56

предварительно вырисовывается опасность недосдачи зерновыми и животноводческими совхозами около 2.200 тыс.пудов. во всех областях удается перекрыть недосдачу хлеба совхозами дополнительной сдачей хлеба колхозами и подсобными хозяйствами, за исключением СевероКазахстанской (Петропавловск) и Кустанайской областей, в количестве около 1.600 тыс. пудов.

Посевные площади зерносовхозов составляют половину площадей довоенного размера. Директора совхозов Северо-Казахстанской области прорыв в сдаче хлеба государству объясняют полученным урожаем ниже плана, ввиду того, что озимую рожь сеяли по стерна яровые хлеба по весновспашке, благодаря чему ранние посевы яровы из-за холодной погоды в мае были забиты сорняками, а более поздние посевы яровых культур несколько пострадали от сентябрьских заморозков.

Велики потери хлеба от запоздалой уборки хлеба и от его воровства в поле, на токах и при очистке и осушке зерна в совхозах. Несмотря на то, что много фактов воровства разоблачаются и виновные арестовываются, воровство зерна в совхозах приняло массовый характер. Не чувствуется конкретного руководства работой зерно-совхозов сверху. Ф. 5446. Оп. 120. Д. 882. Л. 10.

Из всех трех северныхобластей Казахстана, отстающих похлебозаготовкам, в самом худшем положении оказалась Северо-Казахстанская область. В то время как успешно работающие области Казахстана сдали государству к 5 ноября сверх основного плана 10.321 тыс.пудов, СевероКазахстанская область выполнила план всего лишь на 51,3%. Следует отметить, что если в целом Казахстан приближается к довоенному уровню сдачи хлеба государству, то Северо-Казахстанская область за последние пять лет, ни разу не выполняя плана заготовок, не поднималась выше половиныдовоенногоуровнясдачихлебагосударству,хотяэтаобластьявляетсяоднойизосновных зерновых областей Казахской ССР.

Объясняется это тем, что земледелие в области крайне запущено, пахота во-время не проводится, много земель засорено сорняками. Ввиду невыполнения плана хлебозаготовок большинством колхозов официально выдается мало хлеба по трудодням, а хлеб у колхозников бывает всегда, ибо воровство колхозниками хлеба стало бытовым явлением.Руководство областью и большинства районов по своемуприспособилось к такомурежимужизни. Областные и районные руководители в своих высказываниях всегда подчеркивали реальность выполнения плана хлебозаготовок Северо-Казахстанской областью, и более того, приняли дополнительный план хлебосдачи в количестве 800 тыс. пудов. Резкое отставание хода уборки и заготовок хлеба мотивировали климатическими условиями и техническими трудностями. После серьезного нажима в течение трех пятидневок усилили темп сдачи хлеба, а потом снова снизили, затянув уборку и обмолот хлеба.

Области остались еще на 5 ноября молотить 110 тыс.гектаров.

Строгаяпроверкаходаобмолота,изаготовокхлебапоказала,чтофактическинамолотисдача хлеба с каждого обмолоченного гектара уменьшается, угрожая выполнению плана. У многих колхозов обнаружился такой прорыв сдачи, что не покрывается дополнительной сдачей, в виде страховки, колхозами с хорошим урожаем, причем работники области и районов эту перспективу прячут путем отвода глаз на технические и климатические причины. Уличенные в невыполнении своих обещаний областные и районные руководители стали отпираться тем, что сами не ожидали такого резкого уменьшения намолота зерна с гектара во второй стадии обмолота. По всем же делам видно, что на протяжении ряда лет областные и многие районные руководители наловчились вылезать на обмане, научились изворачиваться и выходить сухими из воды при систематическом срыве выполнения плана хлебозаготовок. Ф. 5446. Оп. 120. Д. 882. Л. 11.

Решением ЦК КП(б) Казахстана и Совмина республики секретарь Октябрьского райкома партии и председатель райисполкома сняты с работы, исключены из партии и отданы под суд за срыв заготовок хлеба. Ряду других секретарей райкомов партии и предрайисполкомов сделаны предупреждения об ответственности в случае невыполнения плана заготовок хлеба. Председатель облисполкома т. Мустафин практически негодный работник, о котором имеется решение ЦК компартии большевиков Казахстана о снятии его с работы и замене другим. Секретарь обкома партии т. Мельник на первый взгляд производит неплохое впечатление, но когда присмотришься к нему, то становится ясным, что этот стиль фальши и обмана так упрочился в районах и областном центре не без него. Скоро его нужно будет снять с поста. Без коренного обновления руководства область не может преодолеть запущенность в сельском хозяйстве и занять надлежащее ей место в снабжении государства хлебом.

Мы остаемся в Казахстане до 20 ноября и будем выколачивать хлеб. Теперь каждая тысяча пудов хлеба берется с несравненно с большим трудом, чем это было раньше. Ф. 5446. Оп. 120. Д.

201

882. Л. 12. А.Микоян Г.Кустанай. 8 ноября 1946 г. № 482-АМ Передал – Барабанов Приняла – Иванова

Принято по телефону из Кокчетава Товарищу СТАЛИНУ.

ЗашестуюпятидневкуоктябряпоКазахстанузаготовленохлеба2.909тыс.пудовпротив3.200 тыс.пудов, заготовленных в пятой пятидневке.

Годовой план заготовок хлеба, установленный Постановлением Совета Министров Союза и ЦК ВКП(б) от26 июня 1946 г. для Казахстана, составляет безгарнцевого сбора 70.900 тыс.пудов по состоянию на 1 ноября этот план выполнен в размере 70.909 тыс.пудов, то-есть выполнен полностью в срок, предусмотренный законом. Увеличенный же план заготовок хлеба в соответствии с Постановлением Совета Министров СССР от 4 октября выполнен на 85,7%.

Годовой план гарнцевого сбора, подлежащий выполнению в течение всего года, за 4 месяца выполнен в размере 590 тыс.пудов или на 53,7%, что обеспечивает выполнение годового плана гарнца.

Основной план хлебозаготовок на 1 ноября еще не выполнили 6 областей, из которых трем областям – Восточно-Казахстанской, Западно-Казахстанской и Кзыл-Ординской осталось вместе сдатьдоплана500тыс.пудов,чтобудетимивыполненовпервойпятидневкеноябряивдальнейшем эти области будут сдавать хлеб в счёт дополнительного плана. Другие три области – Кокчетавская, Кустанайская и Северо-Казахстанская должны сдавать до основного плана еще 9 млн. пудов хлеба. В Северных областях Казахстана больше грязи нет, земля покрыта снежным покровом, стоят устойчивые заморозки. Комбайны – основное средство обмолота часто простаивает из-за поломок, так как им приходится работать в тяжелых условиях сразу после летних работ без проведения ремонта. По достигнутым темпам обмолот хлеба продлится во многих районах до 20-25 ноября.

Следует отметить, что фактический намолот зерна комбайнами на стационаре дает снижение количества намолоченного зерна с гектара. Причины заключаются в том, что при уборке хлеба комбайнами на корню потери зерна значительно меньше, чем при обмолоте хлеба комбайнами на стационаре в силу того, что при косовице этого хлеба копнении и затем скирдовании его имели место дополнительные большие потери. Это первое. Ф. 5446. Оп. 120. Д. 882. Л. 13.

