Простыя, складаныя і састаўныя прыназоўнікі

Паводле структуры прыназоўнікі падзяляюцца на простыя, складаныя і састаўныя. Простыя складаюцца з адной каранёвай марфемы (а, аб, для, пра, па, з, у і інш.). Складаныя ўтрымліваюць два, зрэдку тры простыя прыназоўнікі. Утвораны яны шляхам словаскладання: з-за, з-над, па-над, па-за, паміж, паміма, з-па-над і інш. Складаныя прыназоўнікі пададзены нязначнай колькасцю адзінак і не вызначаюцца частотнасцю ўжывання. У «Беларускай граматыцы» прыназоўнікі паводле будовы падзяляюцца на простыя і складаныя. Комплексы з некалькіх службовых адзінак падаюцца ў залежнасці ад часцінамоўнай прыналежнасці асноўнага слова як пры­слоўна-прыназоўнікавыя канструкцыі (асобна ад), дзеепрыслоўі ў спалучэнні з невытворнымі прыназоўнікамі (спасылаючыся на) у функцыі прыназоўнікаў, а таксама як складаныя канструкцыі, якія ўтрымліваюць у сваімскладзевытворныяіневытворныякампаненты(узалежнасціад).Сённятакіякомплексыпрынятаназывацьсастаўныміпрыназоўнікамі.Састаўныя прыназоўнікі, такім чынам, утварыліся ад прыслоўяў, назоўнікаў і дзеепрыслоўяўшляхамдалучэннядаіхневытворныхпрыназоўнікаў.Іншымі словамі,састаўныяпрыназоўнікіўтрымліваюцьусваімскладзеякпростыя невытворныя,таківытворныяпрыназоўнікі,ствараючысвоеасаблівыслуж-

бовы семантычны комплекс (на чале з, у залежнасці ад, у адносінах да, у параўнанні з і пад.): А вось дзядзька Вецер – найлепшы мастак па часці лятання (Я. Колас).

УЖЫВАННЕ ПРЫНАЗОЎНІКАЎ

Ужыванне прыназоўнікаў з ускоснымі склонамі назоўнікаў

Асноўная функцыя прыназоўнікаў – афармленне сувязі словаформ у межахсловазлучэння.Прыназоўнікаваепадпарадкаваннескладаепрыблізна палову ўсіх выпадкаў нароўні з беспрыназоўнікавым, умоўна канкуры-

руючы з ім (помнік без імя – безыменны помнік, завушніцы з каменьчыкамі – завушніцы, упрыгожаныя каменьчыкамі, кветкі з палёў – палявыя кветкі). У залежнасці ад таго, з якой колькасцю склонавых форм могуць суадносіцца прыназоўнікі, яны падзяляюцца на адназначныя і мнагазначныя.Прыназоўнікіўжываюццазаднымабонекалькімісклонаміібываюць аднасклонавымі і неаднасклонавымі.

Аднасклонавымі называюцца прыназоўнікі, якія спалучаюцца толькі з адным ускосным склонам (кіруюць ім):

257

●●формай Р. скл. кіруюць прыназоўнікі ад, без, да, дзеля, для, з, за, ля, каля, у (простыя невытворныя), з-за, з-пад, паміма, паўз (складаныя не-

вытворныя),акрамя,апрача,звыш,наконт,накшталт,блізка, вакол,збоку,

сярод(страцілівытворнасць,алемарфалагічначлянімыя),завыключэннем,

за кошт, на пряцягу, з прычыны, у час/часе, у сярэдзіне, у кірунку да/ад, пачынаючыад/зіінш.(састаўныявытворныя):Дыштокрасабезаўладання? Адно пустое парыванне… (Я. Колас); Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі… (М. Багдановіч); У час апошні расставання стаялі цмокі цалавання

(Я. Колас); ●●зформайД.скл.ужываюццатолькідваневытворныяпрыназоўнікі–к

і па, вытворныя адпрыслоўныя (адпаведна, насустрач, услед і інш.), адзін вытворны аддзеяслоўны – дзякуючы: Па мне, дык і адзін сонечны дзянёк – шчасце(У. Юрэвіч);АдпаведназагадуУгаЧавеса,паўсёйкраіненабазе 25 000 школ будзе сфармавана 101 тысяча школьных патрулёў («Новы час»);Дзякуючыведаннюзамежныхмоўмыможамсвабоднаатрымліваць інфармацыю (З выпуску тэленаві н);

●●з формай В. скл. ужываюцца прыназоўнікі праз, пра, паўз, скрозь,

далёказа,уадказна,нягледзячына:Нягледзячынанепагодуінедалужную руку сваю, ён сыпаў пытаннямі… (М. Лынькоў);

●●формыТ.скл.патрабуюцьпрыназоўнікіз, за,між,пад,паміж,згодна з, на чале з, у параўнанні з, у сувязі з (састаўныя вытворныя прыназоўнікі

запошнім кампанентам з): З формай творнага склону ўжываецца шэсць невытворныхпрыназоўнікаў(П. Шуба);Асаблівасцідзеяслоўнагакіравання і дапасавання ў беларускай мове ў параўнанні з рускай (Беларуская мова. Энцыклапеды я);

●●толькі з формай М. скл. ужываюцца прыназоўнікі а, аб, у, далёка на,

уздоўж па, далёка ў і пад.: Не ў адным толькі сэрцы людзей іскра праўды гарыць – аб ёй песню пяе салавей, аб ёй рэчка журчыць; У глыбі Палесся

(Я. Колас).

Да неаднасклонавых прыназоўнікаў адносяцца тыя, якія ўжываюцца

здвума і (радзей) больш прыназоўнікамі. Двума склонамі кіруюць прына-

зоўнікіаб(В.іМ.скл.:ударабкамень–загадабпераводзе),пад(В.іТ.скл.: падвечарпахаладала–падвамігнеццалава),паміж/між(Р.іТ.скл.:паміж/ міжлюдзей–паміж/міжнамі),на(В.іМ.скл.:грацьнасвойлад –кожны на сваім месцы), з (В. і Р. скл.: з гулькаў нос – кпіць з вас), за (В. і Т. скл.: сядзьце за стол – за Вамі ніхто не займаў?).

Трымасклонамікіруюцьневытворныяаднаскладовыяпрыназоўнікіпа

(Д., В. і М. скл: далі па яблыку – вада па плечы – ісці па калідоры), у (Р., В. і М.скл.:пазычыцьубацькі–падрыхтаваццаўпаход–сустрэлісяўшколе).

