41

ұлттық парктерге барады. Экотуризм бүгінгі күні жай ғана саяхат емес. Экотуризм қызметі нарығы бүкіл өркениетті әлемде жыл сайын 20-30% -ға артып келеді.

Туризм әлеуетін зерттеу нәтижелері көрсеткендей, Қазақстан экологиялық туризмді дамыту үшін үлкен мүмкіндіктерге ие. Ол Еуразия жүрегінде бірегей табиғи жағдайлары мен ландшафттары, көптеген табиғи, тарихи ескерткіштер мен әр түрлі тарихи кезеңдерде Қазақстан аумағын мекендеген халықтардың мәдени және этникалық мұраларына негізделген.Қазақстанның ерекше қорғалатын табиғи аумақтарына қызығушылық танытатын туристер саны артып келеді. Бұл туристік өнімге әлеуетті қызығушылық 8,9 млн. адамды құрайды (немесе жалпы әлеуеттің 63% -ы). Экологиялық туризм туризм нарығындағы ең жақсы орынға ие, ол Қазақстандағы туризм дамуының басты бағыттарының бірі болуы тиіс. Қазіргі уақытта ұлттық саябақтардың арнайы бөлінген учаскелерінде 84 туристік маршруттар мен ұзындығы 2 мың км-ден астам экскурсиялық соқпақтар, 36 қарау,байқау алаңдары, 58 лагерьлер, 750 ақпараттық стендтер мен белгілер ұйымдастырылған.

Қазақстан аумағында экотуризмді дамытуға үлкен мүмкіншілігі бар аудандардың бірегейі Оңтүстік Қазақстан облысы болып табылады.Оңтүстік Қазақстан облысында орналасқан қорықтар өзінің уникалды ерекшеліктерімен шетел туристтерін қызықтырып тартады. Себебі ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың территориясында қазіргі уақытта экотуризм маршруттары кеңінен ұйымдастырылып келеді және де ол ең негізгі экологиялық туризм ресурсы болып отыр. Оңтүстік Қазақстан облысының танымал экологиялық орындары:Ақсу-Жабағылы қорығы,Сайрам-Өгем ұлттық паркі.

ОҚО-да орналасқан Ақсу-Жабағылы - Орталық Азия мен Қазақстанның алғашқы қорығы. Батыс Тянь-Шаньдағы Талас Алатау жотасының бір бөлігін алып жатыр. Оның биіктігі Жабағлы ауылында 1100 мден 4200 м-ден астам (Сайрам шыңы). Мұнда тау бөктерінде атпен жүру, Ақсу шатқалы бойынша серуендеу, ежелгі сталактиттік үңгірлерге бару, Түркістандағы ескерткіштерге саяхат жасау танымал.Ақсу Жабағылы ботаникалық және орнитологиялық турларды шетелдіктерге тарату арқылы жылына 3,5-тен 6 млн. теңгеге дейін пайда табады. Жалпы бұл турлар жапон және ағылшын туристтері арасында танымал.

Өгем аңғары - ауданымызда нағыз экотуризмді насихаттаудың қайнар көзі. Өгем Батыс ТяньШань тауларын және олардың бай флорасы мен фаунасын ашуға арналған тамаша нүкте болып табылады. Өгем ауданы - Батыс Тянь-Шань қалашығының таулы аймағы. Мұнда Ұлы Жібек Жолының ортағасырлық мәдениетінің тарихи ескерткіштерімен бірегей табиғи кешендер таңғажайып біріктіріледі.

Қазіргі уақытта жоғарыда айтып кеткен себептермен қатар, Оңтүстік Қазақстан облысында нарықтың талаптарын қанағаттандыру үшін туристтер жергілікті дәстүрлер мен мәдениетпен танысып, табиғат қорғау аймақтарының жанында орналасу мүмкіндігіне ие болу үшін тұрғын үй нысандары әзірленді.Аймақтарға келген туристерге қоршаған ортаға зиян тигізбейтін дәстүрлі тағамдар ұсынылады. Туристтер ұлттық саябақтар мен қорықтардың бірегей, жабайы табиғаты мен биологиялық әртүрлілігіне қол жеткізе алады.

ЭКОТУРИЗМ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУ ҚАЙНАРКӨЗІ

Сапар А.Қ., г.ғ.к., проф. м.а. Алиева Ж.Н. жетекшілігімен

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Алматы

e-mail: travel.aru_s@mail.ru

Қазіргі таңда Қазақстан туризмнің дамуы үшін көптеген бағдарламалар (туристік саланы дамыту 2020, ұлт жоспары - 100 нақты қадам т.б) ұйымдастырып, біршама қарқынды орындауда. Қазақстанда экотуризмді табиғи потенциалы жоғары Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарында дамыту жұмыстары көбірек жүргізілуде. Бірақ табиғи алуандылығы көп жерімізде басқа аймақтардың да ерекше қорғалатын саябақтарында экотуризмді өркеңдетуге біршама мүмкіншілігі бар. Еліміздің басты ерекшелігі бұзылмаған жабайы табиғатында екенің ескере, оны дұрыс пайдалану үшін, экотуризмді дамыту арқылы жүзеге асыра алатынымызды білу керек.

