Змяненне назоўнікаў у множным ліку

Умножнымлікуназоўнікірозныхтыпаўскланеннямаюцьаднолькавыя канчаткі.

Уназоўным склоне для іх характэрны канчатак -і (-ы): шынялі, ге-

роі, цёзкі, Пеці, масты, грузіны, сосны, мужчыны, цяляты, імёны, плаксы, Максімы.

Назоўнікі з суфіксам -анін (-янін) у множным ліку маюць канчатак -е:

мінчанін – мінчане, селянін – сяляне, армянін – армяне, грамадзянін – грамадзяне.

У родным склоне назоўнікі множнага ліку маюць канчаткі -аў (-яў), -оў (-ёў), -эй (-ей), -ай і нулявы канчатак.

Канчаткі -аў (-яў), -оў (-ёў) маюць:

1)большасць назоўнікаў мужчынскага роду, якія адносяцца да I скла-

нення: салаўёў, кілаграмаў, яблыкаў, бананаў, туркаў, цыганоў, разоў, але чалавек, дзён;

2)большасць назоўнікаў ніякага роду, якія адносяцца да I скланення: а)назоўнікізасновайназбегзычных,апошнімзякіхз’яўляеццасанор-

ны: дупло – дуплаў, горла – горлаў, ярмо – ярмаў, рабро – рэбраў. Назоўнікі вядро,бядро,ядромогуцьмецьварыянтныяканчаткі:вёдзерівёдраў,бёдзер і бёдраў, ядзер і ядраў;

б)назоўнікісашматгукавыміспалучэннямізычных:ваяводства– вая­ водстваў, мерапрыемства – мерапрыемстваў, агенцтва – агенцтваў;

в)назоўнікісаспалучэннемдвухшумныхзычных:балотца–балотцаў, месца – месцаў. Некаторыя з іх могуць мець варыянтныя канчаткі (гнёздаў

і гнёзд, прозвішчаў і прозвішч);

67

г) назоўнікі з асновай на падоўжаны зычны: узвышша – узвышшаў,

аблічча – абліччаў;

д) некаторыя двухскладовыя назоўнікі з асновай на адзін зычны і на-

ціскам на канчатку: брыво – броваў, крыло – крылаў, пяро – пёраў;

е) двухскладовыя назоўнікі з націскной асновай на -л, а таксама словы

ложа,веча,мора,пуза:джала–джалаў, кола– колаў,ложаў,вечаў,мораў, пузаў;

ё) трохскладовыя назоўнікі з асновай на -в: зарыва – зарываў, тулава – тулаваў;

ж) аднаскладовыя назоўнікі дно, шво: дноў, швоў;

3) назоўнікі II скланення, у якіх аснова заканчваецца падаўжэннем або збегам зычных гукаў: пушча – пушчаў, гульня – гульняў, лічба – лічбаў, кегля – кегляў, бутля – бутляў, галубятня – галубятняў, мышца – мышцаў,

ванна – ваннаў, мадонна – мадоннаў. Аднак калі паміж зычнымі можа паяўляцца беглы галосны, то дапускаецца ўжыванне з нулявым канчаткам:

чарэшня – чарэшняў і чарэшань, сотня – сотняў і соцень, вясна – вёснаў і вёсен і інш.;

4)некаторыя назоўнікі III скланення: флешаў, рэчаў, шчолачаў;

5)большасць множналікавых назоўнікаў: цымбалаў, духоў, пяльцаў,

Віскулёў, Мастоў.

З нулявым канчаткам ужываюцца:

а) большасць назоўнікаў жаночага роду II скланення з асновай на адзін зычны: падзей, нот, літар, марфем, у тым ліку назоўнікі на -ыя, -ія: станцый, пазіцый;

б) назоўнікі жаночага роду II скланення на г, к, х (дарог, вёсак, рук, стрэх) і некаторыя назоўнікі на губныя [б], [п], [м], [в]: сядзіба – сядзіб,

ліпа – ліп, дума – дум, забава – забаў;

в) назоўнікі жаночага роду II скланення з суфіксам -к-: думка – думак,

скрынка – скрынак;

г) назоўнікі мужчынскага роду I скланення на -анін (-янін), -чанін, -ін:

гамадзянін – грамадзян, селянін – сялян, мінчанін – мінчан, гамяльчанін – гамяльчан і інш.;

д) множналікавыя назоўнікі са збегам зычных у аснове, пры змянен-

ні якой з’яўляецца беглы галосны: высеўкі – высевак, вячоркі – вячорак, дажынкі – дажынак, суткі – сутак;

е) множналікавыя назоўнікі з суфіксамі -ін- (-ын-), -іц- (-ыц-): уводзін,

зносін, весніц, нагавіц;

ё) множналікавыя ўласныя назоўнікі на -ычы (-ічы), -аны (-яны): Бе-

шанковіч, Ружан; ж) назоўнікі свіння, пападдзя, ладдзя: свіней, пападзей, ладзей.