Второе. Поскольку в первую очередь обмолачивались более урожайные участки хлеба, то теперь, как правило, остались к обмолоту менее урожайные хлеба, особенно морозобойные, количество которых по многим районам составляет серьезную величину.

Третье. В районах и колхозах, где видно, что по трудодням будет выдано мало хлеба, имеет место серьезное сопротивление полной сдаче хлеба государству, факты утаивания части намолоченного хлеба колхозами путем смешивания хорошего зерна с отходами, обворовывания хлеба на токах и при обмолоте колхозниками, в ряде случаев при участии бригадиров и председателей колхозов. Ввиду этого, стали применять в северных областях Казахстана через прокурорские и судебные органы меры репрессии против саботажников хлебосдачи и воров с публикацией приговоров в районной и областной печати.

Надо отметить, что ЦК компартии Казахстана и, особенно его первый секретарь тов. Шаяхметов, по совести стараются и принимают меры, чтобы выполнить свои обязательства по хлебозаготовкам.

Предполагаем остаться в Северо-Казахстанской, Кустанайской и Кокчетавской областях, где наибольшие трудности в заготовках хлеба, еще дней 10-12.

А.Микоян. 2 ноября 1946 г. № 480-АМ Передал – Барабанов Ф. 5446. Оп. 120. Д. 882. Л. 14. Приняла – Иванова

Передано по телефону Из Алма-Ата. Товарищу СТАЛИНУ.

Пятая пятидневка октября дала серьезное снижение по заготовке хлеба по Казахстану – заготовлено 3.200 тыс.пудов, вместо 5.600 тыс.пудов в четвертой пятидневке октября.

Причины снижения заготовок хлеба следующие:

1.Начиная с 24 октября в северных областях пошел снег, который тает днем и тем самым затрудняет работу. (С сегодняшнего дня наступило некоторое улучшение погоды в этих районах).

2.Перестановка на стационарную молотьбукомбайнов, окончившихуборкухлеба на корню, вызвала некоторое замедление в работе.

3.Еще 4 области Казахстана закончили выполнение основного и увеличенного плана заготовок хлеба.

202

Всего 7 областей Казахстана закончили выполнение годового плана хлебозаготовок, сдав хлебозаготовок, сдав государству 24.175 тыс.пудов хлеба, в том числе по основному плану 17.721 тыс.пудов и по дополнительному плану 6.454 тыс.пудов.

Сегодня были вызваны в ЦК КП(б) Казахстана руководители областей, выполнивших планы хлебозаготовок, с которыми была выяснена возможность дополнительно сдать государству еще до одного миллиона пудов хлеба в течение шестой пятидневки октября и первой пятидневки ноября.

В целом по Казахстану за 25 дней октября т.г. заготовлено 25.362 тыс.пудов хлеба, вместо заготовленных 13.131 тыс.пудов за тот же срок в 1945 году.

Таким образом, если на октября 1946 г. по Казахской ССР было заготовлено на 1.240 тыс.пудов хлеба меньше, чем на 1 октября прошлого года, то на 25 октября хлеба заготовлено уже на 10.990 тыс.пудов больше, чем за соответствующий период прошлого года. Ф. 5446. Оп. 120. Д. 882. Л. 15.

Для усиления заготовок хлеба в северных областях приняли сегодня дополнительные меры:

1.Командировали в северные области часть центральных работников Казахстана из областей, закончивших выполнение хлебозаготовок.

2.Перебрасываем все наличие запасных частей и деталей комбайнов, а также технические кадры по уходу за комбайнами из областей, закончивших хлебозаготовки, в северные области для усиления обмолота хлебов. Это тем более необходимо, что за последнее время стали учащаться

случаи выхода из строя по техническим неполадкам комбайнов, работающих на стационаре. Предстоит же обмолотить на комбайнах и молотилках еще 1.036 тыс.гектаров хлеба, убранного простыми машинами и вручную.

Теперь уже темпы обмолота хлеба предопределяет темпы заготовок. С наступлением ожидаемых днями заморозков работа по обмолоту и вывозке хлеба значительно облегчится.

Вновь с тт. Бенедиктовым и Задионченко из ЦК ВКП/б/ вылетаем в северные области Казахстана для непосредственного руководства на месте делом усиления заготовок хлеба.

А.Микоян. Алма-Ата 28.Х.1946 г. № 480 Ф. 5446. Оп. 120. Д. 882. Л. 16. Передал Барабанов Приняла Зайцева

Передано по телефону Из Акмолинска Товарищу СТАЛИНУ.

На 20 октября Казахская ССР выполнила основной план хлебозаготовок на 90,3%, а увеличенныйпланвместесдополнительнойсдачейхлеба,всоответствиисПостановлениемСовета Министров СССР от 4 октября с.г., на 77,3%.

За четвертую пятидневку октября заготовлено хлеба 5.600 тыс.пудов в третьей пятидневке. Это уменьшение объясняется тем, что ряд районов кончили или подходят к концу с выполнением установленного для них увеличенного плана хлебозаготовок. Так например, на 20 октября уже полностью выполнили увеличенный план хлебозаготовок 4 области Казахстана – Алма-Атинская, Джамбулская, Карагандинская и Южно-Казахстанская, сдавшие государству 14.996 тыс.пудов хлеба, в том числе по дополнительному плану 4.285 тыс.пудов.

В северных областях Казахстана, несмотря на достигнутые серьезные улучшения в заготовок хлеба, требуется в ближайшие 10-15 дней большой нажим на хлебозаготовки и, особенно в СевероКазахстанской (Петропавловск), Кустанайской и Акмолинской областях.

В этих областях по ряду районов колхозы имеют 10-15% своих посевов ококло леса, значительная часть которых погибла сентябрьских заморозков. Приняты меры к тому, чтобы недобор хлеба по этим пострадавшим районам полностью перекрыть за счет колхозов с хорошим урожаем, тем более, что в целом в этих областях урожай зерновых культур хороший, обеспечивающий выполнение как основного, так и дополнительного плана хлебозаготовок.

На 20 октября в северных областях Казахстана убрано хлеба 2.768 тыс.гектаров или 95,8%. На 1 октября было убрано только 2.059 тыс.гектаров или 71%. При этом в совхозах было убрано еще меньше – 60%. Ф. 5446. Оп. 120. Д. 882. Л. 17.

Оставшиеся по этим областям 12 тыс.гектаров хлебов будут убраны до 25 октября, ибо в отстающие совхозы и колхозы переброшено достаточное количеств комбайнов из колхозов и совхозов, закончивших уборку хлебов. Совхозы почти полностью закончили уборку, кроме отдельных совхозов в Северо-Казахстанской и Кустаннайской областях, которые также закончат уборку не позднее 25 октября. Погода в большинстве районов благоприятствует уборке ввиду того, что почва замерзла и грязь не препятствует работе.

Также подходит к концу скирдование хлебов, скошенных простыми уборочными машинами и вручную.