Экотуризм – (экологиялық туризм, жасыл туризм) тұрақты туризм нысаны болып табылады. Туризмнің тұрақты дамуы – ұзақ мерзімді кезеңге бағытталған туризмнің дамуы. Бұл кезде туристік ресурстарды ұтымды қолдану мен жан-жақты серіктестік негізінде экономикалық, экологиялық, әлеуметтік және мәдени даму мақсаттарын іске асыруда теңдікке қол жеткізіледі, барлық

171

мүдделілердің (туристердің, дестинацияларды қабылдайтындар және бағыттайтындар, жергілікті халық) қызығушылықтары ескеріледі.

Дамыған батыс елдерінде экотуризм басты орын алмасада, тұрақты туризм негізі ретінде табиғи мұраны сақтаудың басты құралы болып табылады. Мысалы, әлемде алғаш пайда болған Йеллоустон ұлттық паркіне АҚШ мемлекетінің экотуризмді дамыту үшін мемлекеттік реттеу және қолдау жұмыстары арқылы, табиғи ортаны сақтап қоймай, сонымен қоса мемлекет бюджетіне қолмақты пайда әкеліп отыр. Ол сол аймақтың туристік дистинациясына айналып, жергілікті халықты жұмыспен қамтуда. Себебі экотуризмнің мақсатты аудиториясы үнемі жаңданып тұрады. Жас түлектерге экологияны сақтау туралы білім осы экологиялық туризм арқылы насихатталады. Табиғатпен гармониялы салуатты өмір салтын ұстанатын спорт жолындағы тұлғалардың қызығушылығын тудыратында осы туризм түрі. Табиғи мұраны болашақ ұрпаққа сақтапқалу әр елдің қазіргі замаңда басты мақсаты. Сондықтан табиғи ресурстарды тиімді пайдалану құралы ретінде экологиялық туризм түрі эффективті болып табылады

Шетел тәжірибесіне сүйене, Қазақстанның әрбір ерекше қорғалатын аймақтарда экотуризмді дамыту жергілікті халықты жұмыспен қамтуға, сол аймақтың экономиқалық жағдайын көтеруге, жергілікті жердің инфрақұрылымын жақсартуға, туристік саясатың өркеңдетуге, жалпы туризмнің тұрақты дамуына әсер етіп, туристік дистинацияға айналдыруға болады. Ол үшін келесі шараларды іске асыру керек:

-туризм саласына мемлекеттік реттеу жүйесіндамыту;

-ЕҚТА-ларға экопарк немесе зерттеу орталықтарын құру;

-экотуризм үшін, инфрақұрылым қалыптастыруда эко архитектура пайдалану;

-әрбір ерекше қорғалатын аймақтын өзіне тән ерекшелігін айқындап алу (мысалы, Қорғалжың қорығында фламинго фаунасын туристік бренд ретіндеқалыптастыру);

-туроператорлар мемлекет қолдауымен ЕҚТА-ға қызықты бағдарламалар (мысалы, қызғалдақ фестивалін Ақсу-Жабағылыға көктем айында), этнографиялық (мысалы, Жоңғар Алатауы ұлттық паркіне ) т.б. маршруттар ұйымдастыру;

-жаңа туристік өнімнің маркетингін дамыту.

Бұл шаралар Қазақстан туризмінің тұрақты дамуына ықпал етіп, табиғи ресурстарын ұтымды пайдалануға және ел экономикасының әлеуетін көтеруге мүмкіндік береді.

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ ДАМУ

Серік М., г.ғ.к., доцент м.а. Ақтымбаева А.С. жетекшілігімен

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Алматы қ.

e-mail: madina_a97@mail.ru

Бұл мақалада экологиялық туризм және оның дамуы, XXI ғасырдағы туризмнің дамуындағы тұрақтылық жөнінде мәселе қозғалады.

Түйін сөздер: экологиялық туризм, туризм нысандары, экотуризм ресурстары, тұрақты даму.

Туризм, өзінің бағыттарымен, соңғы жылдары әлемнің көптеген мемлекеттерінің шаруашылығының негізгі саласына яғни «пайда көзіне» айналды. Ал бағыттарының ішінде өзін айқын көрсетіп, маңыздылығы жағынан алдыңғы қатарда тұрған ерекше түрі – экологиялық туризм.

Экотуризм-табиғи және мәдени қоршаған ортаны танып білу және сол ортадағы жағдайларды жақсарту үшін қызмет ететін табиғи туризм. Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) 2002 жылды Халықаралық экотуризм жылы деп жариялады. Сол жылы мамыр айында Квебек провинциясында (Канада) Дүниежүзілік экотуризм саммиті өтті. Осы саммитқа дайындық барысында Дүниежүзілік туристік ұйым тәжірибе алмасу мақсатында аймақтық конференциялар мен семинарлар өткізу инициативасын ұсынды. Соған байланысты Алматы қаласында «Экотуризм – XXI ғасырдағы ТМД, Қытай және Моңғолия елдерінің өтпелі экономикаларының тұрақты даму құралы» атты, 2001 жылы қазан айында, семинары өтті.

Экологиялық туризмнің объектілері табиғи аймақтар, тарихи ескерткіштер, ғылыми және білім беруде қолданылатын мәдени және архитектуралық ескерткіштер болып табылады. Бұл экологиялық туризмнің жан-жақты болуын қамтамасыз етеді.

