5. Рэнесанс, Рэфармацыя і Контррэфармацыя ў Беларусі. Выдатныя дзеячы Адраджэння.

5. Беларусь у складзе ВКЛ уяўляла сабою рэгіён, адкрыты для знешняга культурнага ўздзеяння. У першую чаргу гэта датычылася кантактаў з Заходняй Еўропай, чые дасягненні ў развіцці літаратуры, архітэктуры і мастацтва разглядаліся айчынным грамацтвам у якасці выдатнага прыкладу для пераймання. Найбольш яскравымі праявамі культурных кантактаў беларусі з Цэнтральнай і Заходняй Еўропай стала амаль абавязковая адпраўка на вучобу ва ўніверсітэты Германіі, Італіі і Францыі моладзі з асяроддзя шляхты і заможнага мяшчанства, а таксама запрашэнне сюды еўрапейскіх дойлідаў, жывапісцаў і майстроў-рамеснікаў. Пашырэнне міжнародных кантактаў з Еўропай садзейнічала хуткаму распаўсюджванню ў Беларусі магдэбургскага права, цэхавай сістэмы, мястэчкаў, фальваркаў і г.д. Заходнія майстры аднавілі на беларускіх землях і мураванае дойлідства, якое трапіла ў заняпад ў час феадальнай раздробленасці. З улікам традыцый раманскага і гатычнага стыляў на працягу ХІV – пачатку ХVІ ст. былі ўзведзены магутныя замкі ў Гродне, Навагрудку, Лідзе, Крэва (Смаргонскі раён), Геранёнах (Іўеўскі раён) і Міры (Карэліцкі раён), а таксама велічныя храмы ў Гнезна (Ваўкавыскі раён), Ішкальдзі (Баранавіцкі раён), Сынкавічах (Зэльвенскі раён), Мураванцы (Шчучынскі раён). У царкоўным будаўніцтве захоўваліся рысы абарончага дойлідства. Прыкладам гэтага сталі цэрквы-крэпасці, пабудаваныя ў вёсках Сынковічы і Мураванка (Маламажэйкава) Гродзенскай вобласці, якія захаваліся да нашых дзён. Пры будаўніцтве цэркваў і касцёлаў гэтага перыяду паступова выяўляюцца рысы архітэктурнага стылю барока, які прыйшоў з Заходняй Еўропы. Першым архітэктурным помнікам гэтага стылю з’яўляецца езуіцкі касцёл Божага цела ў Нясвіжы (1587-1593). Ён пабудаваны па праекце італьянскага архітэктара Джавані (Яна) Марыі Бернардоні, які на працягу 13 гадоў працаваў у Нясвіжы па запрашэнні Мікалая Радзівіла Сіроткі. Значна актывізаваліся міжнародныя кантакты ВКЛ з канца ХV ст., калі ў Беларусі ўсё большую папулярнасць сталі атрымліваць гуманістычныя ідэі італьянскага Рэнесансу. Іх першай праявай у рэгіёне стаў пачатак кнігадрукавання і пераклад на родную мову шырока вядомых кніг пераважна рэлігійнага зместу. У Беларусі падобную справу распачаў Ф.Скарына з Полацка ( каля 1490 – каля 1551), які атрымаў выдатную па тых часах адукацыю ў Кракаўскім і Падуанскім універсітэтах. Менавіта ён на працягу 1517-1519 гг. выдаў у Празе 23 кнігі Старога Запавету. Пасля свайго пераезда ў Вільню Ф.Скарына арганізаваў першую ў ВКЛ друкарню, у якой убачылі свет “Малая падарожная кніжыца” (1522) і “Апостал” (1525). Сярод асноўных мэт, якія ставіў перад сабою айчынны першадрукар, можна вылучыць пашырэнне духоўнай асветы простага народа, а таксама выхаванне ў яго высокіх маральных і грамадзянскіх якасцей. Практычна на адзін час з дзейнасцю Ф.Скарыны прыпадае і дзейнасць М.Гусоўскага (1470-я – пасля 1533), якога можна разглядаць у якасці пачынальніка свецкай літаратурнай традыцыі ў ВКЛ. У 1523 г. у Кракаве ён выдаў паэму “Песня пра зубра”, напісаную ім пад уплывам ідэі Адраджэння ў час знаходжання ў Італіі. Змест твора быў заснаваны на асабістых назіраннях, уражаннях і перажываннях аўтара і вызначаўся арыгінальнасцю і самабытнасцю. Зубр у паэме прадстаўляў алегарычны вобраз роднага краю, яго былой магутнасці. З вялікім мастацкім талентам апісваў М.Гусоўскі прыроду Беларусі і паляванне на зубра, гістарычна дакладна і праўдзіва падаў і ўславіў гераічнае мінулае нашых продкаў.

