation for common prosperity, spirit of inclusiveness for harmonious world and finally the reforms in the United Nations Security Council (UNSC). (Yaqing, 2013).

The success or failure of the leading economies of the world ultimately depends on the existence of a long-term development strategy, creating new conceptual theories, its adequacy to specific conditions and the effectiveness of the ruling elite in the implementation of the target. Only countries with a clear perspective with strong conceptual thoughts will be able to remain subjects of a constantly and rapidly changing world order, and not to become an object of influence of competitors. Among the world's leading world powers, so far only China has been able to formulate a long-term development strategy. It is called the "Chinese Dream"; it includes several independent strategic concepts, has two control periods, and should be completed by 2049 (Jinping, 2014).

Chinese IR theories are actively developing and are accompanied with great project as One Belt – One Road. It brings to our mind the idea of a new Globalization from East.

152

«БІР БЕЛДЕУ – БІР ЖОЛ» ЖƏНЕ «НҰРЛЫ ЖОЛ»

Conclusion

The modern era is characterized by the fact that the extensive forms of globalization are clearly approaching their logical conclusion. The development of "breadth" is almost over; the epoch of development of "depth" is coming. Globalization is moving into its intensive phase. It manifests itself: Global problems arise and multiply. The solution of them is beyond the power of individual states and their regional associations, conversely, require the joint efforts of all humanity. These are problems of preserving the environment, providing the growing population of the Earth with food, finding new sources of energy, preserving peace and survival of humankind in the nuclear age, etc. The qualitative change in the development of human civilization is in full swing. For it, almost everything is ready: Mankind can develop only as a whole now; otherwise, it will fail to cope with its problems.

Mankind needs a new globalization no matter from where, that means to control the further development of humanity. In this sense, Global Chinese projects as “One Belt – One Reod”, “Chinese dream” that have been accompanied with new Chinese IR theories can play an important role. On the other hand, a variety of strata of the population as politicians, academic circles, researchers are confronted with lots of imperfections of theories and misunderstandings, to say nothing about unilateral directions of China in this aspect.

References

Aaron, L. Friedberg (2018) Globalisation and Chinese Grand Strategy, Survival, 60:1, 7- 40, DOI: 10.1080/00396338.2018.1427362

Acharya A. (2011). Dialogue and Discovery: In Search of International Relations Theories beyond the West. Millennium. 39.3.

Berger Y.М. (2010). Evolyutsiyageopoliticheskikhvzglyadov v Kitae [Evolution of Chinese geopolitical viewpoints]. ProblemyDalnegoVostoka. No. 4.

Borah J. (2013). Chinese International Relations Theory: Is It a Narrative of China’s Rise? Annual International Studies Convention 2013 being organised by the School of International Studies, Jawaharlal Nehru University (JNU). New Delhi. 10 - 12 December 2013.

Callahan W. (2001). China and the Globalization of IR Theory: Discussing «Building International Relations Theory with Chinese Characteristics. Journal of Contemporary China, 10 (26).

Chan, Gerald (1999). Chinese Perspective on International Relations: A Framework for Analysis. London: MacMillan Press Ltd.

Dellios R. (2011). International relations theory and Chinese philosophy. Bond University. Humanities & Social Sciences papers. Paper 570. URL: http://epublications.bond.edu.au/hss_pubs/570.

Geeraerts G., Men J. (2001). International relations theory in China. Global Society. Vol. 15, No. 3.

Grachikov E.N. (2014). Mezhdunarodnyyeotnosheniya v sovremennomKitaye: institualizatsyyadistsipliny [IR in Modern China: institualisation of the discipline]. Mezhdunarodnyyeprotsessy. No. 4.

Huntington, Samuel P. (1996). The Clash of civilization and the Remaking of World

Order.

Jinping, Xi. (2014). The governance of China. Beijing: Foreign Languages Press.

