6. Паходжанне назваў “Белая Русь”, “Чорная Русь”.

6. Народнасць – гэта гістарычная супольнасць людзей, якае складваецца на аснове агульнай тэрыторыі, мовы, культуры, агульнасці гаспадарчага жыцця. Народнасць прыходзіць на змену роду і племю і папярэднічае нацыі. Працэс складвання народнасці садзейнічае паяўленню адзінай мовы. Самасвядомасці, умацаванню дзяржаўнасці. У Еўропе перыяд завяршэння фарміравання рускай, польскай і іншых народнасцей супаў з перыядам станаўлення феадальных адносін. Складванне беларускай народнасці праходзіла ў ХІІІ – ХVІ стст. Этнічную аснову беларусаў склалі крывічы-палачане, дрыгавічы, радзімічы. У фарміраванні этнічнага складу насельніцтва Беларусі пэўную ролю адыграла таксама польскае і балцкае насельніцтва. На тэрыторыі, дзе ўтварылася і развівалася беларуская народнасць, з сярэдзіны ХІІІ ст. складвалася Вялікае княства Літоўскае.

Праблема паходжання назвы “Белая Русь” з’яўляецца прадметам шырокай навуковай дыскусіі яшчэ і зараз. Сярод найбольш пашыраных і папулярных тэорый можна назваць наступныя. Па-першае, вядомы расійскі гісторык ХVІІІ ст. В. Тацішчаў меркаваў, што гэта назва паходзіць ад белага колеру льнянога адзення тутэйшых жыхароў, а таксама “цэнтральнага” размяшчэння азначанага рэгіёна ў славянскім свеце. Па-другое, айчынны этнограф Я.Карскі адзначаў верагоднасць уплыву на ўтварэнне тэрміна антрапалагічных асаблівасцей беларусаў – “бландзінаў з блакітнымі ці светла-шэрымі вачамі”. Па-трэцяе, беларускі філолаг П. Крапівін звязваў пахрджанне назвы з наяўнасцю ў рэгіёне вялікай колькасці рэк і азёр, а тэрмін “Белая Русь” з гэтай згоды перакладаў як “Чыстая Вада”. Па-чацвёртае, гісторык М. Ільінскі лічыў, што горад Бельск на тэрыторыі сучаснай Польшчы мог даць адпаведную назву ўсёй падкантрольнай сабе тэрыторыі. Па-пятае, украінскі вучоны М. Драгаманаў сцвяржаў, што тэрмін “белы” азначаў незалежнасць ад мангола-татараў. Па-шостае, расійскі даследчык В. Іваноў адзначаў, што яшчэ да прыняцця хрысціянства ў Еўропе існавала традыцыя суадносіць асноўныя колеры з бакамі свету ( поўнач – чорны, поўдзень – чырвоны, захад – белы, усход – жоўты ці блакітны). Адсюль, на яго думку, цалкам лагічным было б змясціць Белую Русь на захад ад іншых старажытнарускіх княстваў. Па-сёмае, таксама існуе шэраг іншых меркаванняў аб тым, што Белая Русь з’явілася ў процівагу Чорнай ( Навагрудак – Гродна – Ваўкавыск – Слонім) ці Чырвонай ( украінская Галіччына і Валынь) Русі, што яна вызначала аўтаномны статус Полаччыны і Віцебшчыны ў складзе ВКЛ або падкрэслівала перавагу хрысціянскага насельніцтва над навакольнымі язычніцкімі плямёнамі. Складаным пытаннем з’яўляецца і вызначэнне тэрыторыі, якую называлі Белай Руссю. Адпаведна даным В. Тацішчава ў летапісах ХІІ ст. такім чынам называлі Растова-Суздальскае княства. Згодна яму ў 1157 г. князь Андрэй Багалюбскі быў запрошаны валадарыць “на отчым стале ва ўсёй Белай Русі, у Растове і Суздале”. У сваю чаргу сам князь праз некалькі гадоў хваліўся тым, што “ўсю Белую Русь гарадамі і вёскамі вялікімі насяліў і шматлюднай стварыў”. Разам з тым вядомы расійскі гісторык М. Карамзін атвяргаў гэта сцвяржэнне і заяўляў, што азначаны тэрмін пачаў выкарыстоўвацца толькі ў ХVст. У Маскоўскім княстве з мэтай падкрэслівання яго старажытнасці і важнасці ( у 1462 г. Іван ІІІ у сваім тытуле называў Масковію Белай Руссю). Трэба прызнаць, што апошняя версія мае пад сабой пэўныя падставы, бо на сярэднявечных картах Масковія часам называлася Белай Руссю ( карта М. Кузанскага, 1460 г.). Пры гэтым большасць вучоных прызнае, што назва “Белая Русь” у Расіі так і не набылыла дакладнай тэрытарыяльнай лакалізацыі і паступова трансфармавалася ў Вялікую Русь ці Вялікаросію. Калі ж разглядаць тэрыторыю сучаснай Рэспублікі Беларусь, то даследчыкі разыходзяцца ў меркаваннях наконт часу замацавання за ёй назвы “Белая Русь”. Першае падобнае ўпамінанне адносіцца да ХІІІ ст. Шырокае распаўсюджанне ў сярэднявечнай Еўропе атрымала тэорыя аб тым , што Белая Русь знаходзіцца паміж Літвой і Масковіяй. У далейшым да яе пачалі далучаць і больш заходнія тэрыторыі - у кнізе С.Старавольскага (1632) да Белай Русі ўжо адносілася шэсць ваяводстваў (Новагародскае, Мсціслаўскае, Віцебскае, Менскае, Полацкае і Смаленскае). Адміністрацыйна-геаграфічнае абазначэнне тэрмін “Беларусь” упершыню атрымаў у 1796 г., калі ў Расійскай імперыі была арганізавана асобная Беларуская губернія ( існавала да 1802 г.). Яна ўключала 16 паветаў, атрыманых Расіяй яшчэ па першаму падзелу Рэчы Паспалітай ( губернскі горад Віцебск). У 1829 – 1850 гг. таксама мелася Беларуская навучальная акруга, якая кантралявала адукацыйную справу ў Віцебскай, Магілёўскай, Мінскай, Гродзенскай, Віленскай губерніях і Беластоцкай вобласці. Аднак з 1840-х гг. выкарыстанне назвы “Беларусь” паступова стала замяняцца ў афіцыйным справаводстве на Паўночна-Заходні край”, што,на думку Пецярбурга, павінна было стрымаць мясцовы нацыянальны рух і паскорыць працэс русіфікацыі рэгіёна. Нягледзячы на гэта, цалкам выцесніць з ужытку тэрмін “Беларусь” было немагчыма. Разам з тым яшчэ і ў другой палове ХІХ ст. паралельна працягвалі шырока ўжывацца эндаэтнонімы “Літва” і “літвін” ( часцей у дачыненні да Заходняй Беларусі), канчатковая адмова ад выкарыстання якіх адбылася толькі ў час беларускага нацыянальнага адраджэння ў 1920-я гг. Такім чынам, працэс фарміравання беларускай народнасці заняў вельмі пррцяглы перыяд. Спусташэнне краіны ў ХVІІ – пачатку ХVІІІ ст., паланізацыя і русіфікацыя грамацтва аказалі негатыўнае ўздзеянне на эвалюцыю айчыннай культуры і значна замарудзілі працэс пераўтварэння беларускай народнасці ў беларускую нацыю.