258

Варыянты прыназоўнікаў

Мова – не застылая, нерухомая сістэма, яна ўвесь час падлягае зменам. Вызначальнаяролятакогахарактарудынамічныхпераўтварэнняўналежыць варыянтнасці, якая ўзнікае тады, калі мова назапашвае на адным адрэзку часупаралельныясродкідлявыяўленнятоеснагазначэння.Відавочна,што варыянтнасцьз’яўляеццабольшістотнымфактарамразвіццяўмежахсамастойных часцін мовы, у якіх лексічнае папярэднічае граматычнаму. Сярод службовых слоў, якія з’яўляюцца больш устойлівай, колькасна невялікай часткаймоўнайсістэмы,з’яваварыянтнасціназіраеццарадзей.Аднакдзякуючыякразсваёй«несамастойнасці»варыянтыслужбовыхслоўмогуцьмець нетолькідвух-,алеітрохчленную(зрэдкучатырохчленную)маніфестацыю:

абапал – наабапал – паабапал; бы – нібы – нібыта; вакол – навокал – на-

вакол – навокала, што нехарактэрна для службовых слоў. П. П. Шуба вы­ дзяляепяцьтыпаўварыянтаўпрыназоўнікаў:фанетычныя,арфаграфічныя, акцэнталагічныя, фанематычныя, варыянты-сінонімы.

Фанетычныя варыянты звязаны з пазіцыйнымі зменамі пераважна зычных і галосных у службовым слове і на пісьме не адлюстроўваюцца. Змест фанетычнай варыянтнасці прыназоўнікаў у тым, што, з’яўляючыся часткай фанетычнага слова (для беларускай мовы звычайна праклітыкам), канцавыя зычныя пяці беларускіх прыназоўнікаў на -з (з, без, праз, паўз, цераз) атрымліваюць асімілятыўную мяккасць перад мяккімі зычнымі самастойнага слова (з зоркай – [зʼ] верхам), пераходзяць у шыпячыя перад ж, ш і афрыкатай ч (атрымліваюцца варыянты [з] // [ж] або [з] // [ш]: праз лес – пра[ш] шкло). Асіміляцыйная глухасць/звонкасць канцавых зычных іншыхпрыназоўнікаўтаксамаабумоўліваепары(абгалоўным–а[п]партыі, між намі– мі[ш] шыбамі). Пазіцыйныя змены галосных назіраюцца толькі ў дыялектах.

Арфаграфічныя варыянты прыназоўнікаў з’яўляюцца правапісным адлюстраваннемфанетычнайварыянтнасціізамацаваныарфаграфічнайнормай.Cённярэгламентавануюарфаграфічнуюварыянтнасцьзахоўваетолькі прыназоўніку/ў (кефірубутэльцы–вадаўшклянцы),выбарнарматыўнага варыянтазалежыцьадарфаграфічнайнормы.Такаяадназначнасцьвынікае з высокай частотнасці ўжывання прыназоўнікаў і імкнення да стабілізацыі арфаграфічнай нормы ў цэлым.

Акцэнталагічныя варыянты – даволі рэдкая для беларускай мовы

(у адрозненне ад рускай – ветер пό морю гуляет, уже зá полночь) з’ява пераносу націску ў межах фанетычнага слова з паўназначнай лексемы на прыназоўнік. Гэта адзінкавыя выпадкі: за/зá (характэрны для мастацкай літаратуры, відаць як адлюстраванне ўплыву рускай мовы): Партызаны,

259

што збудуецца за дзень, раскідаюць зá нач (М. Лужанін); па/пό (пό вуху). Самастойныя акцэнталагічныя варыянты ўласцівы вытворным, але цяпер непадзельным на марфемы прыназоўнікам апрача /апрόч і акрамя / акрόм(якінез’яўляеццалітаратурнайнормай,уласцівыгутарковамустылю і народным гаворкам).

Фанематычныяварыянтыпрыназоўнікаўпраяўляюццаўвар’іраванні фінальнагагалоснагазнулёмгука.Такаяварыянтнасцьназіраеццаўпрына-

зоўніках аб/аба, ад/ада, з/са, к/ка, над/нада, пад/пада, перад/перада (прад/

прада), у/ва, з-пад/з-пада, якія з’яўляюцца фанетычна абумоўленымі (аб ім–абамне,украме–ваўніверсітэце)іадлюстроўваюцьаднузасноўных фанетычных рыс беларускай мовы – поўнагалоссе: Прырода – найціка-

вейшая кніга, якая разгорнута прад вачамі кожнага з нас; Мілыя паэты! Дазвольце выказаць вам спачуванне і пасведчыць перад усім светам, што вы – вялікія пакутнікі на зямлі (Я. Кола с).

Варыянты-сінонімы (дублеты) – блізкія па фанемнай структуры і значэнніпрыназоўнікі,штоз’яўляеццавынікамсловаўтваральнайабоэтымалагічнайроднасці.Фанетычнаеабліччатакіхпрыназоўнікаўнезалежыць адакружэння.Якразгэтымдублетыадрозніваюццаадіншыхвідаўварыянтнасці. Да варыянтаў-сінонімаў адносяцца: для/дзеля (Для каго я тут ста-

раюся? Знайшоў прычыну дзеля ўзлупкі (Я. Колас); каля/ля (Ты вазьмі за нораў:нехадзізагоры,апершкаляносупашукайтылёсу(Я. Колас);Ля ручая,штоспадаеўраку,яна[рака]завеццатаксамаСтарыца(М. Гіль); між/паміж (Сяджуміжкніг,чарніл,паперы…;Паміжпраўдайівыдумкаю, падобнаю да праўды, трудна правесці мяжу (Я. Колас)).

Сінаніміка прыназоўнікаў

Нягледзячы на тое што паўнавартаснага лексічнага значэння, як словы самастойныхчасцінмовы,прыназоўнікнемае,можнаадзначыцьнаступныя сінанімічныя рады невытворных прыназоўнікаў:

●●на/пра/аб:забыццаначас –забыццапрачас–забыццаабчасе(аб’ект-

нае значэнне); ●●за/ад: дужэйшы за грамаду – дужэйшы ад грамады (аб’ектнае

значэнне); ●●а/у: сход а пятай гадзіне – сход у пяць гадзін (часавае значэнне);

●●з/пры: з такой дапамогай – пры такой дапамозе; ●●да/пад: выйсці да лесу – выйсці пад лес (прасторавае значэнне); ●●у/па: ісці ў чарніцы – ісці па чарніцы (мэтавае значэнне);

●●на/для: накіраваць на лячэнне – накіраваць для лячэння (мэтавае значэнне);

260

●●ад/з-пад:ідзёмадМінска–ідзёмз-падМінска(прастораваезначэнне); ●●ад/з: словы ад сэрца – словы з сэрца (атрыбутыўнае значэнне); ●●ад/з: ад гэтай пары – з гэтай пары (часавае значэнне); ●●у/на: майстар у чытанні – майстар на чытанне (атрыбутыўнае

значэнне); ●●у/на: сустрэцца ў гарадскім скверы – сустрэцца на гарадскім скверы

(прасторавае значэнне).