Экологиялық туризмнің ресурстары болып табылады: табиғи – климаттық факторлар: рельеф, су объектілері, флора және фауна, ерекше және қызықты қарапайым табиғи аймақтар; тарихи-мәдени

172

ескерткіштер: белгілі бір аймақтағы адамзаттың материалдық және рухани мәдениеті, айналадағы ортамен тығыз байланысты тарихи, археологиялық, мәдени ескерткіштер.

Бүгінгі таңда Қазақстанды экологиялық туризмнің дамуы үшін жаңа құрылып келе жатқан нарық деп қарастыруға болады. Биологиялық және геологиялық әртүрлілік, халықтың минималды тығыздығы, бай тарихи және мәдени мұра республиканың өте зор экотуристтік потенциалын айкындайды.

ҚАЗАҚСТАНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ДАМУЫ

Сұлтан А.С., г.ғ.к., проф. м.а. Алиева Ж.Н. жетекшілігімен

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Алматы

e-mail: aidana_97kz@mail.ru

Экологиялық туризм – қазіргі таңда келешегі бар туризм түрі болып есептелінеді. Экологиялық туризм кез – келген аумақтың табиғатын жүйелі түрде қорғап, сақтап қалуға мүмкіндік береді. Бүкіл әлем бойынша экологиялық туризм бойынша саяхаттайтын туристер қазіргі таңда бірнеше миллионға жетіп отыр.

Әрбір елдің өзіндік туристерді тартатын ерекшеліктері болады, ал Қазақстан Республикасының басты ерекшелігі – табиғаты. Біздің көркем елімізде ақ басты таулардан бастап жай ғана қарапайым шөлдерге дейін кездестіруге болады. Экологиялық туризмді дамытуда мүмкіндігі зор Қазақстанның ерекше қорғалатын табиғат территориялары. Бұл аймақтардың табиғатына сүйсінбеу мүмкін емес.

Қазақстанның оңтүстігінде, яғни Алматы облысында, Шығыс Қазақстан облысында экологиялық туризм өте жақсы қарқынмен дамуды. Туризмді дамыту мақсатында мемлекеттік бағдарламалар ұсынылып, сол бағдарламалар іске асу үстінде. Бұл дегеніміз туристік қызметті мемлекеттік реттеу және қолдау жүйесін дамыту, қазақстандық туристік өнімнің маркетингі және жылжыту, экологиялық туризмді дамытуға байланысты мәселелерді шешуге үлкен мүмкіндікберуде.

Қазақстанда экологиялық туризмді дамыту үшін келесі шараларды жүргізіп, іске асыру керек болып табылады:

-ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда экологиялық туризм үшін инфрақұрылымды қалыптастыру мақсатында мемлекеттік ұлттық табиғи парктер мен мемлекеттік табиғи қорықтарға байланысты жоспарлар әзірлеу;

-ақпарат тарату және экологиялық туризмді насихаттау;

-кез – келген ерекше қорғалатын табиғат территорияларында экопарктер құру және сол аймақтарда көптеген іс – шаралар ұйымдастыру;

-табиғи аумақтарда туристік маршруттар құру;

-экотуризмнің қоршаған ортаға әсерін нақтыбақылау;

-туристік фирмалармен байланыс орнатып, турпакеттер құрастыру арқылы экотуризмдідамыту;

-қоршаған ортаны қорғау саласындағы үкіметтік және үкіметтік емес ұйымдармен ынтымақтастық құру.

Бұл шаралар әлемдiк туризм нарығында бәсекеге қабiлеттi Қазақстанның табиғи әлеуетiн ескере отырып, толыққанды экотуризм өнiмiн құруға мүмкiндiк бередi.

Қазақстандағы экологиялық туризм дамуы pеcпубликaдaғы бapлық тaбиғи шaрyaшылық кeшeнінің сәтті дaмyынa, сoндай-aқ бacты әлеуметтік-экономикалық елдің мақсаты – қоғамның тұрақты дамуы мен салауатты өмір салты болуы үшін қоршаған ортаны жағымды жағдайлармен қaмтaмсыз eтyді ұйымдacтыpуғa қoл жeткізуге мүмкіндігі зор.

173

“ECO-TURAQ” ТАБИҒАТПЕН ҮЙЛЕСІМДІ ҚОНАҚ ҮЙ ТУРИЗМ САЛАСЫНДАҒЫ ЖАҢАШЫЛДЫҚ РЕТІНДЕ

Шарбай Т.С., г.ғ.к., проф. м.а. Алиева Ж.Н. жетекшілігімен

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Алматы

e-mail:temirnews@gmail.com

Қазақстан Республикасында туризмді әрі қарай дамыту үшін барлық қажетті, мәдени, тарихи, географиялық және климаттық жағдайлар бар. Осыған байланысты республика Үкіметі өзінің ұзақ мерзімді дамуы жөніндегі бағдарламасында туризмді экономиканың маңызды салаларының бірі ретінде жариялады. Қолда бар байлығымызды жаңашылдықпен үйлестіре отырып туризм саласын дамытуымыз абзал. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев елдігімізді нығайтатын 5 институттық реформаны іске асыру үшін «100 нақты қадам» Ұлт жоспарының 57-қадамы бойынша «Туристік кластер құруда үздік тәжірибесі бар стратегиялық (зәкірлік) инвесторларды тарту» туралы тапсырма берген болатын. Осы бағытта Елбасы Жолдаулары мен ел дамуын айшықтайтын мемлекеттік бағдарламаларда туризм кластерінің дамуына ерекше мән беріп, Қазақстанды туристер үшін тартымды елге айналдырудың бағыт-бағдарларын көрсетіп келеді.