153

«THE BELT AND ROAD INITIATIVE»

Jintao, Hu (2012). “Full text of Hu Jintao’s Report at 18th Party Congress”, [Online: web] Accessed 11 Oct. 2013 URL: http://www.china.org.cn/ china/18th_cpc_congress/201211/16/content_27138030.htm.

Kang, David. (2007). China Rising: Peace, Power, and Order in East Asia. New York: Columbia University Press, 2007.

Krasner, Stephen. (1983). International Regimes. Ithaca: Cornell University Press, 1983. Kumar, Sudeep. (2018). Theorising Chinese International Relations and Understanding

the Rise of China: A Preliminary Investigation// International Studies Association Global South Caucus International Conference 2015 (ISA GSCIS 2015) on the theme - Voices from outside: Reshaping International Relations Theory and Practice in an Era of Global Transformation at SMU, Singapore.

KuznetsovА.М. (2014). «MirnoyerazvitiyeKitaya» inekotoryeproblemysovremennoiteoriimezhdunarodnykhotnoshenii [«China's peaceful development» and some problems of modern IR theory]. Politicheskayakontseptologiya. No. 3.

Milner, Helen. (1997). Interest, Institutions, and Information: Domestic Politics and International Relations. Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1997.

Müller, Martin (2018). In Search of the Global East: Thinking between North and South, Geopolitics, DOI: 10.1080/14650045.2018.1477757

Noesselt N. (2015). Revisiting the Debate on Constructing a Theory of IR with Chinese Characteristics. The China Quarterly. Volume 222.

Nye, Jr. Joseph. (2005). Soft Power: The means to success in world politics, Public

affairs.

Peters, Michael A. (2017). The Chinese Dream: Xi Jinping thought on Socialism with Chinese characteristics for a new era, Educational Philosophy and Theory, 49:14, 1299-1304.

Peters, Michael. A. (2017). Conflicting narratives of the American dream: Obama’s equality of opportunity and Trump’s ‘make America great again’. Solskopolje Journal, Educational Research Institute, Ljubljana.

Qin Yaqing. (2007). Why Is There No Chinese International Relations Theory. International Relations of the Asia Pacific. vol. 7, No.3

Qin Yaqing. (2009). Development of International Relations Theory in China. International Studies. 46, 1&2.

Qin Yaqing. (2013). Culture and global thought: Chinese international theory in the making. Revista CIDOB d’AfersInternacionals, n.100.

Thuy T. Do. (2014). China’s Rise and the ‘Chinese Dream’ in IR Theory. Department of International Relations. The Australian National University. Refereed paper presented to the Second Oceanic Conference on International Studies. University of Melbourne. 9-11 July.

Tin-BorHui, Victoria. (2005). War and State Formation in Ancient China and Early Modern Europe. Cambridge: Cambridge University Press.

Xiaoping, Deng (1984). Selected Works of Deng Xiaoping Vol (I), Peking: Foreign Language Press.

Yan Xuetong (2011). Ancient Chinese Thought, Modern Chinese Power. Princeton: Princeton University Press.

Zedong, Mao (1977). Selected Works of Mao Tse-Tung Vol (V), Peking: Foreign Language Press.

Zemin, Jiang (1992). “The 15th National Congress”, [Online: web] Accessed 15 Oct. 2013 URL: http://www.bjreview.com.cn/90th/201103/25/content _357542.htm.

Zhao Tingyang. (2015). Sovremennyjvzglyadnakitajskuyumechtu [Current View on Chinese Dream]. MezhdunarodnyeProtsessy. Vol. 13, No. 2. P. 21-34. 2015.