Пары прыназоўнікаў, што супадаюць у плане выражэння, відавочна адрозніваюцца па значэннях, якія афармляюцца ў словазлучэннях. Усе прыназоўнікі, што абазначаюць пачатковы пункт ці месца распаўсюджання працэсу дзеяння, з’яўляюцца сінанімічнымі, асабліва пры пераносным ужыванні.

Сінанімія ўласціва вытворным і невытворным прыназоўнікам: ●●наконт/пра: запытацца наконт адпачынку – запытацца пра ад-

пачынак; ●●уздоўж/па: ісці ўздоўж вуліцы – ісці па вуліцы;

●●насустрач/да: выбегчы насустрач гасцям – выбегчы да гасцей; ●●замест/за: замест Яна сам я стану – за Яна сам я стану; ●●сярод/між: быць сваім сярод людзей – быць сваім між людзей.

Асаблівасці ўжывання прыназоўнікаў у беларускай мове

Ва ўмовах білінгвізму важным з’яўляецца веданне норм усіх узроўняў. Асаблівасцяміўжыванняпрыназоўнікаўубеларускаймовенайпершлічацца адрозненні кіравання склонавымі формамі ў параўнанні з рускай мовай:

пойти за лекарствами (Т. п.) – пайсці па лекі (В. скл.). Пры параўнанні канструкцый у беларускай і рускай мовах можна выдзеліць тры групы суадносных словазлучэнняў паводле наяўнасці/адсутнасці прыназоўніка:

●●прыназоўнікавыя канструкцыі ў абедзвюх мовах. Пры перакладзе на беларускую мову з рускай трэба мець на ўвазе, што нарматыўнымі з’яўляюцца формы Р. скл. у словазлучэннях з прыназоўнікам паводле: фильм по роману – фільм паводле рамана. Прыназоўнік па кіруе Д. і М. скл.: град с горошину – град па гарошыне; идти по коридору – ісці па калідоры, ску-

чать по лесу – сумаваць па лесе. Частотным з’яўляецца прыназоўнік на з формай В. скл. залежнага слова пры афармленні часавых і атрыбутыўных адносін: два раза в неделю – два разы на тыдзень, свидетельствовать в пользу – сведчыць на карысць, строение в пять этажей – будынак на пяць паверхаў, петь в два голоса – спяваць на два галасы, забыть о сне – забыц-

ца на сон. Прыназоўнік праз у словазлучэннях з прычыннымі адносінамі таксама патрабуе формы В. скл.: опоздать из-за него – спазніцца праз яго,

261

заболеть из-за погоды – захварэць праз надвор’е. Творнага склону залеж-

нага слова патрабуе прыназоўнік з пры дзеяслове ажаніцца: жениться на однокласснице–ажаніццазаднакласніцай,М.скл.–прыназоўнікпрыразам з дзеясловам жыць у значэнні сумеснасці дзеяння: жить с родителями – жыць пры бацьках;

●●беспрыназоўнікавая канструкцыя ў рускай мове – прыназоўнікавая ў беларускай: согласно договоренности – згодна з дамоўленасцю, видеть своими глазами (слышать своими ушами) – бачыць на свае вочы (чуць на сваевушы),изложениестрадаетошибками–выкладхібіцьнапамылкі, мо- ложесвоеговозраста–маладзейзасвойузрост,болетьгриппом–хварэць на грып;

●●прыназоўнікавая ў рускай мове – беспрыназоўнікавая ў беларускай:

увидимся на днях – убачымся днямі, смотреть за собой – глядзець сябе, заботиться о родителях – даглядаць бацькоў.

Сэнсава-стылістычныяадметнасціфункцыянаванняпрыназоўнікаўтак- саманярэдкапраяўляюццаўсупастаўленнізрускаймовай.Ніжэйпадаюцца прыназоўнікі, якія маюць выразныя семантыка-стылістычныя адметнасці ўжывання.

А (+Т.скл.)–у (+В.скл.).Прыперадачычасавыхадносінвыступаюць як сінанімічныя. У апошні час прыназоўнік а набывае ўсё большую папу-

лярнасць(сустрэццаасёмай=сустрэццаўсем).Сасловамігрыбы,ягады,

рыба і іншымі трэба ўжываць прыназоўнік у (пайсці ў грыбы). Ужыванне прыназоўнікаў па і за ў гэтых канструкцыях лічыцца русізмам.

Абапал/паабапал (+ Р. скл.) – вакол (+ Р. скл). Абапал мае значэнне ‘па абодва бакі’(абапал дарогі) – не блытаць з вакол, які азначае ‘з усіх бакоў,

кругом чаго-небудзь’(вакол дома раслі ліпы).

Дзеля (+ Р. скл.) – для (+ Р. скл.). Дзеля адпавядае руск. ради або из-за (раблю дзеля цябе) і часам можа замяняцца прыназоўнікам для (раблю для цябе).Аднактрэбапамятаць,штотакаяпадменамагчымаянезаўсёды(сшы-

так для кантрольных работ; нельга – сшытак дзеля кантрольных работ).

Да(+Р.скл.)–к(+Д.скл.).Абодвапаказваюцьнабліжэннедапрадмета (прыйсці да сяброў, прыйсці к вам). Да таксама ўжываецца ў канструкцыях

здзеясловам падобны (падобны да маці).

З(+ Р., В., Т. скл.). Ужываецца пры дзеясловах смяяцца, здзекавацца,

кпіць,жартавацьіпад.(смяяццазсябра),атаксамаздзеясловамажаніцца

(ажаніцца з ёй).

Між (+ Р. скл.) – паміж (+ Т. скл., радзей Р. скл.). Між ужываецца ў прасторавым значэнні звычайна з Р. скл. (між палёў). Паміж можа выступаць як сінонім да між (паміж палёў), але пераважна ў канцылярскіх тэкстах пад уплывам рускай мовы замацавалася яго ўжыванне з Т. скл. (паміж справамі).

262

На (+ В. скл.). Літаратурнай нормай лічыцца яго ўжыванне пасля дзеясловаў хварэць, пакутаваць (пакутаваць на ліхаманку). На таксама выкарыстоўваецца ў канструкцыях тыпу раз на тыдзень, шмат разоў на год. Ужыванне замест яго рускай канструкцыі з прыназоўнікам у лічыцца памылковым.

Наконт (+ Р. скл.) – накшталт/кшталту (+ Р. скл.). Прыназоўнік

наконт ужываецца ў значэнні ‘адносна чаго-небудзь’ (пагаварылі наконт сённяшніх падзей). Не варта блытаць яго ўжыванне з прыназоўнікам на­ кшталт, які паказвае параўнальныя адносіны (напісаў нешта накшталт кароткай п’есы).

Пра (+ В. скл.) – аб (+ М. скл.). Першы больш уласцівы беларускай мове,ужываеццазвычайнапаслядзеясловаўмаўлення,думкі(гаварыўпра бацькоў). Другі пашырыўся ў беларускай мове пад уплывам рускай і ўжываецца ў афіцыйнай мове, у назвах законаў, пастаноў і іншых дакументаў

(Закон аб мовах, пасведчанне аб павышэнні кваліфікацыі).