Әлемдік тәжірибеде табыс көзі жағынан туризм – мұнай мен газдан кейінгі орынды иемденеді. Туризм – кез-келген елдің экономикасында үш тиімді ықпалмен әсер етеді. Олар – шетелдік валюта ағынын көбейтеді, тұрғындарды еңбекпен қамтиды, мемлекет инфрақұрылымын дамытуға ықпал етеді. Дүниежүзілік туристік ұйымның мәліметі бойынша, бір турист барған жерінде 1 мың АҚШ долларын тастап кетеді екен. Бұл ешбір өсімсіз, қайтарып берусіз елде қалған ақша. Сонымен қатар бір туристің ақшасы 9 жұмыс орнын құруға мүмкіндік береді. Өйткені, турист қаржысының 30%-ін қонақ үйде, 20%-ін көлікте, 35%-ін қоғамдық тамақтандыру орнында және 15%-ін басқа да қызмет көрсету (музей, көрме т.б) орындарында қалдырады. Туризмді дамытудағы табыс оның мемлекеттік деңгейде қалай қабылданатына тікелей байланысты.

Бүгіңгі таңдағы әлем мемлекеттерінің басты мәселелерінің бірі табиғатты барынша қорғап сақтап қалу болып отыр. Ал заманның үрдісімен салынып келе жатқан зәулім-зәулім ғимараттар құмырсқаның илеуі секілді табиғат аясын аяап жатқан жоқты. Сол мәселенің жауабын жоба мақсатында аңғаруымызға болады. Жобаның мақсаты табиғи материалдарды пайдалана отырып, табиғатқа зиян келтірмейтіндей адамдарға табиғат аясында демалыс сыйлау болып табылады. Сонымен қатар демалушының қауіпсіздік дәрежесі арта түсетіні анық.

Соңғы жылдары өзімізге белгілі белсенді өмір-салауатын ұстану адамдардың басты ұстанымдарының біріне айналған болатын. Әрине бұл қуантарлық жағдай-ақ, алайда біз бұл жағдайға толығымен дайын еместігімізді атап өткеніміз жөн болар. Оның бірден-бір себебі инфрақұрылымның әлсіздігі. Туристердің қызығушылықтары мен сұраныстарын зерттей келе олардың табиғаты әсем, көрікті жерлерде тоқтағысы келетіндігін аңғардық. Сол себептіде біздің әсем тау бөктерінде, көлдердің маңында “Eco-TuraQ” табиғатпен үйлесімді қонақ үйін орналастыру әбден қажет болып табылады. Қонақ үйдің ерекшеліктері: транспортабилді, қаржылай үнемді, қол жетімді, ең бастысы табиғатқа келтірер зияны жоқ.

Қорыта келе бұл жоба аясында жаңа жұмыс орындары пайда болады. Туристердің ағылып келуіне себеп болатын жобаның жаңашылдығы мен ыңғайлылығы. Мемлекет экономикасының шикізаттық емес секторы ішіндегі біршама кірісті саласына айналуға мүмкіндігі бар, дамыған бәсекеге қабілетті туристік индустрия құрылатын болады. Бұл ретте республикада Қазақстанның орталықазиялық өңірдің туризм орталығына айналуына нақты жағдайлар мен мүмкіндіктер жасалады.

174

ECOTOURISM AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT

Raikhanova Zh.B.,

Under supervision of D.Sc. in Geography Plokhikh R.V.

Al-Farabi Kazakh National University, Almaty

e-mail: jamilya.00@mail.ru

During the process of formation of tourism and tourist movements inevitably occurs deformation of the environment. Today, environment preservation problems and it`s improvements have occupied an considerable place in many scientific researches in developed countries. Formerly, studies of the analysis of tourist activities have not been given much attention, and then people began pay attention to the analysis of the influence of tourism only in particular places of the planet or have considered the effects of selected types of tourism. With the aim of promoting tourism successfully and rapidly, it is crucial to preserve and multiply, as well as to improve natural wealth. The circumstances and welfare of the environment plays an important role in the development of the tourism industry.

Many scientists says that sustainable development - the main idea for meeting human development goals. It can help at the same time sustaining the ability of natural geosystems to provide the needed resources upon which the economic and social systems depend. The more desired result is “a state of society where living conditions and resource use continue to meet human needs without undermining the integrity and stability of the natural system and sustainable development can be classified as development that meet the needs of the present without compromising the ability of the future generation”.

Ecology (translated from Greek “oikos” – means home, homeland) the science of the connection between living being and the environment, the conditions of their habitat and all other natural processes that make the environment suitable for life. Respect for nature is part of the attractive elements of tourism and travel. Hotels, campsites, resorts which were built in the wilderness and confer due attention to environmental questions, maintenance of natural resources and cultural heritage, are becoming more popular and attract new, environmentally conscientious and prepared tourists. On the one hand ecological tourism is a journey to untouched by human hand, ecologically clean and wild corners of nature to maintain ecological balance in nature. But on the other hand-the term “ecotourism” is considered as a slogan of the sold tour product. But in both cases ecotourism is seen accepted as an absolutely necessary element of effective tourism improvement. It is known that tourism can affect nature in different ways. Travel industry uses natural, cultural and historical fund of the country, produces waste, pollutes air, water and soil, has a detrimental effect on nature. Transport uses irreplaceable fuels, polluting the environment.