203

Все дело заготовок хлеба теперь упирается в молотьбу, от темпов которой зависят темпы заготовок хлеба. С этой целью высвобождающиесякомбайны после уборкихлебов переключаем на молотьбу хлеба на стационаре.

А.Микоян. г. Акмолинск 23 октября 1946 г. Передал – Барабанов Приняла – Иванова. 23. Х- 46 г. № 479-АМ Ф. 5446. Оп. 120. Д. 882. Л. 18.

Принято по телефону из Петропавловска. Товарищу СТАЛИНУ.

Побывали в Карагандинской, Акмолинской, Кустанайской и Северо-Казахстанской (Петропавловск) областях, а тов.Бенедиктов также и в Кокчетавской области. Принятые меры по усилению уборки и заготовки хлеба в этих областях уже дали свои первые результаты. Этому содействовала также улучшившаяся погода в северных областях Казахстана, кроме СевероКазахстанской области, где продолжалось плохая погода до последних двух дней.

Взятые темпы уборки хлеба показывают, что 20-25 октября в основном будет закончена косовица находящихсянакорню хлебовмашинамиивручную. Могутзапоздать с уборкойдо конца октября только отдельные, особо отстающие районы Северо-Казахстанской и Кустанайской областей, но и здесь теперь уже меньше угрозы гибели хлеба.

В деле уборки хлеба и ухода за влажным зерном на токах колхозов и совхозов, складов Заготзерно большую роль сыграла проведенная мобилизация рабочей силы из учреждений и местных предприятий городов, а также учащихся.

Посостояниюна15октябрямобилизованодляработынауборкуизаготовкухлебавсеверных областяхКазахстана103тыс.человек,втомчисле31тыс.учащихся,исверхэтоговсовхозахСевероКазахстанской области работают 1500 бойцов, прибывших из Челябинска, в совхозах Восточного Казахстана – 500 бойцов.

Через несколько дней, по мере завершения уборки хлебов, отдельными районами мобилизованные будут возвращаться на свои места и, в первую очередь, учащиеся.

25-30 октября, когда закончится косовица хлебов, отпадает надобность помощи рабочей силой из городов, ибо окончание косовицы и обмолота хлебов может быть проведено имеющейся рабочей силой совхозов и колхозов. Ф. 5446. Оп. 120. Д. 882. Л. 19.

Последняя третья пятидневка октябрядала самое большое в текущем годупоступление хлеба поКазахстану.Заготовлено6.150тыс.пудов.есть полная уверенность, что заготовки хлеба и дальше пойдут хорошо.

Сегодня вылетаем в Павлодарскую, Семипалатинскую и Восточно-Казахстанскую (УстьКаменогорск) области, а затем вернёмся обратно в Петропавловск, чтобы проверить ход выполнения принятых здесь мер по усилению заготовки хлеба.

А.Микоян. г. Петропавловск 17 октября 1946 г. № 28-2 Передал – Барабанов Приняла – Иванова 17. Х-46 г. 11 часов Ф. 5446. Оп. 120. Д. 882. Л. 20. № 477-АМ

МОСКВА, КРЕМЛЬ Товарищу СТАЛИНУ И. В.

Успели побывать в Актюбинской области, провести совещание с районными работниками. Побывали также в колхозах Алма-Атинской области.

Провели совещание в Центральном Комитете и Совете Министров Казахстана с вызовом на самолетах секретарей обкомов партии и председателей облисполкомов.

Разобрались с обстановкой по каждой области и приняли конкретные меры по усилению заготовок хлеба в них.

Для обеспечения выполнения принятых решений по усилению заготовок хлеба на места разъехались руководящие работники республики.

Годовой план хлебозаготовок по Казахстану установлен в количестве 72 млн.пудов. дополнительный план, утвержденный Постановлением Совета Министров Союза ССР от 4 октября т.г., составляет 11,8 млн.пудов. Таким образом, Казахстан должен сдать государству всего хлеба 33,8 млн.пудов.

При рассмотрении дополнительного плана хлебозаготовок по областям добились согласия областных работников принять дополнительный план на 11.8 млн.пудов, а 15.135 тыс.пудов. Следовательно, план хлебозаготовок по Казахстану вместе с дополнительным планом будет уже не 83,8 млн.пудов, а 87,1 млн.пудов.

Урожайность хлеба в Казахстане в целом реально обеспечивает заготовку этого количества хлеба.

204

Четыре области Казахской ССР – Гурьевская, Западно-Казахстанская (Уральск), Актюбинская и Кзыл-Ординская имеют пониженный урожай хлеба.

Эти области в целом относятся не к основным зерновым районам республики, а являются животноводческими, и планы хлебозаготовок по указанным областям составляют только 9,6 млн.пудов. Ввиду пестроты урожая внутри указанных областей есть возможность и по этим областям,за счетувеличенияплана хлебозаготовокрайонамииколхозамисповышеннымурожаем, выполнить установленный план сдачи хлеба государству полностью до 1 ноября т.г. Ф. 5446. Оп. 120. Д. 882. Л. 21.

Остальные области Казахстана имеют хороший урожай хлеба и их можно подразделить на две группы:

Первая группа – южные и юго-восточные области (Южно-Казахстанская, Джамбулская, Алма-Атинская и Талды-Курганская) с развитыми в них посевами технических культур (сахарная свекла, хлопок, табак имели годовой план хлебозаготовок 12,1 млн.пудов, получили дополнительный план 3,8 млн.пудов и всего должны сдать государству 15,9 млн.пудов хлеба).

Здесь вполне благоприятные условия хлебозаготовок. Хлеба полностью убраны, обмолот подходит к концу, климатические условия нормальные. Поэтому приняты меры к тому, чтобы до конца октября эти области полностью рассчитались с государством, включая и дополнительный план хлебозаготовок.

Вторая группа – 8 областей, прилегающие к районам Сибири, являются основными зерновыми районами республики и решают судьбу хлебозаготовок Казахстана. Годовой план хлебосдачи государству по этим областям составлял 50,9 млн.пудов, дополнительны план установлен 10,8 млн.пудов, а всего указанные области должны сдать государству 61,7 млн.пудов.

Урожай зерновых культур в прошлом году определялся в 5,2 центнера с гектара, а в текущем году 8,2 центнера.

Беда этих областей заключается в том, что климатические условия периода уборки хлебов сложились крайне неблагоприятные.

На 5 октября еще 600 тыс.гектаров хлебов находились на корню и 420 тыс.гектаров скошены, но лежат на полях незаскирдованными. Есть прямая угроза, что во многих районах перечисленных областей часть находящегося хлеба на корню и в незаскирдованном виде может пойти под снег и погибнуть. Поэтому все силы и всё внимание повернули на уборку и заготовку хлеба в северных областях, прилегающих к районам Сибири.

О положении дела в основных зерновых районах Казахстана и ход заготовок хлеба сообщу Вам через несколько дней, после того, как побуду на месте.

А. Микоян. г. Акмолинск. 11 октября 1946 г. № 476-АМ Ф. 5446. Оп. 120. Д. 882. Л. 22.

Саркенова К.