Праз (+ В. скл.) – цераз (+ В. скл.) – скрозь (+ В. скл.). Праз і цераз

выступаюць у большасці выпадкаў як сінонімы (праз дарогу, цераз дарогу). Аднак калі гаворка ідзе пра рух паверх чагосьці, звычайна ўжываецца прыназоўнікцераз (пераскочыўцеразплот),акалівядзеццапрарухунутры чагосьці, паміж чымсьці – праз (праехаў праз браму). Калі ж мы гаворым пра стан, дзеянне, якое змяняецца ці суправаджаецца іншым дзеяннем,

тады будзем ужываць скрозь або праз (смех скрозь слёзы, смех праз слёзы).

Па(+В.іМ.скл.)–пасля(+Р.скл.)–паводле(+Р.скл.)–за(+Т.скл.).

Прыназоўнікі па іпасля з’яўляюцца сінанімічнымі, калі абазначаюць часа-

выяадносіны(сустрэлісяпаабедзе–сустрэлісяпасляабеду).Прыназоўнік

паводле ўжываецца замест па (які пашырыўся пад уплывам рускай мовы), каліазначае‘ўадпаведнасціз,згодназ’(паводлеінфармацыі).Прыназоўнік па адпавядае руск. за ў мэтавых канструкцыях (пайсці па сына = пайсці паклікацьсына).Канструкцыізпрыназоўнікамзаўбеларускаймовемаюць значэнне ‘следаваць за кімсьці, чымсьці’(пайсці за бацькам). Прыназоўнік затаксамаслужыцьдлявызначэнняадлегласці,прасторыпрысловахзколькаснымзначэннем(за5кіламетраўадгорада).Ужываннеканструкцыіўпяці кіламетрах ад горада з’яўляецца парушэннем нормы. Пасля прыназоўніка паўканструкцыяхзпрасторавымзначэннемправільнымлічыццаўжыванне М. скл. адз. і мн. л. (глядзець па тэлевізары, хадзіць па лясах і палях).

Пры (+ М. скл) – побач з / поруч з (+ Т. скл.) – каля/ля (+ Р. скл.). Гэта ўласнабеларускія прыназоўнікі, якія на роўных правах могуць ужывацца дляабазначэнняпрасторавыхадносін(прылесе–побачзлесам–калялесу). Прыназоўнікпоручзужываеццазвычайнапрыназоўніках,штоабазначаюць асоб (поруч з настаўнікам).

263

ЗЛУЧНІКІ

ЗЛУЧНІКІ ЯК СЛУЖБОВЫЯ СЛОВЫ

Злучнікі – гэта службовыя словы, якія выкарыстоўваюцца для сувязі членаўпростагасказа,частакскладанага,кампанентаўтэкстуіз’яўляюцца адным са сродкаў выражэння характару гэтай сувязі і сэнсавых адносін паміжсінтаксічныміадзінкамі:Шукаемуспадарожнікунаватневодбліск, не водцень, не водгалас, а ўсё нашае ўласнае «я» ў найлепшым, у найдаска- нальшымяговарыянце,–безніякіхгарантый,алезверай,што–знойдзем­ ! (Н. Мацяш);Адоля–панінескупая,зпадумкайдзеліццавярстой.Iбаса- нождушаступаепаматчынайзямлісвятой...(Р.Барадулін); Словынам дарованы жыццём, каб мы з іх красе складалі песні, каб заўсёды чалавечы дом быў ад радасці і шчасця цесным (А. Астрэйка).

Семантыказлучнікаапасродкаванасінтаксічныміадносінамізвязаных ім асобных членаў сказа, яго частак ці кампанентаў тэксту, г. зн. мае функцыянальную аснову. Напрыклад, значэнне злучніка і рэалізуецца толькі ва ўмовах адпаведных семантыка-сінтаксічных адносін: А за плячыма ўзыхо­ дзіць Францішак Скарына – вечнага месяца ў даўнасць і прышласць пагляд

(Д. I. Бічэль-Загнетава)–значэннесумеснасці;Падсонцамвясёлым, ласкавым і лотаць, і бэз зацвілі (А. Астрэйка) – значэнне спалучэння; Пабыў у вадзе, і не мокры нідзе (Прыказка) – значэнне неадпаведнасці;

Сцяпан сумеўся, разгубіўся… Даў «добры вечар» і спыніўся – з мальбой і радасцюўвачах(Н. Гілевіч)–значэннепаслядоўнасці;Несталамамы–і ўсё пасыпалася (С. Давідовіч) – умоўна-выніковае значэнне; I на дварэ пасвятлела, недзе, мабыць, за туманам, прабілася сонца, і таму ясней і весялей рабілася ў паветры (А. Жук) – прычынна-выніковае значэнне; У кіі два канцы, і абодва б’юць (Прыказка) – далучальна-дапаўняльнае значэнне.Злучнікі,штонемаюцьвыразнаакрэсленайфункцыянальнайролі, называюцца асемантычнымі.

Неакрэсленасць семантыкі злучнікаў не з’яўляецца іх дыферэнцыяльнайпрыметай.Напрыклад,злучнікідармашто;датагочасукалі;датаго часу пакуль; замест таго каб; з прычыны таго што; не столькі... колькі; не толькі... але; нягледзячы на тое што; паколькі; прытым; прычым;

то-бокііншыяз’яўляюццасемантычнымі,бовыкарыстоўваюццадлярэалі- зацыіпэўныхсемантыка-сінтаксічныхадносін(уступальных,умовы,часа- вых,градацыйных,далучальных,паясняльных):Іпершызгэныхдвух,хоць ростамневялікі,магутнымае«глас»,дармаштокрыхудзікі(У. Жылка); АпаколькіМіколкабыўгалоўнымзавадатарамусёйпараходнайсправы, то

264

судна называлі яшчэ Міколкавым браняносцам (М. Лынькоў); Страва яшчэ дымілася – сыходзіла парай, нягледзячы на тое што печ палілася ўранні;ухацепахлаўжалелым(І. Чыгрынаў);Расстаўляешсіло,сыплеш хлебныя крошкі, каноплі на снег, прычым так, каб каля рэшата іх было мала, а больш – пад рэшатам (Б. Сачанка); Вольгу ўсё яшчэ палохалі такія яго словы, уласна кажучы, не столькі самі словы, колькі тое, як ён іх гаворыць, з якім запалам(І. Шамякін).

Выступаючы ў ролі фармальна-граматычнага сродку арганізацыі сінтаксічных адзінак, злучнік не можа займаць пазіцыю пэўнага члена сказа. Гэта, як і нязменнасць злучніка, збліжае яго з іншымі службовымі словамі.