Ecotourism is a fairly new concept, in the interpretation of which disagreements are allowed. It is intended to create economic favor for the protection of the environment. At the same time, the concept of “ecotourism” covers and provides a fairly wide range of travel – from small educational tours for schoolchildren to stationary tourist programs in national parks and reserves. The income from this type of tourism can be applied in part to environmental financing activities. The largest volume of demand for ecotourism in regions providing tourist flows noted in North America and Western Europe (especially Germany), as well as in Australia and New Zealand. In certain countries, great value is also the demand for ecological tourism in the domestic market (e.g. Thailand, Indonesia).

The trend for active rest in the fresh air, improving health care and maintaining the physical form has led people to reconsider their attitude to the way you should vacation. By this time, many of the usual “beach and resort” areas have reached the “point of saturation”; tourists seeking to visit away from the bustle of the city, tour operators began to offer new exotic places and recreation, and in particular, ecotourism.

175

ГЕОДЕЗИЯ: ТЕОРИЯЖӘНЕТӘЖІРИБЕСЕКЦИЯСЫ CЕКЦИЯГЕОДЕЗИЯ:ТЕОРИЯИПРАКТИКА

SECTIONGEODESY:THEORYANDPRACTICE

ПРИМЕНЕНИЕ АВТОМАТИЗИРОВАННЫХ СИСТЕМ НА ОТКРЫТЫХ ГОРНЫХ РАБОТАХ

Жалгасбеков Е.Ж.

Под руководством: д.т.н., Х.М. Касымкановой.

Казахский национальный университет имени аль-Фараби

e-mail: erlik.zhuma@gmail.com

Эффективное развитие открытых горных работ в значительной степени зависит не только от применения новых разнообразных видов горного и транспортного оборудования, но и от ускоренной разработки и широкого внедрения на карьерах современных автоматизированных систем управления горнотранспортными комплексами с использованием спутниковой навигации. Информационные компьютерные технологии стали широко применяться в горнодобывающей промышленности в последнее десятилетие XX в. Падение цен на металлы в этот период и, как следствие этого, экономический спад в горнодобывающих отраслях промышленности явились стимулирующими факторами к развитию и внедрению на горных предприятиях информационных технологий для планирования и управления производством. Главная цель внедрения таких технологий состояла в повышении эффективности работы горного предприятия за счет улучшения организации производства, оптимизации ведения горных работ, минимизации затрат и потерь на всех этапах добычного цикла и снижения таким образом себестоимости конечной продукции. В начале 90-х годов, системы глобального позиционирования (GPS) стали доступны для гражданского применения. Горная промышленность стала одной из первых отраслей эффективного применения навигационных технологий для задач мониторинга и диспетчеризации мобильного оборудования карьеров. Внедрение системы диспетчеризации позволило горным компаниям повысить на 10-15 % общую производительность предприятия и тем самым несколько смягчить последствия экономического спада в добывающих отраслях. На сегодняшний день все более актуальным становиться вопрос применения GPS-технологий в различных производственных процессах. С развитием промышленности в различных отраслях производства возрастает потребность контроля производственного процесса в реальном времени, что, в свою очередь, дает возможность принятия своевременных решений, направленных на улучшение результатов работы[1].

Автоматизированная система управления производством – это система управления производственно-хозяйственной деятельностью предприятия, основанная на использовании экономико-математических методов и средств автотизированной вычислительной техники. Она призвана обеспечить любое звено органов управления систематизированной информацией, позволяющей принимать оптимальное решение на основе всестороннего учета и анализа сложившейся ситуации, она не снимает с человека обязанностей принимать решение.

Принципы создания роботизированных систем заключаются в модернизации элементов сущствующих систем на горных предприятиях, а именно бортовых систем, систем передачи данных, позиционирования и навигации, программного обеспечения. Основными компонентами системы являются оборудование мобильных объектов включающее интеллектуальную панель с сенсорным дисплеем, оборудование системы передачи данных, навигационный блок на основе приемника GPS/ГЛОНАСС, систему контроля загрузки с интегрированной системой контроля давления в шинах, различные датчики, широкополосные системы передачи данных, оборудование диспетчерского центра, административных зданий, удаленных пользователей и т.п., рабочих мест пользователей, программное обеспечение [2-4].

Для создания роботизированной системы необходимо на все единицы техники устанавливать оборудование системы высокоточной навигации, позволяющее определять не только местонахождение техники с точностью до нескольких сантиметров, но и ее ориентацию. Важно отметить, что применение высокоточной навигации для все го парка мобильной техники карьера позволит передавать огромные массивы информации при ди станционном управлении техникой и с помощью 3D-модели карьера отображать на цифровой карте реальное положение техники и отдельных ее частей. Для этого необходимо также установить дополнительные датчики для определения положения стрелы, ковша экскаватора, передавать данные от лидаров и систем

176

предотвращения столкновений. Диспетчер сможет управлять карьерной техникой, используя цифровую модель участков горных работ и 3D-модель взаимного расположения автосамосвала и, например, экскаватора, и обращаться к видеоизображению как к вспомогательному, а не основному

[5-7].