ПРОРВА МЕН САРЫҚАМЫС АТАУЛАРЫНЫҢ ЭТИМОЛОГИЯСЫ

Қазақстан мұнайын өркендетуге ерен еңбек сіңірген әйгілі геолог Жолдасқали Ахметұлы Досмұхамбетов: «Әр адамның көкірегінде бір көрікті сәуле болады. Бүгіннің де, кешегінің де. Солардан шуақ, нұр жина. Бойыңа сіңір, санаңда сақта. Қазақ болғаныңның тегін ізде.Тек – тамыр. Тамырынтаппағанадамсубетіндедірдекқаққанқужапырақсекілді.Өмірдітуасалғанкүнненемес, ата-бабаңадамболғанбаяғы заманнан,сол замандардыңелдігі менерлігінен,қуаныш-шаттығынан, қайғы-қасіретінен баста. Ата-бабаларыңның өткен тарихы жүрегіңнің бір соғысы, алпыс екі тамырың» деген еді. Қазақ халқының сол тек-тамырын зерттеуге аса зор үлес қосып келе жатқан ғалымдарымыздың бірі де бірегейі абыз-ғалым Уахит аға Шәлекенов ұстазымыз. Бүгінгі күні ұстазымызды 95 жасымен шын жүректен құттықтай отырып, ол кісіге мықты денсаулық, ұзақ өмір, шығармашылық табыс тілейміз. Әрине, «тек-тамырды»іздеп, оны жылдар бойы зерттеп, тиянақтап жүргенұстазымызУахитағатуралыталайайтылыпта,жазылыптажүр.Оғанғалым-ұстазымыздың Ақтөбе қалашығында жүргізген қырық жылдық зерттеу еңбегі нәтижесінде тарихи Баласағұнын қаласын ғылыми дәлелдеуін немесе қазақ тарихының көп зерттелмеген арийлер мәселесі жөнінде ғылымда жаңа, тың көзқарасты қалыптастыруын, т.б. айтуға болады. Уахит аға өзінің «Түріктердің отырықшы өркениеті», «История и этнология народов Амударьи иСырдарьи», «Орталық Азиядағы арийлер өркениеті», «Цивилизация ариев в Центральной Азии», «Шыңғысхан – моңғол-түрік

205

этностарын біріктіруші», т.б. еңбектері арқылы қазақ тарихының өте аз зерттелген маңызды мәселелерін көтерді әрі осы мәселедегі жаңа ғылыми бағытты айқындап берді. Төменде біз қарастырмақ Прорва, Сарықамыс атауларының шығу тегі де, негізінен, осы мәселелерге қатысты. Аталмыш тақырыптағы мақаламызда біз Қазақстанның батыс өңірінің бір аймағы, дәлірек айтсақ, қазақ мұнайы бастау көздерінің бірі немесе қазіргі атақты «Қазақстан-Шеврон» компаниясы орналасқан Прорва аумағына, сондағы мұнайшылар кенті Сарықамыс атауларының беймәлім тұстарына тереңірек тоқталмақпыз.

Сонымен Прорва мен Сарықамыс атауларының шығу тегі туралы не айтуға болады? Орыс деректері бойынша, Прорва атауы «прорубь» деген сөзден шыққан, яғни ойық, жылым, иірім деген мағынаны білдіреді. XIX ғасырға дейін «Барсакелмес» атанған бұл жерді патшалық Ресей қылмыскер деп танығандарын жер аудару мақсатына пайдаланған. Табиғаты қатал осы Прорвада елужыл бұрын мұнай табылып, сол мұнайды игеруүшін Сарықамыс кенті бой көтерді. Прорва сөзі кейінгі елу жылда кездескенімен, Сарықамыс атауының тамыры сонау біздің заманымыздан бұрынғы мыңжылдықтарға кетеді. 2004 жылдан Қазақстан мен Ресей ғалымдары бірігіп, Қазақстанныңбатысөңірінеархеологиялыққазбажұмыстарынжүргізіпкеледі.Оларашқанғылыми жаңалықтар тарих ғылымына қосылған тың әрі толық зерттелмеген терең қабаттар. Мысалы, Ресей Ғылымакадемиясы Археология институты (В.С.Ольховский,Мәскеуқаласы) және «Арал – Каспий өңірінің ежелгі ғибадатханаларын зерттеу: б.з.б. І мыңжылдықтағы көшпенділердің этномәдени және әлеуметтік-саяси тарихын жаңғырту» гранты аясында Батыс Қазақстанда ІІІ Бәйте сарматтық киелі орны, сонымен қатар Сарықамыс пен Қаратонның құмтөбелері зерттелген. Нәтижесінде Атырау облысы ежелгі тарихи ескерткіштерінің саны жағынан еліміздегі бес облыстың қатарына жататындығы анықталған. Дүниежүзілік тарихи орны ерекше болып табылатын Жылыойдағы Аралтөбеден табылған алтын адам – сармат көсеміне дейін де бұл өңірде адам мекендегенін дәлелдеді. Оған қазіргі уақытта әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Палеолит мұражайында тұрған неолиттік Прорва археологиялық кешенінен табылған алғашқы адамдардың құрал-саймандары куә.

Қазақстанның белгілі ғалымдары К.М.Байпақов пен Ж.К.Таймағамбетовтың «Археология Казахстана: Учебное пособие для студентов вузов. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 355 с.» еңбегінде, сонымен қатар тарихи ескерткіштану ғылымы бойынша әлемге танымал ғалым Серік ЕскендірұлыӘжіғалидың«МаңғыстауменҮстіртескерткіштері(ПамятникиМанкыстауиУстюрта / Monuments of Mankystau and Ustyurt): кітап-альбом. Серік Әжіғали. – Алматы: «Өнер» баспасы, 2014. – 504 б. – қазақша, орысша, ағылшынша» кітап-альбомында біздің Сарықамыс маңынан табылғаналғашқыадамдардыңқоныстарыкартағатүсіріліп,«Прорва археологиялықкешені»деген шартты атаумен көрсетілген. К.М.Байпақов пен Ж.К.Таймағамбетовтың айтуынша, Орта Азияны зерттеуші атақты ғалым С.П.Толстовтың 1946 жылы ұсынған мәдени-тарихи қауымдастықтың Кельтеминар деп аталатын мәдениетіне Ақчадария дельтасы, Әмударияның солтүстігі, Ішкі Қызылқұм, Сырдарияның төменгі ағысы, Зеравшанның төменгі жағы және Сарықамыс маңы дельтасы кіреді екен. Ал Кельтеминар мәдениетінің өмір сүру кезеңі – б.з.б. V мыңжылдықтың ортасы (екінші ширегі) – IV мыңжылдық аралығы. Б.з.б. IV мыңжылдықтың соңы – II мыңжылдықтың басындағы Кельтеминар мәдениеті Қазақстанның ауқымды бөлігін, Орта Азияны қамтиды. 1989-1990 жылдары Атырау облысынан табылған Шатпакөл, Құлсары I-V, Шандыауыл, Қыземшек, Қайнар, Жыланқабақ, Қойқара, Шаянды, т.б. неолиттік тұрақтардың қатарында Сарықамыс тұрағы да бар. Шатпакөл Жылыой ауданының Шоқпартоғай ауылынан 12 км солтүстікке қарай табылған. Құлсары I-V – Құлсары қаласы маңында, бірақ жол және газ құбырларын жүргізу барысында қиратылып кеткен. Шандыауыл Құлсарыдан солтүстік шығысқа қарай 22 км жерде орналасқан. Тастан табылған құралдар Ақкиізтоғай ауылындағы қазіргі қорым маңайынан шыққан. Қыземшек орны Иманқара тауынан алыс емес маңнан, Жантерек теміржол стансасынан оңтүстік шығысқа қарай 37км-ден шыққан.Таубасынан призма түріндегі нуклеустер, пышаққа ұқсас пластиндер, керамика фрагменттері табылған. Бұған ұқсас артефактілер Қайнар өзенінің жоғары жартасынан да шыққан. Жыланқабақ пен Қойқара керамика фрагменттеріне «шырша қылқандары» мен «жұқа тісті тарақ» өрнектері тән және тас құралдары жоғарыда аталған тұрақтарға ұқсас.

