Тэма 3.Беларускія землі ў іх – першай палове хііі ст.

1. Старажытнаруская дзяржава (Кіеўская Русь) – агульная феадальная дзяржава.

2. Першыя дзяржавы-княствы на тэрыторыі Беларусі (Полацкае, Тураўскае і інш.)

3. Сацыяльна-эканамічнае развіцце беларускіх зямель ІХ – ХІІІ стст. Зараджэнне феадальных адносін.

4. Увядзенне хрысціанства на беларускіх землях. Культура.

1.Старажытнаруская дзяржава (Кіеўская Русь) – агульная феадальная дзяржава.

1. У сучаснай гістарыяграфіі паняццем “Кіеўская Русь” абазначаюць раннефеадальную дзяржаву ўсходніх славян ІХ – ХІІ стст. Яна склалася на тэрыторыі, якая прылягала да воднай магістралі шляху “з вараг у грэкі”. Племянныя княжанні ў славян былі папярэднікамі Кіеўскай Русі і ўяўлялі сабой пачатковую форму дзяржаўнасці на яе тэрыторыі. Важнай крыніцай аб старажытнаславянскай дзяржаве з’яўляецца летапісны звод “Аповесць мінулых гадоў”, які звязвае яе ўтварэнне з варагамі ( так называлі скандынаваў, якія ў ІХ – ХІ стст. ажыццяўлялі паходы амаль па ўсёй Еўропе). Далей летапісец Нестар сцвярджаў, што варожыя плямены ільменскіх славян, крывічаў і чудзь запрасілі варожага конунга ( князя) для навядзення парадку. Князь Рурык ( ? – 879) прыйшоў са сваёй дружынай і паклаў пачатак велікакняжацкай дынастыі Рурыкавічаў. Існуюць дзве асноўныя тэорыі паходжання Кіеўскай Русі: нарманская і антынарманская. Прыхільнікі нарманскай тэорыі перабольшвалі ролю скандынаўскіх воінаў ва ўсталяванні дзяржаўнасці на Русі. Між тым дзяржава як прадукт унутранага развіцця не можа быць прыўнесена знадворку. Гэта працэс доўгі і складаны. Для ўзнікнення дзяржаўнасці неабходны адпаведныя ўмовы: маёмаснае расслаенне, зараджэнне племянной знаці, узнікненне дружын і г. д. Антынарманісты даказваюць абсалютную самабытнасць славянскай дзяржаўнасці, адмаўляюць ролю скандынаваў у палітычных працэсах. Аднак нельга поўнасцю адмаўляць ролю варагаў у станаўленні Кіеўскай Русі. Большасць спецыялістаў даўно прызнала, што Рурыкавічы і сама назва “Русь” скандынаўскага паходжання. Першапачаткова панняцце “Русь” азначала толькі дружыну князя, яго “рыцарства” і адміністрацыю, а “Русая земля” – падуладную ім тэрыторыю, дзяржаву. У геаграфічным сэнсе з Х ст. так называліся землі Сярэдняга Падняпроўя з гарадамі Кіевам, Чарнігавам і Пераяславам. Гэты тэрмін часта выкарыстоўвалі арабскія і грэчаскія аўтары ў дачыненні да ўсіх усходнеславянскіх народаў дзеля таго, каб адрозніваць іх ад іншых славян. Але Полацк, Смаленск, Ноўгарад і шэраг іншых гарадоў усходніх славян яшчэ не лічыліся “Руссю” ў летапісах ХІІ ст. У пісьмовых крыніцах асноўнае насельніцтва тагачаснай Беларусі да сярэдзіны – другой паловы ХІІ ст. мае племянныя назвы: найменне “дрыгавічы” ў летапісах выкарыстоўвалася да 1149 г., крывічы – да 1162 г., радзімічы – да 1169 г.