154

«БІР БЕЛДЕУ – БІР ЖОЛ» ЖƏНЕ «НҰРЛЫ ЖОЛ»

ҚАЗАҚСТАН-ҚЫТАЙ ҚАТЫНАСЫНДАҒЫ «БІР БЕЛДЕУ, БІР ЖОЛ» ИНИЦИАТИВАСЫ: АЛҒЫШАРТЫ МЕН КОНЦЕТУАЛДЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ

Бейсенбаев Олжас Тусупбекулы Əл-Фараби атындағы ҚазҰУ Шығыстану факультеті

Қытайтану кафедрасының 2-курс PhD докторанты «6D020900 – шығыстану» мамандығы Алматы, Қазақстан e-mail: beisenbayev.olzhas@gmail.com

Жетекшісі – Мұқаметханұлы Н. т.ғ.д., профессор

Түйіндеме:Мақалада Жібек жолындағы Қазақстан-Қытай арасындағы дипломатиялық қатынастың алғашқы сатысындағы проблемалары мен жетістіктері қарастырылған. Сауда-экономикалық ынтымақтастықтың алғашқы кезеңі Қазақстанның «Бір белдеу, бір жол» инициативасына қосылу негізін қалыптастырды. Осы орайда екіжақты проблемаларды шешудегі жекелеген мемлекет басшыларының жеке үлесіне назар аударылады. Мақалада «Бір белдеу, бір жолда» қалыптасқан проблемаларды жүйелеу мен оны ретке келтірудің маңыздылығы қарастырылған.

Кілт сөздер: дала дипломатиясы, даулы шекара, трансшекаралық өзен, бір белдеу – бір жол

ИНИЦИАТИВА «ОДИН ПОЯС, ОДИН ПУТЬ» ВО ВЗАИМООТНОШЕНИИ КАЗАХСТАНА И КИТАЯ:

ПРЕДПОСЫЛКИ И КОНЦЕПТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ

Абстракт:В статье рассмотрены проблемы и достижения начального периода дипломатических отношений Казахстана и Китая вдоль Шелкового Пути. Начальный этап торгово-экономических взаимоотношений создали предпосылку для включения Казахстана в инициативу «Пояс и Путь». В этом плане особо отмечается роль отдельных глав государств при решении двусторонних проблем. Кроме того в статье обозначены существующие проблемы инициативы «Пояс и путь» и важность их системного регулирования.

Кілт сөздер:степная дипломатия, спорные территории, трансграничные реки, один пояс, путь.

THE RELATIONSHIP OF KAZAKHSTAN AND CHINA UNDER THE «ONE BELT, ONE ROAD» INITIATIVE: PRECONDITIONS AND

CONCEPTUAL PROBLEMS

Abstract:

In this article were discussed problems and achievements of initial stage of diplomatic relations between Kazakhstan and Chinaalong the Silk Road.The initial stage of trade and economic relations created the prerequisites for engaging of Kazakhstan to the Belt and Road initiative. Special attention is given to the personal contribution of the leaders of states in solving of existing problems and strengthening of bilateral cooperation. In addition, the article highlighted an existing problems of Belt and Road initiative and the importance of their systemic regulation.

Key words: steppe diplomacy, disputed territories, transboundary rivers, belt and road initiave.

155

«THE BELT AND ROAD INITIATIVE»

Қазақстан – ғасырлар бойы қалыптасқан Дала дипломатиясын Еуразия кеңістігінде жүргізіп келе жатқан мемлекет. Ежелден Дала дипломатиясы салмақтылық, жан-жақтылық, саяси интуицияға сүйенгені белгілі. Алысжақын мемлекеттермен жүргізілген қарым-қатынастың, сыртқы саяси ұстанымның айшықты мысалы ретінде Керей мен Жəнібек хандардың, Абылай мен Қасымның сыртқы саяси шешімдерін, XX ғасырдың басындағы зиялы қауымның заманауи мемлекет болу талпынысын айтамыз.