Месца царквы ў ВКЛ доўгі час вызначалася існаваннем двух канфесій хрысціянства. Праваслаўнай веры прытрымлівалася ў ХVІ ст большасць усходнеславянскага насельніцтва. Каталіцкая вера пашыралася і паступова замацоўвала свае пазіцыі на беларускіх землях дзякуючы палітыцы вялікіх князёў літоўскіх, якія апекаваліся каталіцтвам. У сярэдзіне ХVІ ст. у ВКЛ усталявалася рэлігійная талерантнасць – верацярпімасць. Пасля заключэння Люблінскай уніі 1569 г. праваслаўная царква пачала страчваць сваё вядучае становішча на Беларусі. У канцы ХVІ пачатку ХVІІ ст. у ВКЛ у адказ на прапольска-каталіцкую палітыку кіруючых колаў Рэчы Паспалітай узніклі брацтвы – нацыянальна-рэлігійныя арганізацыі праваслаўнага, пераважна мяшчанскага, насельніцтва. Яны адыгрывалі вялікую ролю ў пашырэнні асветы, адкрыцці друкарань і кнігадрукаванні. У брацкіх школах выкарыстоўваліся царкоўнаславянская і старабеларуская мовы. З другой паловы ХVІ ст. найбольшую актыўнасць у асветніцкай дзейнасці ў ВКЛ сталі выяўляць езуіты – члены таварыства Ісуса Хрыста, якія праз пашырэнне асветы імкнуліся замацаваць пазіцыі каталіцкай царквы. Заснаваныя імі школы, якія ператварыліся ў калегіумы ў такіх гарадах, як Полацк, Гародня, Менск, давалі ўзровень сярэдняй адукацыі. Шляхта імкнулася да атрымання вышэйшай адукацыі ў Цэнтральнай і Захрдняй Еўропе, адкуль пачалі пранікаць на беларускія землі ў сярэдзіне ХVІ ст. ідэі Рэфармацыі. Рэфармацыя – шырокі грамацка-палітычны рух, накіраваны супраць усеўладдзя каталічкай царквы. Прыхільнікі Рэфармацыі выступалі за рэформаванне каталіцкай царквы, каб яна стала таннай для вернікаў, за богаслужэнне на роднай мове, выказвалі пратэст супраць царквы як буйнога землеўласніка і пышных каталіцкіх набажэнстваў, адмаўлялі неабходнасць царквы як пасрэдніка паміж Богам і людзьмі. У адрозненне ад Заходняй Еўропы рэфармацыйны рух не стаў у ВКЛ народным, а ахапіў толькі вышэйшыя колы грамацтва – у першую чаргу магнатаў. Шырокае распаўсюджанне ў ВКЛ атрымаў кальвінізм, які актыўна падтрымліваўся канцлерам літоўскім і ваяводай віленскім князем Мікалаем Радзівілам Чорным – у 1553 г. па яго ініцыятыве ў Брэсце быў заснаваны першы кальвінісцкі збор (храм). Пратэстанты актывізавалі кнігавыдавецкую справу ў Беларусі. У 1533 г. у Брэсце была выдадзена “Біблія”, у тэкстах якой добра прасочваўся ўплыў беларускай народнай мовы. Вядомым рэфарматарскім дзеячам быў Сымон Будны (каля 1530-1593), які надрукаваў у 1562 г. у Нясвіжы беларускамоўны “Катэхізіс” (сімвал веры). У далейшым ён