У 882 г. пераемнік Рурыка князь Алег з дружынай, які княжыў у Ноўгарадзе, рушыў на Кіеў, перамог варагаў Аскольда і Дзіра і зрабіў горад сваёй рэзідэнцыяй. Так была аб’яднана Русь паўночная з паўднёвай (Кіеўскай). Пасля Алег заняў Смаленск і Любеч, падначаліў Кіеву драўлян, севяран і радзімічаў. У залежнасць ад Кіева на некаторы час трапіў і Полацк. Дзяржава, створаная Алегам, была своеасаблівым палітычным утварэннем. Аб’яднанне ўсходнеславянскіх зямель было вельмі нетрывалым і трымалася выключна на сіле зброі. Пры пераходзе ўлады ад аднаго князя да другога асобныя плямёны, як правіла, адмаўляліся падпарадкоўвацца новаму князю і іх патрэбна было зноў заваёўваць. Кіеўская дзяржава ўяўляла сабой своеасаблівую федэрацыю напалову незалежных княстваў, якія падпарадкоўваліся вялікаму князю кіеўскаму. У некаторых з іх доўгі час захоўваліся мясцовыя княжацкія дынастыі. Кіеўскія князі імкнуліся замацаваць сваю ўладу і па магчымасці ліквідаваць мясцовыя княжанні, але барацьба за гэта была доўгай і расцягнулася на ўсё Х ст. Аб’яднальнікам жа ўсіх усходнеславянскіх зямель у складзе Кіеўскай Русі стаў наўгародскі князь Уладзімір (960 – 1015). Ён ліквідаваў мясцовыя княжанні і пасадзіў у палітычных цэнтрах Русі сваіх сыноў. Пры Ўладзіміры было таксама распачата ўмацаванне паўднёвых рубяжоў Русі для абароны ад качэўнікаў. Дзяржаўнае адзінства ў той час забяспечвалася за кошт рэлігійнай і адміністрацыйнай рэформы. У 988 г. князь Уладзімір прыняў хрышчэнне па грэчаскаму ўзору. У выбары веры немалую ролю адыгралі практычныя меркаванні князя. Хрысціянства садзейнічала ўмацаванню дзяржаўнай улады і тэрытарыяльнага адзінства Кіеўскай Русі, аказала вялікі ўплыў на фарміраванне і развіцце культуры ўсходніх славян. Яно мела і міжнароднае значэнне, паколькі з гэтага часу Кіеўская Русь станавілася роўнай іншым хрысціянскім краінам. Кіўская Русь – гэта раннефеадальная дзяржава-манархія. На чале яе стаяў вялікі князь. Пры ім мелася дума, куды ўваходзілі і найбольш знатныя князі, і старэйшыя дружыннікі (баяры). Вялікаму князю падпарадкоўваўся шматлікі кіраўнічы апарат, які распараджаўся зборам даніны, падаткаў, судаводствам, спагнаннем штрафаў і іншымі справамі. У падуладных вялікаму князю землях функцыі кіравання ажыццяўлялі княжацкія намеснікі – пасаднікі і іх бліжэйшыя памочнікі – тысяцкія. Яны ўзначальвалі ў час ваенных дзеянняў народнае апалчэнне –“тысячу”. Пасаднікаў назначаў вялікі князь, тясяцкія выбіраліся са знатных баяр на вечы. Войска князя складалася з дружыны вялікага князя , таксама з войск васальных князёў. У асобных выпадках збіралася народнае апалчэнне. Князі асобных зямель, якія ўваходзілі ў склад Кіеўскай Русі, знаходзіліся ў васальнай залежнасці ад вялікага князя. Яны абавязаны былі пастаўляць вялікаму князю воінаў, з’яўляцца па яго патрабаванню з дружынай, а іх падуладнае насельніцтва – плаціць даніну. У той жа час князі асобных зямель карысталіся неабмежаванай уладай у сваіх землях. Велікакняжацкія намеснікі не мелі права ўмешвацца ў іх унутраныя справы. Аднак, калі мясцовая знаць імкнулася выйсці з падпарадкавання вялікаму князю, яе да паслушэнства прывозілі сілай. Пасля смерці Ўладзіміра ў Кіеве пачаў княжыць яго сын Святаполк, які распачаў упартую барацьбу з Яраславам. Яраслаў, які быў падтрыманы наўгародскімі гараджанамі, нанёс Святаполку паражэнне і заняў Кіеў. Пры Яраславе ( каля 978 – 1054), які потым быў названы Мудрым, Русь дасягнула піка сваёй магутнасці, была абаронена ад печанежскіх набегаў. У гады яго княжання ў Кіеве быў узведзены грандыёзны 13-купальны Сафійскі сабор, заснаваны Пячорскі манастыр. З імем Яраслава звязваюць складанне “Рускай праўды”. Пры ім упершыню ў 1051 г. кіеўскім мітрапалітам становіцца не візантыйскі, а рускі дзяржаўны дзеяч і пісьменнік Іларыён. Перад смерцю Яраслаў падзяліў дзяржаву паміж пяццю сынамі, спадзеючыся на тое, што цяпер кіраваць дзяржавай будзе не асобны чалавек. А ўвесь княжацкі род. Але ўсобіцы не сціхалі, кожны з сыноў імкнуўся авалодаць Кіеўскім княствам. Узнікла шмат суверэнных зямель – княстваў. Колькасць іх расла: да сярэдзіны ХІІ ст. – 15. да пачатку ХІІІ ст. – ужо каля 50. Па ініцыятыве князя Ўладзіміра Манамаха ( 1053 – 1125) на Любецкім з’ездзе ў канцы ХІ ст. (1097) была прызнана поўная самастойнасць мясцовых феадальных цэнтраў. Такім чынам, як і іншыя дзяржавы падобнага тыпу, Кіеўская Русь ІХ – ХІ стст. не ўяўляла сабой маналітнага цэлага. А з’яўлялася механічным злучэннем зямель з розным узроунем эканамічнага і культурнага развіцця. Гэта і прывяло яе ў далейшым да падзлу на асобныя часткі з самастойнымі княжацкімі дынастыямі.