Дала дипломатиясының, бітімгерлік пен мəмілегерліктің жарқын үлгілерін қазақтың қаған-хан, би-шешендерінен көруге болады. Абылай хан Цин сарайына табанды түрде хат жолдау, дипломатиялық əдіс-айла арқылы территорияның тұтастығын сақтап қалды. XVII ғасырда Қазыбек бидің Қалмақ ордасында Қоңтайшыға тартынбай айтқан: «Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз» деген сөзі қазақ дипломатиясының философиясын көрсетіп тұрғандай. Бүгінгі Қазақстан осы сыртқы саясат дəстүрінің жібін үзбей жалғастырып келеді. Қазақстан өзара теңдікті, ішкі істерге араласпауды, проблемалардың бейбіт шешілуін қолдайды. Бір ауыз сөзбен айтқанда көпвекторлы сыртқы саясатты ұстанады. Ал, Тəуелсіздік жетістіктерінен Тұңғыш Президент – Н.Назарбаев тұлғасын ажыратып қарастыру қиын. Өйткені, қазіргі Қазақ елі сыртқы саясатының концепциясы, институционалдық негізі, басымдықтары Елбасы жолдаулары, ұзақмерзімді стратегиялық бағдарламалар мен тапсырмаларына сəйкес қалыптасты. 1996 жылғы СІМ коллегиясында сөйлеген сөзінде Н.Назарбаев: «Сыртқы саясат – бұл ҚР Президентінің саясаты. Өз-өзін құрметтейтін кезкелген мемлекетте көпбағытты саясат болмайды, əр ведомствоның өз бетінше сыртқы саяси ұстанымы да болуы мүмкін емес. СІМ де ҚР Президентінің сыртқы саясатын тиімді іске асыратын атқарушы орган» деп айтқан еді. Сындарлы кезеңде елімізге бірінші кезекте қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қарапайым дипломатиялық байланыс орнату, алдағы стратегиялық принциптерді орнату керек болды.

Қазақстан құлдыраған коммунистік Одақ пен жедел əскериэкономикалық дамушы ҚХР ортасында тəуелсіздігін жариялады. КСРО мен Қытай арасындағы шекаралық даулы мəселелер Қазақстанға «мұра» болып қалды. Кеңес-Қытай арасындағы онжылдықтар антагонизмі өзара сенімсіздіктің сақталуына себепкер болды. Қазақстан өз еркімен ядролық қарудан бас тартқан соң, екіжақты сенімсіздік сейіліп, Қытай жас мемлекеттің қауіпсіздігіне кепіл берді. Осыдан кейін шекара проблемасын біржолата шешу мақсаты қойылды. Сындарлы кезеңдегі салмақты уағдаластықтар аймақтағы тұрақтылық пен қауіпсіздікті орнатуға тікелей əсер етіп отырды. 20 ғасырдың 60-жылдарындағы Даман, Жалаңашкөл, Теректі оқиғаларының «буы» басылған соң, қос тараптың дипломатиялық тетіктері қайта іске қосылды. 1985 жылы КСРО Парламенттік делегациясы Қытайға іссапармен аттанды. Делегация құрамында Қазақ Республикасы Министрлер Кеңесінің Төрағасы Н. Назарбаев пен КСРО-ның ҚХР-дағы Елшілігінің хатшысы Қ.Тоқаев та болды. Қ.Тоқаевтың естеліктері бойынша, Қазақстан Үкіметінің басшысы сапарда негізгі келіссөзші ретінде көптеген

156

«БІР БЕЛДЕУ – БІР ЖОЛ» ЖƏНЕ «НҰРЛЫ ЖОЛ»

өзекті мəселелерді талқылауға қатысқан. Бұл үлкен өзгерістер қарсаңында Қазақстан басшылары үшін айтарлықтай тəжірибе болғаны анық. Əлі тəуелсіздігін жариялап үлгермеген Қазақстан басшылығының 1991 жылы шілде айында іссапармен ҚХР-ға табан тіреуі екіжақты проблемаларды шешуде аса маңызды болды. Президент Н.Назарбаев сол уақытты еске ала отырып: «Егер біз шұғыл түрде өзіміздің сыртқы саясатымызды қалыптастыруды бастап кетпеген болсақ, біздің мүдделерімізге орасан зор нұқсан келері де түсінікті» - деп мемлекет тағдырындағы орнын көрсетеді[1, 78 б.]