стаў ініцыятарам перавыдання “Бібліі” (1572), “Новага Запавету” (1574), а таксама аўтарам шэрагу палемічных трактатаў. Яго сучаснікам і аднадумцам быў Васіль Цяпінскі (1530-я – каля 1600), які на ўласныя сродкі ў 1570-я гг. ажыццявіў пераклад на родную мову і выданне “Евангелля”. Ва ўсіх краінах Еўропы, дзе пратэстанты мелі ўплыў, у другой палове ХVІ ст. разгарнуўся рэлігійна-палітычны рух супраць Рэфармацыі – контррэфармацыя. Яго галоўнымі ўдзельнікамі сталі езуіты. Пачалі зачыняцца пратэстанцкія друкарні і пачатковыя школы, а пратэстантаў рознымі шляхамі наварочвалі ў каталіцтва. Аднак контррэфармацыя ў ВКЛ адбывалася не такімі жорсткімі сродкамі. Як у іншых краінах. У гэты ж час на тэрыторыі Беларусі зарадзілася свецкая літаратура ў форме асабістых успамінаў прыватных асоб. Адным з першых падобных твораў сталі “Гістарычныя запіскі” Ф. Еўлашэўскага, у якіх апісваліся падзеі Лівонскай вайны і працэс заключэння Люблінскай уніі. У першай палове ХVІІ ст. быў створаны “Дыярыуш” А. Філіповіча. Сярод іншых тагачасных мемуараў трэба адзначыць успаміны князя М.К. Радзівіла Сіроткі, дзе ён распавядаў пра свае замежныя вандраванні (канец ХVІ ст.). Пад уплывам Рэнесансу адбывалася ў Беларусі і станаўленне публіцыстычнага жанру. Так, у першай палове ХVІІ ст. была створана “Прадмова Мялешкі”, дзе крытыкаваліся норавы і звычкі шляхты, асуджаліся знішчэнне народных традыцый і бяздумнае перайманне ўсяго замежнага. Блізкім па духу да гэтага твора быў і “Ліст да Абуховіча” (1655), у якім таксама высмейваліся паводзіны тагачаснай правячай эліты. Значныя змены пад уплывам Рэнесансу адбываліся і ў беларускім мастацтве. Уласцівае прадстаўнікам гэтага стылю імкненне пазнаць чалавека і раскрыць яго ўнутраны свет сталі галоўнай прычынай развіцця свецкага жывапісу. Пры гэтым рэнесансавы партрэт рашуча адмаўляў старыя рэлігійныя каноны і імкнуўся дакладна перадаць індывідуальнасць персанажаў. Мужчыны падаваліся як мужныя ваяўнічыя асобы, часам у рыцарскіх даспехах ( партрэт Ю.Радзівіла, другая палова ХVІ ст.). Пры стварэнні партрэтаў жанчын на епршае месца выходзіла жаданне паказаць акрамя шляхецкай велічы яшчэ і іх прыгажосць, а таксама багацце адзення ( партрэты К.Слуцкай, 1580; С. Алелька-Радзівіл, канец ХVІ ст.; К. Астрожскай, 1597). Такім чынам, Беларусь у ХVІ ст. сапраўды перажавала свой як бы “залаты век”. Па ўзроўню развіцця гаспадаркі і культуры яна значна апярэджвала іншыя ўсходнеславянскія народы і нароўні кантактавала з вядучымі тагачаснымі дзяржавамі свету.