КЛАСІФІКАЦЫЯ ЗЛУЧНІКАЎ

Пры класіфікацыі злучнікаў улічваюцца шматлікія дыферэнцыяльныя паказчыкі, што дазваляе дастаткова поўна апісаць гэты клас службовых слоў. Не ўсе з такіх параметраў можна аднесці да ўласна марфалагічных. Традыцыйнаепроціпастаўленнезлучальныхіпадпарадкавальныхзлучнікаў заснавананахарактарыадносінпаміжсінтаксічныміадзінкамі,штоіпавінен выражаць злучнік. Аднак функцыі злучніка (яго граматычная семантыка) канчаткова рэалізуюцца толькі ў камунікатыўнай структуры выказвання.

Размяшчэнне злучніка ў складзе пэўнай сінтаксічнай структуры, яго паходжанне, састаў, спосаб ужывання дапаўняюць фармальныя паказчыкі

ўадзінай класіфікацыйнай схеме.

Уадпаведнасці з гэтым усе злучнікі падзяляюцца на класы: семанты- ка-сінтаксічныя і фармальныя.

Семантыка-сінтаксічныя класы злучнікаў

Паводле асноўнай граматычнай прыметы, якая прадвызначае іх функцыянальнае прызначэнне, усе злучнікі падзяляюцца на злучальныя і падпарадкавальныя.

Злучальныя злучнікі

Злучальныя злучнікі звязваюць адносна раўнапраўныя ў сінтаксічнымпланекампаненты:аднародныячленысказа,часткіскладаназлучанага сказа, асобныя выказванні ў тэксце і г. д.: Між сказаным і невыказным

працяжнік: з вакзала вырушваецца цягнік (А. Разанаў); Відаць, і Гамер пісаў палотны ці разьбярыў, але вечнасць захавала ў памяці сваёй толькі гамераўскае слова(Р. Барадулін); Колькі колераў, колькі святла, колькі радасці ў кроплях расы, што павіслі на лісцях дрэў, хмызоў і траве! Пра-

265

цягні асцярожна руку – і любая расінка пяшчотна і ціха перасядзе табе на далонь. Ды і лісцік любы аддасць табе яе лёгка (Я. Гучок).

Спецыфіка рэалізацыі злучэння адлюстравана ў дадатковай функцыя- нальна-сэнсавайградацыізлучнікаў.Адрозніваюцьнаступныяразнавіднасці злучальных (паратаксічных) сродкаў сувязі, у якіх асноўная граматычная функцыя ўскладняецца прыватным семантыка-сінтаксічным значэннем: спалучальныя, супастаўляльныя, пералічальна-размеркавальныя, градацыйныя, далучальныя.

Спалучальныя злучнікі і, ды (=‘і’), злучальныя словы потым, затым,

пасля служаць для сувязі кампанентаў, якія адлюстроўваюць семантыку адначасовасці,сумеснасціціпаслядоўнасцііснаванняпрадметаў,паняццяў,

з’яў рэчаіснасці: Нізка і шумна плылі цераз дарогу зрудзелыя пад восень шпакі(В. Адамчык);Разліўсадоўдысалаўіныпошчак,зялёнамужыццю нямаграніц(Я. Янішчыц);Новыяіновыямалюнкінараджалісяўягонай свядомасціізнікалі:адныпаступова,нібытаіхразвейваўвецер,другіягаслі, якгаснеадподзьмухуагеньчыксвечкі…(У. Арлоў);Шуранарэшцеўстае, ідзе да сака і вытрасае з яго траву, усялякае смецце. Потым вяртаецца назад да рэчкі(У. Ягоўдзік).

Злучнік і можа выступаць у ролі сінкрэтычнага злучальна-падпарад- кавальнага сродку сувязі, набываючы дадатковае прычынна-выніковае ці ўмоўна-выніковаезначэнне:Запеліжаўранкі.Ічорныялугіўсміхаццасталі першаю травіцай (Я. Купала); Ён хваляваўся і адчуў патрэбу зараз пабыцьаднаму(У. Шыцік);Старайцеся,івызаслужыцепатрэбнуюпавагу

(М. Лынькоў).

Успалучэннізпрыслоўемтакзлучнікіможанабывацьуласнапрычын-

нае значэнне: Васіль не павесіў, а кінуў, кручок не стаў зашчапляць – і так не сарвецца, не патоне (І. Мележ); Вось каб крыкнуў тата, тады б рэха варочалася ў Бярэзавец не адзін раз, ала тата ніколі блізка ля хаты не крычаў і не даваў Ірцы, каб не «папудзіла аленяў», і так за вайну, якія асталіся,нацярпелісястраху,–чалавекасталібаяцца(І.Пташнікаў); Ды глядзі, гарцы давай з таго мяшка, што палаплены, нечага там, і так з іх хопіць (М. Лынькоў); Не, не, навошта глядзець, і так мы ведаем

(Я. Маўр). У асобных выпадках значэнне прычыны ўскладняецца далу-

чальным значэннем: Хопіць ужэ гаворкі етай! І так галава трашчыць! (І. Мележ); Ды такую будыніну можна будзе і раскідаць. І так яна цячэ (І. Пташнікаў); Адскакаў я, мусіць, ужо сваё. Пара!.. І так зажыўся на гэтым свеце – хвала богу, восьмы дзясятак размяняў... (Б. Сачанка). Параўн.: а) І пажылі ж мы з табою, Міхалёк, так мала-а... І так пагана!.. І я гэта, я ва ўсім вінаватая!.. (Б. Сачанка); б) Выйшлі яны з машыны, азірнуліся навакол, і так маркотна ім зрабілася, хоць плач (Я. Маўр);

266

в) Валя ж маўчала. І так усю восень (І. Пташнікаў), дзе спалучэнне і так набывае ўступальна-супастаўляльнае значэнне (а), выніковае (б), далучальнае (в).

Супастаўляльныязлучнікіа, але, ды(=‘але’),ж (жа),аж(ажно),ад-

нак,затое,толькі,адно,іначай,інакш,дык,тымнеменшііншыяслужаць­ для сувязі кампанентаў, якія адлюстроўваюць семантыку супастаўлення прадметаў, паняццяў, з’яў рэчаіснасці: Ластаўкі не парушаюць спакой, а

водар ап’яняе (І. Шамякін); Прычыніце чалавеку боль, а потым двойчы зрабіцеямудабро:ёндаруевам,алепакульбудзепамятацьпрапрычынены боль, вы будзеце перад ім вінаватыя (А. Бадак).