Сарықамыс пен Шаянды тұрақтары Атырау облысы Жылыой ауданы Сарықамыс ауылынан 3-4 км оңтүстікке қарайғы құмтаулардан табылған. Бұл аймақтың неолиттік тайпаларының мәдениеті Оңтүстік Орал, Солтүстік Қазақстан мен Арал өңірі мәдениеттеріне ұқсас келген әрі сол тұстағы Қазақстанның солтүстік-батыс аймағында орын алған күрделі тарихи процестерді дәлелдейді [1, 37-, 68-71-беттер]. Біздің Сарықамыс атауы сонымен қатар шығыстанудың түрлі

206

салаларынан артына өшпестей мол мұра қалдырған атақты шығыстанушы,орыс тарихи шығыстану мектебінің негізін қалаушы Василий (Вильгельм) Владимирович Бартольдтың (1869–1930) еңбектерінде де кездеседі. Кезінде ғылыми қауым Орталық Азия тарихы мен тарихи географиясының энциклопедияшысы деп бағалаған осы В.В.Бартольд өзінің 42 жылдық шығармашылық өмірінде ғылыми маңыздылығы жағынан өзекті болып саналатын 400-ден астам ғылыми еңбек – монография, мақала, пікірлер, сонымен бірге «Ислам энциклопедиясына» арнап 246 мақала қалдырған.

Өз өмірінің ғылыми қызметінде бар ынтасын аударған Орта Азияның тарихи географиясы да В.В.Бартольд еңбектері арқылы жасалды. Ол тек ортағасырлық қалалар мен ауылдарды атап қана қоймайды, сонымен қатар оның тұнып тұрған бай тарихын баяндады. Тарихи географияны өте жақсы меңгергендіктен ғана ол Орта Азияның келешегіне сенді. Араб географиялық әдебиетінің өткенді зерттеудегі маңызына тоқтала келіп,ол былай дейді: «Мың жыл бұрынғы Түркістан туралы араб географтарының шынайы әңгімелері өткенді зерттеу үшін аса құнды дерек. Сонымен қатар өлкені игеруге мүдделі жақтарға да қазіргі күнін білуге тигізер пайдасы өте жоғары». Яғни В.В.Бартольдтың тарихи-географиялық еңбектері қазіргі күндердегі археологиялық жетістіктерге қарамастан өзінің жазба деректерді барынша қамтуы арқылы бүгінге дейін маңызын жойған жоқ.

Әсіресе оның «Ежелгі заманнан XVII ғасырға дейінгі Арал теңізі мен Әмударияның төменгі ағысы туралы мәліметтер», «Түркістанды суландыру тарихынан» атты екі монографиясы қазіргі күні де аса маңызды. Арал теңізінің Орыс географиялық қоғамы Түркістан бөлімшесінің қолдауымен өткен кешенді зерттеулерге орай «Ежелгі заманнан XVII ғасырға дейінгі Арал теңізі менӘмударияныңтөменгіағысытуралымәліметтер»1902жылыбаспаданшықты[2,15-75-беттер]. Жарыққа шыққаннан кейін бұл еңбек бірден жаратылыстанушыларды, әсіресе геологтар мен географтарды өзіне баурап алды. Басты себебі онда қозғалған тақырып – Әмударияның төменгі ағысы мен Үзбойдың тарихы әрі В.В.Бартольдтың жазба деректерді сыни сұрыптай отырып, ғылыми айналымға енгізуі, солар арқылы ғалым жасаған ғылыми тұжырымдар еді. «Арал теңізі туралы мәліметтерге»қызығушылық оның1910жылы неміс тілінде Германияда жариялануынанда байқалады. В.В.Бартольдтың Әмудария мәселесіне қатысты тұжырымдары кейін толық мойындалды. Бұл тарихи зерттеулер геологтар мен географтардың қателерін жөндеуге мүмкіндік берген факті деп есептеледі. Яғни тарихи зерттеудің объективті шынайылық үшін қажеттілігін В.В.Бартольд осы еңбектері арқылы дәлелдеп шықты. В.В.Бартольд үшін бұл еңбектің маңызын ТашкенттіңбелгіліқайраткеріН.П.Остроумовқажазғанхатынанда(21.XII.1901)көругеболады:«В Записках Восточного Отделе¬ния печатаю несколько небольших статей, особенно меня интересует вопрос о прежнем течении Аму-Дарьи. Вопреки мнению геологов, исто¬рические известия решительно говорят в пользу факта, что река с XIII до XVI в. впадала в Каспийское море». 29.1Х.1908 жылғы хатында: «Главная книжная новость последнего времени – объемистая диссерта¬ция Берга об Аральском море, вероятно полученная и в Туркестане. Для меня особенно приятно, что взгляд на впадение Аму-Дарьи через Узбой с XIII по XVI в. в Каспийское море, который натуралисты прежде, с высоты своего научного величия, объявляли „несогласным с несомнен¬ными данными геологии и палеонтологии”, теперь в диссертации натура¬листа признается совершенно правильным. Помимо торжества для меня лично, этот факт кажется мне не лишенным значения и с общей методологической точки зрения; по-видимому, средства к установлению истины, которыми располагаем мы, историки, далеко не в такой степени уступают тем средствам, находящимся в распоряжении натуралистов, как последние иногда воображают». 15.XI.1910 жылғы тағы бір хатында В.В.Бартольд былай дейді: «Не¬давно я имел возможность убедиться, что теперь на факт впадения Аму-Дарьи до XVI в. в Каспийское море, что еще так недавно считалось абсур¬дом, ссылаются как на общепризнанную истину, не нуждающуюся в до¬казательствах, причем уже не считают нужным называть имя того, кто это установил. Для меня такое молчаливое признание результатов моей работы всегда было гораздоприятнее всяких похвал устных, письменных и печатных». Ал 26.V.1926 жылғыхатында ол өзініңКонстантинополь(қазіргі Ыстанбұл қаласы) кітапханаларындағы жұмыстары туралы хабарлай отырып былай дейді: «В автографе одного из трудов Бируни нашел новые сведения об Аму-Дарье. Окончательно установлено, что арабские авторы ничего не знали о выходе Узбоя из Сарыкамышской котловины и считали русло Узбоя у Балхана продолжением рукава, будто бы некогда отделявшегося от АмуДарьи значительно выше южной границы Хорезма» [3, 6-7-беттер]. Айта кетсек, ХХ ғасырдың 50жылдары Әмударияныңтөменгі ағысы,соныменбірге Сарықамыс аумағы менҮзбойда жүргізілген ауқымды археологиялық және географиялық зерттеулер нәтижесінде В.В.Бартольд айналысқан мәселе интенсивті жүргізілмек жұмыстарды бағыттапберді.Және бұнда қамтылғанхронологиялық