Қытай үкіметі алғашқы кездесудің өзінде: «Қытай тарапы қарымқатынастардағы оң үрдістер Қазақстан мен Қытай көршілес мемлекет болғандықтан ғана емес, «осы елдер басшыларының көрегендігі» арқасында орын алғанын жəне Қазақстан Президентін «бұрынғы Одақтың саяси аренасындағы ең беделді қайраткер» деп ерекше атап өтті.Осыдан-ақ басшылар арасындағы тіл табысу, достық қарым-қатынас бүкіл мемлекетаралық байланысқа жол ашатынын байқауға болады. Бірақ, жас мемлекеттің жетекшісі үшін Қазақстан-Қытай арасындағы кезек күттірмейтін даулы территория жəне трансшекаралық өзен мəселесі бар еді.

Қазіргі Қытайдың сыртқы саясатындағы күрделі мəселелер тарихтан жалғасып келеді. Мəселен, XX ғасырдың ортасынан орын алған Қытайдың Үндістан, Кеңес, Бутан, Жапония, Въетнам, Филиппин, Бруней жəне т.б елдермен шекара мен су мəселесіндегі қайшылығын айтсақ жеткілікті болмақ.

Дəуірлік маңызы бар мəміленің басы-қасында болған тəжірибелі дипломат, еліміздің қазіргі Президенті Қ.Тоқаевтың естелігінде: «Назарбаевтың ҚХР Төрағасы Цзян Цзэминмен жеке сенімділік қатынастар орната білгенін атап өту де орынды. Бұл фактор айқындаушы болмаған күннің өзінде, екі ел арасында маңызды уағдаластықтарға қол жеткізу барысында аса маңызды болды» делінген[2, 205 б.] Бұл пікірді сол кезеңде Н.Назарбаевтың қасында болған мемлекет қайраткері М.Құл-Мұхаммедтің сөздері қуаттай түседі: «Мемлекеттер арасындағы берік байланыс оның басшылары арасындағы шынайы достықтан басталатынын ерте бастан-ақ аңғарған сол кездегі Қытай Төрағасы Цзян Цзэминмен шын мəнісіндегі достық қатынас орнатты. Н.Назарбаев Цзян досымен талай мəрте ресми, бейресми жағдайда кездесіп, емен-жарқын араласты. Соның нəтижесінде 1994 жылы екі ел арасындағы шекара мəселесіне байланысты басты құжатқа қол қойылып, ол 1998 жылы біржолата рəсімделді»[3, 246 б.].

Ал, екінші өзекті проблема – трансшекаралық өзендер мəртебесі Қазақстан басшыларының табандылығымен, үздіксіз талаптарымен тек 1996 жылы мемлекетаралық құқық деңгейінде қарастырыла бастады.

1999 жылы наурызда ҚР Президентінің Қытай Төрағасына жолдаған жеке жолдауында екі ел арасындағы кең ауқымды байланыстар шеңберінде Іле мен Ертіс өзендерінің су қорларын дұрыс қолданбау нəтижесінде экологияға зардабын тигізіп жатқанын ерекше атап өтті. Қазақстан тарапының бастамалары келіссөздерді біршама тездетті. ҚХР Төрағасы Цзян

157

«THE BELT AND ROAD INITIATIVE»

Цзэмин кезінде трансшекаралық өзен бойынша алғашқы уағдаластыққа қол жеткізілсе, 2009 жылы Ху Цзиньтао Қазақстанға ресми сапармен келіп, трансшекаралық өзендер суын бөлісу мен қорғау мəселесі техникалық ауқымнан жалпымемлекеттік деңгейге көтерілді. Қытай басшылығына Си Цзиньпин келген соң, 2010 жылы басталған Қазақстан-Қытай бірлескен комиссиясының келіссөздері бекітіліп, «суды бөлісу» туралы келісімшартқа қол қойылатыны айтылды.