Уласнасупастаўляльнымзначэннем(агэтазвычайнаеадрозненнепаміж прадметамі, паняццямі і з’явамі рэчаіснасці) характарызуецца злучнік а:

Каваль без сякеры, а шавец без ботаў(Прыказка); Не ўсё ў нас так (відаць з гары нам), як ты б хацеў, Францыск Скарына. I не пра гонар, а пра сорам так часта сёння мы гаворым... (М. Баравік); Ты першы заўважыў,аяпершыдабег,тамуілепшаемесцамаё(Г. Марчук).Іншыя злучнікіўскладняюцьсупастаўленнешматлікімісемантычныміадценнямі: неадпаведнасці,замяшчэння,узаемнагавыключэння,абмежавання,уступкі іінш.:Ёндзівіўся:празладнуюшчылінуўвільчыкупадміргваюцьзоркі,рукой можнадастацьдазімы,аднакгэтакцёплаўбараку,штоможнаспацьне акрываючыся(І. Навуменка);Неяксеяўёнагуркінаградах,ажпрыехаў сюды чагосьці Сенька на веласіпедзе (Я. Сіпакоў).

Семантыкасупастаўляльнагазлучнікапраяўляеццатолькікантэкстуаль- на,каліадпаведнаелексіка-семантычнаенапаўненневыказвання,тэкставыя сувязі, характар узаемаабумоўленасці кампанентаў, частак выказвання, іх узаемазалежнасцьфарміруюцьягоадпаведныкамунікатыўнызмест.Уасобных выпадках ён можа не адпавядаць замацаванаму за формай значэнню. Напрыклад,супастаўляльнаяформаўфункцыіа)спалучэння:Чмельпузаты на басолі гучна грае, а на йскрыпцы ёмка пчолка падсякае (М. Багдановіч); б) выніку: У двухпавярховым доме, побач з дзвярыма ў вялікую краму, спусціцца толькі ўніз, а там шырокія і нізенькія вокны, пад самаю столлю, выглядалі на малы скверчык (К. Чорны); в) альтэрнатыўнай ма-

тывацыі ці непажаданага выніку: Вучыся слухаць старэйшых, іначай, калі што якое, вырасцеш вісусам (А. Асіпенка); г) чаргавання: Пяшчота – вам, а вам – бяда, а вам – дакука... (Р. Баравікова); д) прычыны: «Мне добра, Ай,–адказваебусліхаірадуеццатакомуклопатузягобоку, – ты ж увесьцяжарузяўнасябе,анамлягчэйпасляцябемахацькрыламі...»(А. Ба-

роўскі).Такіясупастаўляльныязлучнікітрэбааднесцідаасемантычных.

Пералічальна-размеркавальныязлучнікі(адзіночныя,паўторныя,час-

ціцы ў функцыі паўторных злучнікаў) або (альбо), ці; або… або (альбо…

267

альбо),і…і,ці…ці;ні…ні,то…то,нето…нето,ціто…цітослужаць длясувязікампанентаў,якіяадлюстроўваюцьсемантыкуўзаемавыключэння або чаргавання ці спалучэння прадметаў, паняццяў, з’яў рэчаіснасці: Каму болей баліць – траве ці касе?(Р. Барадулін); Як захочаш – такая і песенька выйдзе: або вясёлая, радасная, як бы самое неба яснае, або сумная, гаротная, як асеннія хмары над гэтай зямелькай чорнай (Я. Купала); І да волікаў пастух, і да конікаў канюх(Прыказка); Як бы ні развівалася грамадства,уякоебноваеінавейшаестагоддземыніпераступалі,галоўным было і застаецца ў нашым побыце – абедзенны стол, ці то будзённы, ці то святочны… (У. Ліпскі).

Градацыйныя злучнікі не то што – а і (але і), не толькі – а і (але і), мала што – дык яшчэ, калі не – дык (то), калі можа і не – дык ва ўсякім разе, не столькі – колькі, не толькі – а нават, не толькі што – а і (але і), не сказаць каб – але, як – так і, не так – як і іншыя служаць для сувязі ў злучальнай канструкцыі, у якой адлюстроўваецца семантыка градацыі(павелічэння/паслаблення,нарастанняціспадувартасцідругогазкампанентаў упараўнаннізпапярэднім):Усенішыўсвядомасцісваёйабмацацьжорстка логікай «ядзернай эры», усе лагуны мозга, дывертыкулы затоеныя, дзе хаваюцца хітрыкі ўчарашняга розуму, старажытныя забабоны, даўно ці раптоўнасастарэлыяісціны,інепалохацца,каліраптампрагучыцьцітоў табе,цітоўнечыхстаронках,унечыхвуснах:нетолькідрэннымірлепшы за добрую вайну, але і любы – лепшы!(А. Адамовіч); Эльчына камода не то што простая камода, а з буфетам(С. Баранавых); А каб мець хоцьяківынік,токалінеяму,дыкБабкову,актывупрыйдзеццанеразяшчэ рабіцьвосьтакіпадворныабходіразмаўляць,магчыма,нетакдалікатна, а больш катэгарычна: падпісаўся – плаці(І. Шамякін).

Градацыйныя злучнікі з’яўляюцца семантычнымі, але сінкрэтычнымі, тамуштоспалучаюцьусабеспалучальна-супастаўляльнаезначэнне:Зазыба ўспамінаўпратуюразмовуўСідаравайхаце,якпранештавартаеспагады: дачагоможадавесцічалавекапачуццёперасцярогі,выкліканаенестолькі бояззюзадаручануюсправу,колькінедаверлівасцю(І. Чыгрынаў);Iрадаснабыло,штотакіялюдзіёсць,штоянынетолькідумаюцьіадчуваюць, алеіробяцьштосьці,каблягчэйбылодыхаць(Я. Брыль).Другаязчастак парных злучнікаў пры аднародных членах сказа мае большую сэнсавую нагрузку ў параўнанні з першай.

Характарсемантыківартасціпрадметаў,дзеянняў,працэсаў,з’яў,станаў падпарадкаваныарганізацыіградацыйныхзлучнікаў.Значэннесупастаўленняўпараўнаннісазначэннемспалучэнняможапавялічваццаціпаслабляцца, што дазваляе вылучыць дзве разнавіднасці градацыі вартасці: а) другое з’яўляецца важнейшым у параўнанні з неістотным папярэднім; б) першае

268

з’яўляеццаважным,другое–неменшістотным:Нестолькітагомёду,коль-

кісмуроду(Прыказка);Ённетакпазнаў,якздагадаўся,штоваспаваты вайсковы – Міканор, Дамецікаў сын, які вярнуўся са службы (І. Мележ); У кожны міг, у кожнае імгненне адбываецца, творыцца не толькі выказаная, выяўленая, але і нябачная, атуленая покрывам цноты і абачлівасці альбохцівасціізайздроснасці,барацьбадобрагазлепшым,лагоднагазяшчэ большпяшчотным,ужонекажучыпрасупрацьстаяннедобрагаізлога,пра ваяўнічую напорыстасць апошняга (А. Бутэвіч); Надзея ўсміхаецца не столькі вуснамі, колькі вачмі (В. Гапееў). У асобных выпадках значэнне градацыі можа ўскладняцца іншымі значэннямі, напр. ураўноўвання як разнавіднасці семантыкі параўнання: Як і аўтарская паэзія пра каханне,

так і народная песня болей маркоціцца, журыцца, смуткуе, баючыся, каб каханне хто не сурочыў, каб доля-разлучніца не развяла закаханыя душы (Р. Барадулін); Да ўсяго на вуліцы ішоў дробны дождж і было змрочна якнавокал,такіўдушы(В. Шніп);далучэння:Малаямубылотаенавіны прасына,дыкяшчэіЗміцер(В. Быкаў);Несказацькабусёгэтазаўсёды стаяланастале,алегэтастравынацыянальнайкухні(У. Караткевіч);

абмежавальна-вылучальнае значэнне: Не сказаць каб вялікія ласункі былі з чэрствага хлеба, але еў яго Міколка з вялікай ахвотай (М. Лынькоў).