Для обеспечения сантиметровой точности, которая необходима для разъезда транспортных средств на технологической дороге, а также позиционирования роботизированного транспортного средства на карте во избежание коллизий и авто номного движения по записанному маршруту с учетом ширины дороги для данного типа автосамосвала осуществляется дифференциальная коррекция сигналов спутниковых систем с помощью контрольного навигационного приемника GPS, называемого базовой станцией. Базовая станция устанавливается в точке с известными географическими координатами. Сравнивая известные координаты с измеренными координатами, полученными от бортовой навигационной системы, приемник базовой навигационной станции формирует поправки, передаваемые по радиоканалу на борт в режиме RTK (от англ. Real Time Kinematic) для коррекции определения местоположения самосвала.

Точность позиционирования зависит от ряда факторов, в том числе погрешности оборудования навигационных спутников, ошибки GPS-приемника и ошибки распространения спутникового сигнала. Источниками ошибок могут быть следующие причины [8]: недостаточное количество видимых спутников в северных широтах и глубоких карьерах; неточность эфемерид и ошибки спутниковых часов; помехи, связанные с изменением условий приема сигналов со спутников; задержка по времени в аппаратуре приемника; проблемы, связанные с питанием навигационного устройства; ионосферная и тропосферная задержка; а также помехи, связанные с переотражением сигнала в железорудныхкарьерах.

Для обеспечения надежности определения местоположения техники необходимо использовать совместные ГЛОНАСС/GPS-сигналы, обеспечивающие заведомо большее число видимых спутников, а также сеть базовых станций дифференциальных поправок. Для более точного и надежного определения координат, даже при кратковременном отсутствии данных от дифференциальной станции или отсутствии видимости спутников, необходимо применять системы инерциальной навигации, основанные на гироскопах. Совместное использование спутниковой и инерциальной систем навигации позволит обеспечить высокую точность определения местоположения.

Исходя из проведенного анализа систем связи для автоматизированных систем управления и объемов передачи, принципами, относящимися к системе передачи данных для создания роботизированной линии, являются: поддержка стандарта передачи данных для осуществления удаленного управления роботизированной техникой. Помимо передачи данных управления необходимо также в режиме реального времени передавать в центр управления видеоизо бражения с нескольких камер от каждой единицы техники, данные от системы распознавания препятствий, навигационную и телеметрическую информацию о состоянии техники; резервирование каналов связи, которое обеспечивается использованием передачи данных на разных частотах[9].

Роботизирование горных работ это не только автоматизация работы горных машин, но и автоматизирование оперативного планирование горных работ и подсчета запасов. Для оперативного планирования и подсчета запасов необходимо создание трехмерных моделей месторождений полезных ископаемых. Трехмерные модели позволяют определить объемы выработанной породы.

Создание трехмерных моделей на современном этапе является необходимым элементом при проектировании, анализе и регулировании разработки месторождений полезных ископаемых. Задача достоверного и качественного трехмерного моделирования является актуальной для подсчета запасов и составления проектных технологических документов. Под качеством трехмерных моделей понимают их соответствие формальным физическим и математическим требованиям. Отметим, что для малоизученных месторождений решение задачи повышения достоверности имеет крайне важное практическое значение. Построение достоверной модели является нетривиальной задачей, требующей от инженера хорошего знания моделируемых объектов и широкого набора методических приемов моделирования [10].

Таким образом, проведенный анализ показывает необходимость внедрения автоматизированных технологий на открытых горных работах, также разработки методики оперативного создания трехмерных моделей для подчета запасов полезных ископаемых.

177

СОЗДАНИЯ ФОТОГРАММЕТРИЧЕСКИХ ТРЕХМЕРНЫХ МОДЕЛЕЙ

Жалгасбеков Е.Ж.

Под руководством: д.т.н., Х.М. Касымкановой.

Казахский национальный университет имени аль-Фараби

e-mail: erlik.zhuma@gmail.com

Применяемые в настоящее время на горных комбинатах геодезические методы с традиционной ручной графо-аналитической технологией обработки материалов не обеспечивают в достаточной мере потребностей производства ввиду их малой эффективности. Поэтому совершенствование маркшейдерских работ на месторождениях, доведение их до уровня передовой технологии горнорудной промышленности является актуальной проблемой на современной этапе. Один из путей ее решения – использование наземной стерео-фотографической съемки с применением методов цифрового моделирования на базе универсальных стерео-приборов и программного обеспечения. Это позволяет увеличить производительность геодезического труда в 5-10 раз, обеспечить надежное определение объемов горных выработок, повысить качество исполнительных картографогеологических материалов.

Совершенствование, с учетом новейших достижений науки и техники, геодезических и маркшейдерских работ по определению объемов горных выработок и составлению исполнительных картографо-геологических материалов с применением методов наземной стереофотограмметрической съемки и цифрового моделирования на карьерах является актуальной задачей [1].

Для создания трехмерных моделей местности широко используются современные аэрокосмические съёмочные системы, обеспечивающие проведение стереосъёмки: фотографические съемочные системы, к которым относятся материалы аэрофотосъёмки, обеспечивающие наилучшее разрешение на местности, а также фотоснимки, полученные с космических летательных аппаратов. Оснащение современных аэрофотосъёмочных систем GPS позволяет определять элементы внешнего ориентирования снимков непосредственно в момент съёмки, что повышает производительность фотограмметрической обработки данных. На сегодняшний день имеется возможность получать снимки высокого и сверхвысокого пространственного разрешения (1 м и менее) с зарубежных коммерческих спутников. Получила развитие цифровая аэросъёмка с самолётов. Примером цифровых матричных камер является прототип цифровой камеры AIMS, который представляет собой мобильную, компактную интегрированную систему, состоящую из компонентов GPS, INS и отображающей системы с матрицей ПЗС Bigshot, а также цифровая съёмочная система ADS40 [2].