Осы аралықта Н.Назарбаевтың Қытай басшыларымен бір-бірін құрмет тұтатын достар ретінде кездесулері өтті. Сол кезеңде іс-шаруаның басықасында болған Қ.Тоқаев «...дегенмен, жеке тұлғалық факторды да есептен шығаруға болмас. Себебі, Елбасылардың достығы қашанда олардың мемлекеттерін жақындастырса, бір-біріне араздығы екі мемлекетті алшақтатып жіберетіні рас. Мəселен, Н.Хрущев пен Мао Цзедун басқарған Кеңес Одағы мен Қытай солай болды. Бұл екі басшының қатынастары ешқашан достық, сенімділік тұрғыда болған емес» деп еске алады[3, 210 б.] Расында, Қытай тарапы да өзара сенімділік пен қолдау Н.Назарбаевтың «аса көрнекті рөлін» бөліп көрсетіп отырады. Ол тек баспасөз бетінде мақала, ірі шенеуніктердің пікірі арқылы емес, нақты кездесулер арқылы да көрініс тапты. Атап айтқанда, 2000 жылы Ху Цзиньтао Алматыда болған кезінде Н.Назарбаевтың жақын туыстарының бірінің үйлену тойында болып, қазақтың көптеген дəстүрлерімен, той сəнін кіргізген басқа да қызықты рəсімдермен танысқан еді.Осындай протоколдан тыс, бейресми кездесулер қос мемлекет арасында қордаланған күрделі мəселенің күрмеуін тиімді шешуге жол ашты.

ҚХР басшылығына Си Цзиньпин келген соң, екі мемлекеттің қарымқатынасы жаңа сатыға көшті. Халықаралық қатынаста «Бір белдеу, бір жол» жаңа тренді пайда болды, ол Астана төрінен жаһанға жарияланды. Қазақстан өз транзиттік əлеуетін күшейте отырып, Ресей мен Қытай сынды «теңізмемлекеттерді» өз тауарын тасымалдауға пайдаланады. Осы уақытқа дейін Елбасы Си Цзиньпинмен жиырмаға жуық рет кездесті. Мұндай келіссөздердің саяси мəн-маңызы терең. Күн тəртібі басқа болғанымен, даулы аймақ, трансшекаралық өзеннен кейінгі өзекті сұрақтардың жабық есік жағдайында да талқылануы ықтимал. Оған екіжақты парламентаралық, партияаралық жəне үкіметаралық келіссөздер алғышарт бола алады. Н. Назарбаевтың Цзян Цзэминь, Ху Цзиньтаомен бейресми форматтағы кездесулерінде Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының күрделі тақырыптары талқыланғаны айтылды. Мұндай тəжірибе Си Цзиньпинмен серіктестікте де іске асып отырады. Н.Назарбаев 2018 жылы 12 ақпанда Қытайдың CCTV арнасына сұхбат беріп, кейін көрші халықты Көктем мерекесімен құттықтады. Қытай Төрағасы Қазақстанға мемлекеттік сапарында Елбасын «үлкен ағасы» ретінде атағаны белгілі. Яғни, Қазақстан тарапы əуел бастағы достық, тату көршілік принциптен айнымай келе жатыр. АҚШ бұрынғы Мемхатшысы Г.Киссинджер өзінің 40 жылдық саяси-дипломатиялық қызметінде Қытайға 50 рет барғанын «мақтанып» жазады. Ал, 2018 жылғы 7 маусымдағы Бейжіңге мемлекеттік сапарында Н.Назарбаев тек Си

158

«БІР БЕЛДЕУ – БІР ЖОЛ» ЖƏНЕ «НҰРЛЫ ЖОЛ»

Цзиньпинмен 18 рет кездеcкенін тілге тиек етті. Осы аралықта 67 млрд АҚШ долларын құрайтын 127 құжатқа қол қойылған[4]. Қос мемлекеттің дипломатиялық байланысы орнаған уақыттан қарасақ, көршілік байланыстың қаншалықты маңызды екендігін бағамдауға болады.