68

Варыянтныя нулявы і канчаткі -аў (-яў), -оў (-ёў) дапускаюцца:

а) для назоўнікаў I скланення мужчынскага роду, якія называюць электрычныяімагнітныяадзінківымярэнняінекаторыяпарныяпрадметы(вольт

(пры падліку) і вольтаў, ват і ватаў, мікрон і мікронаў; капыт і капытоў, рог і рагоў, валёнак і валёнкаў, туфель і туфляў, але пагонаў, чаравікаў);

б) назоўнікаў I іII скланення жаночага і ніякага роду са збегам зычных у аснове: вёсен і вёснаў, форм і формаў, пломб і пломбаў, прозвішч і прозвішчаў, пісем і пісьмаў, войск і войскаў, сямей і сем’яў і інш.;

в) назоўнікаў I скланення ніякага роду з асновай на адзін зычны: азёр і азёраў, правіл і правілаў, він і вінаў, сёл і сёлаў, дрэў і дрэваў і інш.

У родным склоне множнага ліку канчаткі -эй (-ей), -ай маюць:

а)большасцьназоўнікаўжаночагародуIII скланення:гусей,ніцей,начэй,

мышэй;

б) назоўнікі жаночага роду з націскным канчаткам -а (-я): ступня – ступней, каланча – каланчэй;

в) назоўнікі I скланення мужчынскага роду госць, конь, чорт і ніякага роду вока, вуха, плячо: гасцей, коней, чарцей; вачэй, вушэй, плячэй;

г) некаторыя множналікавыя назоўнікі: саней, грудзей, людзей,

дражджэй, грошай.

Варыянтныя -эй (-ей) і канчаткі -аў (-яў) могуць мець некаторыя назоўнікі жаночага роду з чыстай асновай на мяккі ці губны зычны і нена-

ціскным канчаткам: арцелей – арцеляў, сенажацей – сенажацяў, плыней – плыняў, мадэлей – мадэляў.

Удавальнымсклоненазоўнікімножнагалікуўжываюццазканчаткам

-ам (-ям): кілаграмам, цыганам, зносінам, весніцам, Ружанам, Бялынічам, свінням, саням, гасцям.

Увінавальным склоне канчаткі адушаўлёных назоўнікаў супадаюць

зканчаткамі роднага склону (гасцей, князёў, студэнтаў, дзяўчат, ягнят,

сірот,мужчын),анеадушаўлёных–зканчаткаміназоўнага(калёсы,вёслы,

Ружаны, берагі, сані, стрэмі).

Утворнымсклонемножнагалікуўжываеццапераважнаканчатак-амі (-ямі).Аднакдлянекаторыхназоўнікаўжаночагародудапускаеццаварыянт-

ны канчатак -мі (аброцямі і аброцьмі, касцямі і касцьмі, грудзямі і грудзь­ мі). Для назоўніка людзі нарматыўным з’яўляецца канчатак -мі (людзьмі). Словы вочы, дзверы, плечы, грошы побач з канчаткам -амі маюць форму парнага ліку (вачамі – вачыма, дзвярамі – дзвярыма, плячамі – плячыма, грашамі – грашыма).

Назоўнікам у месным склоне ўласцівы канчатак -ах (-ях): пры дзядах,

па даследчыках, на вачах, у вёснах, на дошках, пры сяброўках, у санях, па песнях, пры гасцях, на цялятах, у імёнах, пры мужчынах, па забіяках, у Жыткавічах.

69

Змяненне назоўнікаў ад’ектыўнага тыпу скланення

Назоўнікі ад’ектыўнага тыпу скланення змяняюцца, як прыметнікі. Напрыклад, назоўнікі малады, паляўнічы змяняюцца, як прыметнік мала-

ды; назоўнікі прахадная, дыспетчарская – як прыметнікі залатая, новая;

назоўнікімінулае,салодкае–якпрыметнікновае.Множналікавыяназоўнікі прэміяльныя, сутачныя змяняюцца, як прыметнікі ў множным ліку.

Увінавальнымсклонемножнагалікуканчаткіадушаўлёныхназоўнікаў супадаюць з канчаткамі назоўнікаў роднага склону (Р. камандзіраваных –

В. камандзіраваных, Р. рабочых – В. рабочых), а неадушаўлёных – з кан-

чаткамі назоўнікаў у назоўным склоне (Н. сутачныя – В. сутачныя, Н. азі-

мыя – В. азімыя). Прозвішчы тыпу Кавалеўскі, Кавалеўская, Пятроўскі,

Пятроўская змяняюццапаводлеад’ектыўнагатыпускланення,якпрыметнікі мужчынскага і жаночага роду, могуць мець форму множнага ліку: Ка-

валеўскія, Пятроўскія.

70