С начала 90-х годов стали применяться первые коммерческие лазерные сканеры, принцип работы которых основан на определении расстояния между точками на поверхности Земли и самолётом за время хода лазерного луча. Например, в Германии в 1993 г, появились лазерные сканеры фирмы TOPSCAN, работающие по принципу PUSH BROOM. Лазерные сканеры позволяют находить высоты различных уровней ландшафта, поверхности Земли, вегетационного слоя и т.д. Применение лазерных сканеров для построения модели рельефа позволяет автоматически осуществлять сбор данных, при этом точность создания цифровой модели рельефа открытой местности сопоставимо со стереофотограмметрическим методами, а в залесённых территориях даже превосходит его. Основное преимущество этих систем – это возможность работы в любое время суток и неприхотливость к погодным условиям, а недостатки – не формируются изображения снимаемой поверхности, непредсказуемость отражения лазерного импульса и узкая полоса обзора [3].

Новейшим достижением в области создания цифровых моделей рельефа обширных территорий является развитие методов радиоинтерферометрии, которые используются как при съёмке из космоса, так и для съемки с самолёта. Основным свойством интерферометрического метода создания цифровых моделей рельефа является то, что точность определения высоты не зависит от высоты полёта, при условии, что она не превышает дальность работы прибора. Преимущество интерферометрического метода состоит в высокой точности и автоматизации создания цифровых моделей рельефа местности [4].

При разработке технологических схем необходимо рассмотреть следующие факторы: требования к точности создаваемых трехмерных моделей местности, способы получения исходной информации, функциональные возможности программных средств, используемых для построения трехмерных моделей местности, а также форму представления окончательного результата[5].

178

Требования к точности создаваемых трехмерных моделей местности зависят от решаемых по ним задач: планирование горных работ, вычисление объёмов земляных работ, экологический мониторинг нефтезагрязнений и т.д.

Исходя из требований к точности, выбираются необходимые материалы: аэрофотоснимки, цифровые аэроснимки, космические снимки низ кого, среднего или высокого пространственного разрешения; топографические карты или планы требуемого масштаба. Особое значение имеет выбор программного обеспечения.

Для построения трехмерных моделей местности в программном обеспечении должны быть реализованы следующие функции: фотограмметрической обработки аэрокосмических снимков; создания ЦМР и трёхмерных моделей объектов местности; текстурирования трёхмерных моделей объектов местности; трёхмерной визуализации полученной пространственной информации [6].

Для работы с полученными трехмерных моделями эти программные средства также должны обладать следующими функциональными возможностями: формирования тематических слоев и атрибутивной информации; хранения полученной пространственной информации; моделирования процессов и явлений на местности; ГИС-анализа; создания реалистичных эффектов и анимаций.

Развитие за последнее десятилетие вычислительной мощности как центральных, так и графических процессоров сделало возможным появление фотограмметрического программного обеспечения, способного превратить набор фотографий объекта (например, здания) в трехмерную модель. Эти программные продукты конкурируют с лазерными сканерами, которые благодаря скорости их работы и высокой точности широко используются сегодня для проектирования, строительства и эксплуатации инфраструктурных объектов. В этой статье оценивается точность реконструкции с помощью фотограмметрии путем сравнения результатов, полученных с использованием программного обеспечения Context Capture, и облаков точек, сформированных с помощью лазерного сканера [6].

При разработке технологических схем и методик обработки аэрокосмической информации для создания трехмерных моделей местности особое значение приобретает форма и детальность представления окончательного результата.

Пространственные модели местности могут быть представлены в виде: цифровой модели рельефа; цифровой модели рельефа с нанесёнными на неё горизонталями; не текстурированных трёхмерных моделей объектов местности; текстурированных трехмерных моделей объектов местности; цифровой модели рельефа и трехмерных моделей объектов местности ит.д.

При этом необходимо учитывать следующие факторы создаваемой трехмерной модели местности: освещение; дополнительные эффекты; дополнительные модели объектов местности, например, деревьев, архитектурных построек и т.д.

Создания трехмерных моделей местности можно реализовать на основе использования программного комплекса – ERDAS Imagine фирмы Leica Geosystems. Данный программный продукт имеет все необходимые функциональные возможности для создания трехмерных моделей местности по аэрокосмическим снимкам и работы с ними. Основными составляющими для формирования трехмерных модели местности, являются: ЦМР – цифровая модель рельефа; 3D-трёхмерные модели объектов местности; текстуры –фотометрические характеристики объектов местности. Для получения ЦМР и 3D-моделей объектов местности используются как топографические карты и планы, так и модели местности, построенные в результате выполнения основных фотограмметрических процессов, по стереопарам аэрокосмических снимков[7].

При формировании ЦМР по топографическим картам и планам сначала выполняется векторизация горизонталей и точек местности с известным значением высоты с целью получения координат X, Y и Z, по которым затем строится поверхность рельефа местности. Материалы космической съёмки применяются для текстурирования даннойповерхности.