207

шеңбертарихқадейінгікезеңдергедетәнболды.Бұлзерттеулердіңбастынәтижесінеолитдәуірінде (б.з.б.IV– IIмыңжылдықтар)Үзбойдыжағалайадамқоныстанғанытуралытұжырымболды.Келесі

– энеолит пен қола дәуіріне қатысты кезеңдерден адам іздері сирек ұшырасады. Зерттеушілердің болжамынша, «б.з.б. I мыңжылдықтың бірінші жартысында Үзбой жойылып кеткен» [2, 23-бет].

Ал алғашқы жазба деректер пайда болған тарихи кезеңдерге мынадай тұжырымдар тән: «В последую¬щий, античный период (VI в. до н. э. – IV в. н. э) картина заселенности берегов Узбоя еще сильнее меняется.Античных поселений оседлых пле¬мен на его берегах нет совсем» [3, 7-бет]. Үзбой жағалауларынан антик уақытына тән отырықшы тұрақтар немесе X ғасыр маңында пайда болған тұрақты сауда жолдары туралы мәліметтер кездеспейді. Бұл мәселені зерттеуде Бирунидің 1025 жылы жазылған географиялық шығармасы ерекше болды. Ыстанбұлдан В.В.Бартольд тапқан бұлерекшеқолжазбаданалынғанмәліметтердіңмаңызызорболды.Қарастырылыпотырғанеңбекте В.В.Бартольдты айрықша қызықтырғаны XIII–XVI ғасырлар еді. Үзбойдың су ағысының ұзақтығы мен көлемі туралы ол келтірген тарихи деректердің шындығын кейінгі зерттеулер де дәлелдеді. Соңғы зерттеулер бойынша, Сарықамыс көлі ең максимальды деңгейіне көтерілгенде суы аз әрі қысқа уақытқа созылған. Үзбойдың суға толуы туралы шығыс авторлары қалдырған мәліметтер 1392–1417 жылдарға келеді. Ғылымның замануи әдістері мен құралдарын пайдаланған соңғы зерттеулер дәлелдеген бұл тұжырымдар жазба деректерді сараптай отырып осы қорытындыға келген В.В.Бартольдтпен сәйкес келді. Демек, Сарықамыс ежелгі көл атауы болған әрі оның атауы Үзбойға байланысты деректерде сақталған.

Сарықамыс (Прорва) атауы Маңғыстау мен Үстіртке қатысты профессор Серік Әжіғалидың еңбегінде де аталады. 1970-жылдардан бері Маңғыстау мен Үстірт, Арал мен Каспий өңірі халық сәулетшілігінің белгісіз ескерткіштері мен тас қашау өнерін зерттеп келе жатқан профессор C.Әжіғали басшылық ететін ғылыми экспедицияның нәтижелері бірқатар ғылыми мақалалар мен «Батыс Қазақстанның дәстүрлі жерлеу-ғибадаттық сәулет өнерінің генезисі», «Көшпенділердің сәулет өнері – Еуразия тарихы мен мәдениетінің феномені (Арал–Каспий аймағының ескерткіштері», т.б. монографияларда жарияланған. Жақында баспада жарық көрген «Маңғыстау мен Үстірт ескерткіштері» кітап-альбомына С.Әжіғали Маңғыстау түбегі мен Үстірт жазығының халық сәулетшілігі мен тас қашау өнерінің екі мың жылдық тарихының қайталанбас айрықша ескерткіштерін жинақтап берген. Ғылыми-танымдық тұрғыдан ерекше болып келетін бұл іргелі еңбекте Еуразия даласының өзіндік бітімдегі тарихы мен мәдениеті, табиғаты, әсіресе мемориалдық-ғибадаттық кешендері мен архитектуралық ескерткіштері алғаш рет ғылыми жүйеге келтірілген. Профессор С.Әжіғали – Маңғыстау өңірінің екі мың жылдық тарихынан сыр шертетін халық сәулетескерткіштері мен тас қашауөнерінфотонұсқаларарқылы бейнелей отырып, тарихын баяндаған санаулы ғалымдардың бірі. Қазақ халқының ұлттық мақтанышы – Далалық Еуразияның қайталанбас қазынасын ұзақ жылдар бойы зерттеп келе жатқан автордың осы еңбегінің тарихнамадағы алар орны ерекше екенін айту парыз. Оған автордың жүрек тебірентер мына алғы сөзі куә: «Қымбатты оқырман! Қолыңыздағы әдеттен тыс басылым – Каспий мен Арал теңіздері арасындағы шөлейт жерде жатқан халық сәулетшілігінің ерекше бай ескерткіштеріне арналған алғашқы кітап-альбомдардың бірі... Ежелгі Дала өркениетінің мұрагері – біз үшін бұл ұлы да қасиетті тарихты түсіну аса маңызды» [4, 8-бет].

С.ӘжіғалиМаңғыстаукөшпенділерініңбайархитектуралық және тас қашауескерткіштерінің қайталанбас ерекше көне замандық жауһарларын алғаш ғылыми жүйеге келтіріп, бай иллюстрациялыкітап-альбомтүріндешығаруыменерекшеленеді.Кітап-альбом12бөлімнентұрады («ҚазақхалқыныңұлттықмақтанышыДалалықЕуразияныңқайталанбасқазынасы(Маңғыстаумен Үстірт ескерткіштері жайлы)»; «Архитектуралық және негізгі тарихи-мәдени ескерткіштер»; «Қорымдар мен діни кешендер»; «Мешіттер»; «Мавзолейлер»; «Сағанатамдар және төртқұлақтар»; «Кіші архитектура»; «Құлпытас – стелалар»; «Қабіртастар»; «Сандықтастар»; «Орыс архитектурасының ескерткіштері»; «Таңбалар, эпиграфика, «суреттер», декор...»). Маңғыстау мен Үстірттарихыүштілдетартымдымәтінменберілген,600суреттентұратын(мешіттер,мавзолейлер, сағанатамдар, стелалар мен қабіртастар) бай иллюстрациямен безендірілген. Маңғыстау сөзінің этимологиясына,сол өңірдіңтарихигеографиясынакеңінентоқтала отырып,автордыңұлан-байтақ Маңқыстау мен Үстірттің палеолит (Сенек кенті, Сарытас шығанағындағы Түпқараған, т.б.), мезолит (Шошқалы мен Қошалақтан табылған кремнийден жасалған құралдар), неолит (Құлалы аралы, Тюлень архипелагынан табылған құралдар, Үстірттің солтүстігі мен Жем өзенінің орта ағысы бойындағы Келтеминар типіндегі тұрақтар, т.б.) дәуірлерінен бастап көрсетілген тарихимәдени ескерткіштердің толық, кеңейтілген картасын құрастыруы да ғылымдағы үлкен ерлік.