2013 жылы ҚХР Төрағасы Си Цзиньпиннің Орталық Азия елдері мен Индонезияға сапарында алғаш рет «Жібек жолының экономикалық белдеуі»( ) жəне «21 ғасырдағы Теңіздегі Жібек жолы» ( ) идеясын жариялады. Бұл бастаманың осы аймақтарда таныстырылуы оның келешектегі сыртқы саяси принциптерімен байланысты болатыны заңдылық. «Жібек жолының экономикалық белдеуі» құрлық арқылы Еуропаға жетеді. Ал «Теңіз жолы» Қытайдан – Үнді мұхиты – Африка – Жерорта теңізі арқылы Еуропаға барады. Инициатива Қытайда 2014 жылы бекіткен бірқатар ұйымдардың қаржылық көмегімен жəне 2016 жылы 16 қаңтарда іске кіріскен «Жібек жолы» қоры арқылы жүзеге асырылуды. Қорға Бейжің 40 миллиард доллар қаражат салып, оның көлемін $ 100 млрд.-қа жеткізуді көздеуде[5, 35 б.].

Қытай «Бір белдеу – бір жол» жобасы арқылы көршілес, жақын аймақпен ғана емес, стратегиялық маңызды мемлекеттермен де өзіне тиімді жағдайда байланысын нығайтады. «Жібек жолының экономикалық белдеуі» стратегиясы аясында Қытайдың аймақтағы экономикалық қатысуы арта беретін болғандықтан, оның аймақтық держава ретінде белсенділігі де артатыны сөзсіз. Дегенмен, халықаралық қауымдастықта осы иницитиваға қатысты түсініспеушіліктердің бар екені белгілі.

«Белдеу мен жол» бойынша алғашқы форум 2017 жылы 14-15 мамырда Бейжіңде өтті. Форум аясында өткен «Тығыз ынтымақтастыққа арналған саяси бірлескен қызмет» жиынында Н.Назарбаев «Белдеу мен жол» инициативасына - «өңірлік кооперацияның жаңа моделі» деген баға берді. Расында, АҚШ-тағы ішкі саяси тартыс, Еуроодақтағы дезинтеграция, əлемдік саяси жəне экономикалық орталықтардағы тұрақсыздық пен белгісіздік жағдайында Қытай əлемнің дамушы аймақ елдерін тың жобаға тарта білді. Белгілі ғалым, Стэнфорд университетінің профессоры Ф.Фукуяманың: «Бүгінде батыстың даму институттары бюрократия мен тəуекелді бағалауға байланып қалған уақытта, Қытай жедел түрде бос орындарды толтырып жатыр» деп айтқаны да бар еді[6]. Инициативаның 5 жылдық нəтижесіне келгенде Н.Назарбаевтың: «Жібек жолының нақты сұлбасы көріне бастаған кезде бұл макроөңірлік кооперацияның бірлескен стратегиялық үйлесімі қажет» деп атап өтуі де заңды[7].

Өйткені, инициативаны қолдаушы мемлекет көп, бөлінген қаражат ауқымды болғанымен, оның нақты мақсат-міндеті, үйлестіруші органдары, территориялық шеңбері белгісіз болып келді. Н.Назарбаев өз сөзін қорытындылай келе:

-«Үлкен Еуразияның» біртұтас экономикалық кеңістігін құру;

-Транзиттік əлеуетті тиімді игеру үшін əкімшілік кедергілерді жою;

-Жобаларды бірлесе қаржыландыру, ғылыми-зерттеу жəне тəжірибелікконструкторлық жұмыстар мен технологиялар трансферті орталықтарын,

159

«THE BELT AND ROAD INITIATIVE»

инновациялық компанияларды, венчурлық қорларды құру мəселелерін алға қойды.