Для 3D-моделей объектов местности по топографическим картам и планам создаётся контурная основа объектов и формируется объёмная модель объектов местности.

В данном случае определение высоты зданий и сооружений осуществляется из внешних источников, например, в результате геодезических измерений, лазерного сканирования и т. д.

Создание 3D-модели местности с использованием топографических карт и планов включает следующие процессы: сканирование бумажных карт и планов; векторизация горизонталей и контуров объектов местности; восстановление трёхмерной геометрии ЦМР и объектов местности. Эти процессы являются весьма трудоёмкими и требуют больших временных затрат [8].

Изготовление цифровых фотопланов по космическим снимкам производится по следующим этапам:

На первом этапе выполняется импортирование данных из формата GeoTiff в растровый формат

ERADS Imagine – img.

179

На втором этапе проводится объединение отдельных фрагментов одного изображении, формируемого съёмочной системой Quick Bird II, для применения к ним файлов-RPC. С целью составления единого изображения использовалась информация, содержащаяся в файле с расширением TIL. С целью объединения этих изображений необходимо проводить выравнивание яркостных и контрастных характеристик, которое может выполняться с использованием автоматического выравнивания или в интерактивном режиме. Затем полученные изображения обрабатывается с использованием файлов RPC для учёта искажений, вызванных ошибками внутреннего и внешнего ориентирования каждой строки изображения. Геометрическое трансформирование в местную систему координат осуществляется по опорным точкам, координаты которых определялись геодезическим способом с использованием GPS-технологий. Для трансформирования космических снимков необходимо развить сеть опорных пунктов на исследуемую территорию, покрытую космической съёмкой. Опорные пункты опознаваются на цифровом изображении космических снимков, а их координаты определялись с помощью спутниковых приемников GPS. После этого выполняется трансформирование снимков в местную систему координат и монтаж отдельных трансформированных снимков в единый маршрут методом билинейной интерполяции [9].

ЖЕР БЕТІНІҢ ЖЫЛЖУ ҮДЕРІСТЕРІН ЗЕРТТЕУ

Жамбылбекова П.Б., Мурат А.

т.ғ.к., доцент Г.К. Джангулованың жетекшілігімен

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

e-mail:gulnar_zan@mail.ru

Жердің беті табиғат жағдайының өзгерісіне қатысты пайда болған сыртқы әсерлердің салдарынан, сонымен қатар, адамдар әрекетінің нәтижесінен болатын түрлі өзгерістерге ұшырайды. Жер бетінің түрлі өзгеріске ұшырауына бұдан да басқа көптеген жағдайлар әсер етеді. Ішкі және сыртқы үрдістердің ықпалынан, тектоникалық бұзылу, техногендік әсерлер, антропогендік әсерлер.

Бұдан басқа жер асты жұмыстарының жүргізілуіне байланысты жер бетінің түрлі өзгеруіне әкеліп соғады. Олардың негізгілері мыналар:

•тау жыныстарының физика-механикалыққұрылымы

•жыныстардың геологиялық құрылымы

•гидрогеологиялық жағдайлары

•тектоникалық бұзылулар

•жерасты жұмыстарының жүргізілу тереңдігінебайланысты

Нысандардың деформациясы территория жер қабатының орнығуына(территорияның суландырылуы немесе құрғауы, инженерлік құрылыс орны аумағында грунттың жергілікті өзгеруі, атмосфера ылғалы ағымының нашар жағдайы және т.б.) әсер ететін факторларға алып келеді. Құрылыс барысында жер бетінің үстінде тұрған ғимараттардың төмендеуімен қатар, кенорындардың өз алдына төмендеу жағдайлары орын алады. Көп жағдайда деформациялар карстық құбылыстардың, ауқымды механизмдердің тербелісі салдарынан, жер сілкінісінің сейсмикалық салдарынан пайда болады, олардың ауқымы бір миллиметрден ондаған метрге дейін анықталады.

Деформация – нысан пішінінің (жер бетінің) өзгеріске ұшырауы. Жер қабатына ауқымды құрылыстың үнемі қысым түсіруі және сонымен қатар жерасты жұмыстарының да көптеп жүргізілуіне байланысты, оның сығылуы мен нысанның тік бағытта орналасуына байланысты. Мұндай орын ауыстыру – отырылым деп аталады. Әдетте отырылым басылу сипатына ие және қайта салынған ғимарат үшін біраз уақыттан кейін ақырғы шамада жетеді. Түрлі табиғи және жасанды факторлар әсері нәтижесінен жер қабаты табанының түбегейлі өзгеріске ұшырауы мүмкін. Соған байланысты уақыт аясында тез өтетін шөгу деп аталатын деформация пайда болады. Ғимараттың отыруы да, сондай-ақ оның шөгуі де аудан бойынша тегіс емес жағдайда көрінуі мүмкін. Бұл жағдай жер қабатына бір қалыпты емес салмақ түскенде, сонымен қатар оның біршама айырым қасиеттері үшін тіпті бірқалыпты салмақтың өзінде де пайда болады. Бірқалыпты емес деформация бақылау бекеттері реперлерінің қисаюына, жылжуына, ауытқуына, майысуына, көлденең орын ауысыруына алып келеді.

Сондықтан, табиғи және техногенді факторлардың әсерінен жер беті көптеген өзгерістерге ұшырайтыны белгілі. Осы аталған факторлар әсерінен жер беті дефомациясы болады. Жер бетінің

180