208

Ғалым Арал-Каспий, әсіресе Маңғышлақ түбегі мен Үстірт жазығы көшпенділерінің ескерткіштерін, яғни әртүрлі археологиялық объектілер (қорымдар, обалар, қалашықтар, т.б.), ең алдымен, ерекше көшпелілік архитектуралық құрылыс – мемориалды-қабірлік келбеттегі ескерткіштерді көп жылдар бойы зерттеді. Нәтижесінде Қазақстанның батыс өңіріндегі 50 мыңнан астам үлкенді-кішілі, кешенді және жекелеген тарихи-мәдени, көркемдік мәні бар ежелгі бейіттер, кесенелер, діни-тұрғын кешендер, мешіттер, күмбездер, сағанатамдар, төртқұлақтар, тастан қашалған құлпытастар, қабіртастар, т.б. ескерткіштерді нақтылап берді. Осы ескерткіштер туралы ғалымның ой-толғанысын оның мына сөзінен көреміз: «Ай ландшафтының ғажайып көріністеріне ұқсаған Маңғыстаудың шөлейтті бір жерінде немесе Үстірттің орта шеніндегі осындай бір керемет туындыны өз көзіңмен көргенде, айналаңдағы радиусы 150 км жерде бірде бір елді мекені жоқ иен даланың өз заманында қайнаған өмір ортасы болды дегенге сенбессіз, бірақ оған сол өмірді жырлаған осы ескерткіштер куә... Шығыс Каспий жағалауын зерттеген көрнекті ғалым Алан Медоевтың көпқырлы қазақ мәдениетіне «Акрополь қорғаны да, Иппокрена да осында» деп баға беруі, әрине, кездейсоқтық емес» [4, 24-бет].

Ата-бабаларымыздың ежелгі заманнан Маңғышлак түбегінде қоныс тепкенінің айғағы – орта палеолит дәуірінің кремнийден істелген құралдары, Солтүстік Каспий жағалауындағы Үстірттен табылған мезолит дәуірінің тұрағы (садақ пен жебе тарала бастаған кез, шамамен б.з.д. X – VI мыңжылдық), б.з.д. VI мыңжылдықтағы неолит (мысалы, қазіргі Атырау облысы аумағындағы Сарықамыс (Прорва) – Қаратон маңындағы неолиттік діни-жерлеу кешендері, Құмтау бейіттер) дәуірінің аңшылар менбалықшылар тұрақтары, энеолит, әсіресе қола ғасырынан басталған (б.з.д. ІІ мыңжылдық) қой мен жылқы шаруашылығы негізінде дамыған мал шаруашылығы іздері олардың өмір тірлігін көрсететін артефактілер болып табылады. Қола дәуірі кезінде бұл маңда Андронов және Қима мәдениеті тайпалары мекендеп, шекарасы әдетте Жайық өзені деп есептелді. МаңғыстаудыңАқтаумекенінде,кейінҮлкенқұдықкешеніндеашылғанАндроновтипіндегіжерлеу құрылыстары бұл өңірде Андронов жылқышылары мәдениеті кең тарағанын көрсетеді.

Қазақстанбатысөңірініңықшамсәулеткешендері,әсіресе,Маңғыстау– Үстіртескерткіштері ежелгі хронологиясыменайрықша. Олар Арал – Каспий көшпенділерінің мемориалдық-діни сәулет құрылысының дамуы кезеңдерін тұтас қамтиды, дәлірек айтсақ, ХІ-XII ғасырлардан ХХ ғасырдың басына дейін, яғни толығымен біздің дәуіріміздің ІІ мыңжылдығы. Шығыс Каспий жағалауында оғыз-қыпшақ кезеңінде-ақ тастан ойылған ғибадатханалардың пайда болуы көшпенділер идеологиясында орын алған келелі өзгерістерді көрсетеді. Бұл ескерткіштердің біртіндеп өзгеруі, мәселен, Маңғыстау даласындағы қорғандардың, сол сияқты ондай ескерткіштердің Солтүстік Кавказ бен Қырымда да біртіндеп жойылуы исламның ертерек таралуы мен Азияның көршілес аудандарында селжүк мәнерінің таралуымен орайлас жүрді. Арал – Каспийдің түркіленуі ерте орта ғасыр ғасырда (VI – X ғасыр), оғыздардың өңірді игеруімен тікелей байланысты болды. Бұл кезең оғыз,печенег,ХазарияменХорезмарасындағыкүрделісаясикүрестерменерекшеленді.БатысТүрк қағанаты ыдыраған соң Солтүстік-Шығыс Каспий маңы жүз жылға жуық Хазар қағанатының ықпалында болды. Дегенмен, Арал – Каспийдің негізгі аумағына көшпенділер – печенегтер, башқұрттар,соныменқатарХ ғасырданоғыздарүстемдік етті.Оғыз-ханға телінетін: «Отырмаңдар! Көктем, жаз, қыс – жайылым іздеп көшіңдер, су жағалаңдар; сонда ғана тоқ боласың. Бізден сүт, қымыз, айран үзілмеуі тиіс!» деген қанатты сөз көшпелі малшы үшін басты қағидат болды [4, 53бет].

Х – XI ғасырлардағы деректерде Маңғышлак/Маңғыстау «ғұз еліндегі елдімекен» деген мәліметтеркездесе бастайды. 922жылы саяхатшы дипломат Ахмед ибн Фадлан Үстіртте оғыздарға тоқтаған. Махмұт Қашқаридың «Түрік сөздігінде» Сабран (Сауран), Сіткүн (Сүткент), Суғнақ (Сығанақ), Қарнақ қалалары Оғыз шаһарлары делініп, ал «Man қышlaқ – Маңғыстау Оғыз өлкесіндегі бір жердің аты» болған деп жазылған [5, 219-бет]. Айта кетсек, Сырдария, Арал алқаптары және оңтүстік Каспий маңын мекендеген оғыз тайпалары қазақ тарихында айтарлықтай ізқалдырды.Тарихидеректердеоғыздарқазақтыңарғытегініңбіріретіндеаталады.Соныменқатар оғыздар– тарихитұрғыдатүрікмендердің,өзбектердің,қарақалпақтардыңдатүпкіаталарыныңбірі. Оғыздың ХІ – ХІІІ ғасырларда Кавказ бен Кіші Азияға өтіп кеткен оңтүстік тобы әзірбайжан, түрік, гагауыз халықтарының этногенезінде маңызды рөл атқарды және түркі халықтарының қалыптасуына мол үлес қосты [6, 210-, 211-б.].