«Цифрлық Жібек жолы» туралы жоғары деңгейде 2017 жылы 14 мамырда Бейжіңде өткен «Бір белдеу, бір жол» форумында айтылды. ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин өз сөзінде: «Біз «Бір белдеу – бір жолды» инновациялар жолына айналдыруымыз керек. Инновация – дамуға серпін беретін маңызды күш. Біз «үлкен деректердің», «бұлтты» технология мен ақылды қалаларды дамыту арқылы оларды XXI ғасырдың Цифрлық Жібек жолына айналдыруымыз қажет» деді[8]. Елбасы Н.Назарбаевтың ұсыныстары «Белдеу мен жол» инициативасы алғаш 2013 жылы Астанада жарияланған жəне оның күретамырында жатқан елдің өкілі ретінде өзекті болды. Себебі, «Белдеу мен жол» инициативасы мен «Нұрлы жол» инфрақұрылымдық бағдарламасын, Еуразия экономикалық одағына мүше елдерінің көлік-логистикалық, сауда-экономикалық байланысын жаңа инициативамен үйлестіру қажеттілігі туындады. Осы аймақта еркін сауда айналымын қамтамасыз ету үшін сəйкесінше жергілікті əкімшілік кедергілерін жою маңыздылығы да түсінікті еді.

2017 жылдың соңында Қытай үкіметі «Полярлық Жібек жолы» аталатын жеке тұжырымдаманы жариялады[6] Одан бөлек, ақпарат құралдары мен ғылыми мақалалардан «Цифрлық Жібек жолы», «Əуедегі Жібек жолы, тіпті «Ғарыштағы Жібек жолы» деген атауларды жиі кездестіреміз[9]. Яғни, «Бір белдеу, бір жол» инициативасы концептуалдық тұрғыда халықаралық қауымдастыққа əлі де түсініксіз болып келеді. Демек, «Бір белдеу, бір жол» инициативасын іске асыруда бірқатар іс жүзіндегі проблемаларды айтпағанда, концептуалдық жəне институционалдық тұрғыда нақтыланбаған мəселелер бар.

Біріншіден, инициативаның институционалдық, салалық, географиялық шегі көрсетілмеген. Əрбір зерттеу орталықтары мен институттардың «сызып алған» карталары ғаламторды шарлап жүреді. Қазіргі уақытта «Белдеу мен жол» инициативасының статистикасына барлық көлік-логистикалық, саудаэкономикалық, мəдени қарым-қатынас көрсеткіштері енгізіліп жатады. Мемлекеттер арасындағы жан-жақты ынтымақтастық жетістіктері мен проблемаларының ішінде «Бір белдеу, бір жолмен» байланыс шекарасы ажыратылмаған.

Екіншіден, халықаралық сарапшылар өз зерттеулерінде аталған инициативаны əрқалай атайды: «Қытайдың жаңа жаһандық стратегиясы», «инфрақұрылымдық мегажоба», «сыртқы саяси жəне экономикалық инициатива», «экономикалық даму стратегиясы». Бастапқыда ғылыми қауымдастықта стратегия, кейін жоба, концепция, қазіргі уақытта инициатива ретінде орнықты. Қазақстандық эксперттер «бастама» деп қазақша аудармасын беруді де жөн көреді. Бірақ біз ағылшын тіліндегі «initiative», (қытайша - ) сөзінің мағынасын бұзбай «инициатива» деп қолданған орынды деп санаймыз.

Үшіншіден, инициативаның нақты үйлестіруші органы жоқ, өйткені «Белдеу мен жол» еуропалық үлгідегі интеграциялық жоба емес. Еуроодақ

160