Далучальныя злучнікі ды, ды і (дый), і то, ды і то, а, але, і, гэта значыць, нават, прытым, прычым, асабліва і іншыя служаць сродкам су-

вязі кампанентаў у простым сказе, частак складанага, элементаў тэксту і з’яўляюццафармальнымпаказчыкамускладненняпаведамленнядадатковай інфармацыяй разнастайнага характару (далучальна-пералічальнай, далу- чальна-азначальнай, далучальна-дапаўняльнай, далучальна-паясняльнай, далучальна-абмежавальнай,далучальна-вылучальнай,далучальна-прычын- най,далучальна-выясняльнай,далучальна-заключнай):Сярпы,цапы,зале-

ваўбізуныкатуюцьколас,дыўягосвятогазаймаюццанябеснайруннюсны (Р. Барадулін);Накожнуюжсялянскуюсям’юпрыпадаланебольшдвухтрохгектараўзямлі,дыітосамайгоршай(А. Бялевіч);Калі,збочыўшы з дарогі, абагнула той, першы, дзевяціпавярховік і ля аднаго з пад’ездаў – таго,кудыішла,убачылалюдскінатоўп,незлякнулася.Наватнездзівілася (Т. Бондар); Я часта думаю, як нам не хапае ў так званай глыбінцы, асабліва ў школах, яркіх асоб, сапраўдных інтэлігентаў (Г. Бураўкін); Мой кухар, бывала, возьме моху, лоху, чартапалоху ды ўсялякага іншага патроху, перамяшае з камарынымі лапкамі, палье зверху жабурыннем – і атрымоўваецца ўлюбёная салата пана Заблоцкага... (П. Васючэнка); Рабчыкі–вялікіямайстрымаскіроўкі,ігэтаіхвыратоўвае(В. Вольскі); Алеяналежуданарода,якітутжыў,жывеібудзежыцьіякізаслугоўвае іншайдолі,чымтая,якуюмеўустагоддзях,калізяговоляйніхтонелічыў-

269

ся,данарода,якімаеправа,Богамданаеправа,быцьіпачуваццагаспадаром на гэтай зямлі, на сваёй роднай зямлі – іншай у яго няма. І таму зразумець маю трывогу ў гэту хвіліну, думаю, няцяжка (Н. Гілевіч).

У ролі далучальных патэнцыяльна могуць выступаць усе вышэйназваныя разнавіднасці спалучальных злучнікаў. Як семантычныя (уласна далучальныя) выкарыстоўваюцца злучнікі і злучальныя словы ды і (дый),

ды і то (дый то), і таму, а таму, прычым, прытым, значыць (значыцца), гэта значыць, словам (адным словам), а іменна, напрыклад, тым больш што(тымболейшто):Калівыліцьзімойвядровадынаголую,непакрытую снегамзямлю–дыкзямлібаліць,дыісамойвадзебаліць(Я. Гучок);Калі выпадаў рэдкі вольны час – ён [бацька] то пілу вастрыў, то касу кляпаў, то дратву смаліў і валёнкі падшываў, то кошычак плёў, то ражачку май- страваў,толучынушчапаў–святлажнебыло.Аднымсловам–майстар (С. Давідовіч); Я не ляцеў як шалёны, я добра ведаў, што мяне не выстачыцьнаўсюдарогу,атамубегразмерана,прыціснуўшылокцідабакоў

(У. Караткевіч).

Канчатковадалучальнаезначэннеасемантычнызлучнікнабываетолькі ў комплексе з анафарычных сродкаў сувязі (займеннікаў і займеннікавых прыслоўяў), паўтораў удакладняльных і паясняльных слоў, некаторых часціц, дзеяслоўных форм з адпаведным значэннем. Напрыклад, рэалізацыя ўласна спалучальнага значэння асемантычнага злучніка і ва ўмовах граматычнай тоеснасці аднародных дзеяслоўных форм проціпастаўляецца яго патэнцыяльнамагчымайсемантыцыдалучэнняўструктурыскладаназлуча-

нагасказа:«Паддзядзькубацькападвёўміну:–Лавіліныіежсаміну.–Самы жывуцьтам,якцяляты!Адзядзькабыўрыбакзаўзяты…»і«–Ну,дзядзька, як на смак, прызнайся? – Паскудства, брат, і не пытайся!» (Я. Колас).

Падпарадкавальныя злучнікі

Падпарадкавальныя злучнікі выкарыстоўваюцца ў ролі асноўнага сродкусувязічастакскладаныхсказаў,кампанентаўтэксту,якіязнаходзяцца ў сінтаксічных адносінах залежнасці: Адно я знаю, што пустога слова не выцерпіцьглыбіннаядуша(Я. Янішчыц);Дзелячагомыпатрывожылі, збіраем блакадную памяць, здаецца, ведаем. Каб не страціць назаўсёды народнайпраўдыабтрагічныхігераічных900дняхЛенінграда,усёйпраўды абвайне.Кабдацьвыгаварыцца,выкрычаццапамяціабневыноснымблакад- нымголадзе,абжудасныхстратахікабяшчэразпраклясцівайну–гэтага «жалезнагазвера»,кажучысловамінашагаКузьмыЧорнага,якізноўізноў шукае спажывы сярод людзей...(А. Адамовіч).

Граматычнаяфункцыяпадпарадкаваннясуправаджаеццасемантыка-сін- таксічнайфункцыяй,якаяпакладзенаўасновукласіфікацыізлучнікаўпавод-

270

лезначэння.Усеяныпадзяляюццаначасавыя,прычынныя,умоўныя,мэтавыя, уступальныя, выніковыя, параўнальныя, тлумачальныя, далучальныя.