Қазақтың Кіші жүз Байұлы бірлестігі Адай этнониміне қатысты қазіргі тарихилингвистикалық зерттеулерде дахи/дай, Дахистан, Птолемей жазатын Даик (қазіргі Жайық), теке, тохар, т.б. этножәне топонимдерінің Арал –Каспий өңірінде жиі кездесетіні айтылады. Ең бастысы, осыған ұқсас, мысалы, Дағыстан, адыге, сонымен қатар таулы Адайком мен Адайкох

209

атаулары Кавказда да бар. Профессор С.Әжіғалидың пікірінше, бұлар кезінде ғұндармен Солтүстік Кавказға кеткен адайлардың аталары болуы мүмкін. Немесе қазіргі черкес, кабарда, адыгалардің өз атауы адыге десек, онда Байұлы бірлестігінің тағы бір ірі руы Шеркеш пен солтүстіккавказдық черкестердің өзара байланысы барына шүбә келтіруге бола ма? Ал Шеркеш руының ұраны – Шағырай. Профессор С.Әжіғали Шағырай платосы оғыз атауы дей отырып, зерттеушілердің шеркештердің оғыздармен байланысын VIII – X ғасырлардағы түркі тайпасы джаграмен (шагра) сабақтастыратынын көрсетеді [7, 22-бет]. Сол джагра тайпасы кейін оғыз конфедерациясының құрамына кірген [8, 50-53-, 146-беттер].

ХІғасырдаАрал– Каспийдіңсолтүстігіндеқыпшақтайпаларыныңпайдаболуыоғыз-қыпшақ тарихи кезеңінің басталуымен ерекшеленді, сонымен қатарлас уақытта оңтүстікте «языр тобының» оғыз-түрікмендеріорналасты.Көшпелілер«Қыфшат»және«Джази»(языр)одақтарынқұрды[4,54- бет]. ХІ-ХІІІ ғасырдың басында түбекте қалалық мәдениет (Шерқала, Қызылқала, т.б.) дамыды. Каспий жағалауы оғыз-түрікмен тайпаларында ислам діні тарап, Шопан-Ата, Қараман-Ата, Шақпақ-Ата, Сұлтан-Епе секілді жартас-жерасты мешіттері,сондай-ақ моңғолдарға дейінгі кезеңге жататын тастан қашалған қабірбасылық құрылыстар – языр саркофагтары, қошқар, муфлон мүсіндері (оғыз-қыпшақ көсемдері мен әскербасыларына арнап тұрғызылған) пайда болды. ХІІІ ғасырдың ортасы – ХV ғасырдың басында Маңғыстау мен Үстірт Жошы ұлысына, кейін Алтын Орда мемлекетіне қарады. ХІІІ ғасырдың саяхатшылары Гильом де Рубрук, Плано Карпини Арал – Каспийде халықтың сиреп, керісінше, қабірбасылық құрылыстардың көбейгенін жазды. Алтын Орда кезеңінде Қазақстанның батысына түрікмен тайпаларының маңызды бөлігі қоныс аударған. Оған Маңғыстаудағы салор кезіне жататын, тастан қашалған ескерткіштерінің жаңа түрлері, мысалы, «қошқартастар», Кавказ бен Қырымдағы ескерткіштерге ұқсас бірқатар мавзолейлер куә. ХІV-XV ғасырларда Арал – Каспий халықаралық сауда орталығы болды, Маңғыстауда маңызды кеме тұрағы Мельмеселек (Маңғышлак) бекінісі, Үстірт пен жағалауда ірі керуен сарайлары – Білеулі, Шұрық, Әжігелді жұмыс істеді. Трестарго (Ұшқан қалашығы), Сам (Сам құмында), Вазир (Даукескенқала) қалалары пайда болды. 1340 жылы Флоренция саудагерлеріне арнайы құрастырылған анықтамада Ембіден Үстірт арқылы Хорезмге өтетін маңызды сауда жолы көрсетілген. Анықтама авторларының бірі Бальдуччи Пеголотти: «Тауары бар адам Үргенішке (Үстірт арқылы) кіргені дұрыс, өйткені мұнда кез келген тауар сұранысқа ие», – деп жазды. Алтын Орда аумағында исламның таралуы күшейген сайын мал өсіретін аудандарда мешіттердің жаңа түрлері шыққан, мысалы, Түпқарағандағы Қаңға-баба, жоғала бастаған қорғандардың орнында пайда болған қабірлік құрылыстар, әсіресе, Ембінің оңтүстігінде шоғырланған рулық зираттар, т.б.

XV – XVIII ғасырдың басында Арал – Каспийдің дала көшпенділері тағдырында қазақтарға Ноғай Ордасының, түрікмендерге Хиуаның саяси ықпалы басым болды, әсіресе Ноғай кезеңінің (XV – XVIғасырлар)өңірдегіорныерекшееді.СебебіОрдааясындабатысқазақтарының «Алшын» ру-тайпалық бірлестігі (Әлімұлы, Байұлы және кейін қосылған Жетіру) қалыптасты. Арал – Каспий бойын ежелден қазақ рулары – адай, таз, беріш, кердері, шеркеш, тағы басқаларының ата-бабалары мекендеді. Сондықтан Жембойлық Орданың негізгі бөлігін құраған қазақтардың XVI ғасырдың 2- жартысында ноғай, қарақалпақтармен қатарласып, Ембі (Жем) бойын, сонымен қатар Үстіртте көшіп-қонулары да тектен тек емес.

Бұл кезеңде Каспийдің шығысын мекендеген кейбір түрікмен (салор, иомут, ерсары, емірелі, т.б.) тайпаларыНоғайОрдасыкөшпенділерініңқысымынанәріXVI– XVIIғасырдыңбасындаорын алған қуаңшылық салдарынан оңтүстік және оңтүстік-шығысқа бет алған-ды. Бірқатар тарихшылардың пікірінше, олардың «ұлы миграциясы» жазиралы жерлерге, әсіресе Әмудария жағалауына бағытталды. Сондай-ақ қазақ тайпалары – адайлар, табындар, т.б. Үстіртке әрі Маңғыстауға (әсіресе қыстық көші-қонда) қоныстанған. Осы уақытта Сисем-Ата, Құсшы-Ата, Қарашық, т.б. қазақ-түрікменге ортақ зираттар қалыптасты. XVI ғасырда Қазақстанның батысында Кіші жүз қазақтарының этноаумақтық қауымдастығы өзінің даму сатысынан өтті. Өзен аңғарларында, Арал – Каспий бойындағы тұрақты қыстауларда, сонымен қатар ертеректегі ғұрыптық кешен орындарында (мысалы, Маңғыстаудағы Шопан-Ата, т.б.) қазақтардың тайпалық зираттары пайда болып, ескерткіштердің жаңа қатарлары – төртқұлақ, эпиграфиялық түрдегі құлпытастар қалыптасты, әсіресе, Ембіден оңтүстікке қарай адайлардың тас қашау өнері айрықша дамыды.ХІХғасырдаөңірдіңбасқахалықтары– түрікмен,ноғай,қарақалпақ,башқұрттарменкөрші отыру әсерінен батыс қазағының ерекше мемориалдық-ғұрыптық архитектурасы дамыды [4, 56-59- беттер].

Сонымен Қазақстанныңбатыс аумағына қазақтардың толық орналасуы XVIII – XX ғасырдың басына сәйкес келді әрі жоңғарлармен жүрген кескілескен ұрыстармен, түрікмендерді

210