Часавыязлучнікі(простыяісастаўныя)калі,ледзь,пакуль,толькі,чуць, як,зтойпарыяк,паслятагояк,яктолькі,чуцьтолькіііншыяз’яўляюцца сродкам сувязі галоўнай часткі складаназалежнага сказа з даданымі, у якіх вызначаецца час рэалізацыі камунікатыўнай сітуацыі, адлюстраванай у галоўнайчастцы:Спачаткуадчуваештрапяткісыраватыхоладнадушы, каліяшчэраненька,каліяшчэтолькіпрагрукочапершытрамвай,ідзешна блізкіпрыпынак,пустоювуліцаю,непадмеценымяшчэтратуарамізнейкайнецярплівасцюдумаеш,штонедзесённяпасляпоўдня,калісонцаспадзе навечар,каліўсёнеякраптампрыціхне,чакаючыжывоерасыівільготнае ночы, –будзешдома(В. Адамчык);Колькібразоўнібыўяўпасляліўневым веснавым лесе, ледзь угледжу бярозку,шапчу вялюгінскае: «У мокрым лесе светла ад бяроз...»(Р. Барадулін); Пакуль сваякі з гасцямі спрабавалі давесці адзін аднаму і ўсяму свету нешта вельмі важнае, пакуль таўкліся, некаторыя нават спрабавалі пайсці ў скок, бо ўсё ж вырываліся з агульнай гаманы слабенькія гукі музыкі з радыёпрыёмніка, – Святланка адразу пабегла проста да сабакі (А. Кажадуб); Бывала, чуць толькі ўзыдзе сонца, гэты жартаўнік і штукар Вецер зараз і падкрадзецца, але так,кабнечуўстарыдуб,іпачнебаламуціцьдубовыхсынкоў(Я. Колас).

Семантыкаадначасовасціціпаслядоўнасцісітуацыйугалоўнайідаданай частках канкрэтызуецца на лексіка-граматычным узроўні: Перад тым якпакінуцьгэтыямясціны,яяшчэразакідваюпозіркамсажалку,сяло,парк, дом-музей...(М. Аўрамчык);Анеляўбачылабацькуадразу,яктолькі ён адчыніў дзверы (А. Кудравец).

Часаваезначэннезлучнікаўможаўскладняццаразнастайнымідадатковымі значэннямі: абмежавання, вылучэння, умовы, уступкі, супастаўлен-

ня: Чалавек жыве, пакуль пра яго не забыліся… (В. Казько); Вядома, Чорны застаўся б Чорным, класікам нацыянальнай літаратуры і тады, калі б лічыўся аўтарам толькі рамана «Зямля» альбо «Бацькаўшчына» (М. Тычына); Потым зноў на дарозе доўга не было нікога, аж пакуль здалёкнепаказаласянейкаяадзінокаяпостаць(В. Быкаў);Янаспрытна, як жартуючы, варыла спецыяльнае варыва для хворых коней, настойвала адвары, збірала зелле, у той час як астатнія жонкі пралі воўну, ткалі палатно ці вышывалі шоўкам коўдры (В. Іпатава); Ён усё яшчэ не мог акрыяць ад прыкрага здарэння, каб усміхнуцца, тады як усе навокал аж расплываліся ў лагодзе добразычлівасці (В. Быкаў).

Прычынныя злучнікі бо, таму што, паколькі, з прычыны таго што,

па прычыне таго што і іншыя звязваюць часткі складаназалежных сказаў, у якіх даданыя ўказваюць на прычыну таго, пра што гаворыцца ў галоўнай

271

частцы: Было вельмі ціха, як перад навальніцай, бо невядомае прымушала задумвацца (А. Асіпенка); У порт Дзіксан мы не заходзілі, таму што нашкарабельмеўузапасеіваду,іпаліва,іпрадукты(Я. Бяганская).Пры суадноснайпрыслоўнайсувязізкампанентаміўгалоўнайчастцызначэнне прычыны значна актуалізуецца: Ад таго, што рук не холю, ў сэрцы поўна цеплыні! (Я. Янішчыц).

Уласна прычыннае значэнне можа набываць адценне ўмовы, меры, да-

лучэння:Якпрасціназдаласяветразем,дыкадразуіслуппадаўсямачтаю карабля, а паколькі слуп стаяў моцна пахілены, як ля зямлі падсечаны, дык і карабель разам з вуліцаю, хатамі, платамі набок хіліўся, быццам у Бермудскім віры цярпеў крушэнне(В. Карамазаў); I сабе самому не давярае, таму й калючы вожык (Р. Барадулін). Калі даданая частка са значэннем прычыны выкарыстоўваецца ў тэксце ў ролі парцэляванай канструкцыі, далучальнае значэнне набывае дастаткова выразны характар: На жніве, з сярпом, шчыравалі ды петавалі больш жанчыны. Таму, відаць, і песні жніўныя – жаночыя, і гучаць яны такою журбой, ледзь-ледзь не на мяжы апошняга адчаю (Я. Брыль).

Мэтавыя злучнікі каб, для (дзеля) таго, для таго каб і іншыя звязва-

юць часткі складаназалежных сказаў, у якіх даданыя ўказваюць на мэту таго,праштогаворыццаўгалоўнайчастцы:Інехапаеўквеценігалля.Хіба што басавітага чмяля. Ці сонечнага промня – з пчолкай Божай, каб стала ява казкаю прыгожай, каб ты паверыў, што цвіце зямля (М. Маляўка); Я наўбіваў цвікоў у сцяну, каб было дзе вешаць матцы ручнікі, проста так у падлогу, адзін цвік забіў у стол, каб не спаўзаў абрус (І. Навуменка).

Асобныявыпадкіўскладненнямэтавагазначэннядадатковымпаясняльным, абмежавальным, прычынным ці далучальным залежаць як ад формы злучніка, так і ад спецыфікі адносін паміж часткамі складаназалежнага сказа ці асаблівасцейактуалізацыіінфармацыінаўзроўнітэксту:Касцовыжрукіпад вечаргулі,яктэлеграфныяслупы,спацьчалавекваліўсяяксноп,апаслясну, абы тызноўупрогсяўкасу,гудзеннепаўтараласяінабіраластомыбольш ды больш – патрошку, спакваля, на загартоўку і ў запас (Я. Брыль); На ўсё гатовы, абы толькі хутчэй з бядою справіцца (Б. Сачанка); Срэбра пазычыла свету зямля, каб белацелае звычліва, браўшы пачатак свой ад мазаля,гнула,змушала,ўзвялічвала(Р. Барадулін);Дзядыібацькінашу мову стваралі, каб звонка звінела, была як агонь. У сёлаў імёны, як гукі цымбалаў,–Балонь,Струнь,Звонь!(П. Броўка);Колькімужнасціісілы трэбакожнамуўжыцці,кабзкалыскідамагілывартымгоднасціпрайсці!

(С. Кавалёў).

Умоўныязлучнікікалі,як,каб,раз,толькі,абы,калі –тоііншыязвяз­ ваюцьчасткіскладаназалежныхсказаў,уякіхдаданыяўказваюцьнаўмову ажыццяўленнятаго,праштогаворыццаўгалоўнайчастцы:Даруемдробязі

272

адной, калі апошні сэнс – у слове... (М. Дукса); Ёсць у мяне рабенькі бычок, і калі толькі ён пачне хвост лупіць, то так і спадзявайся даж­ джу (У. Галубок); На ўсё гатовы, абы толькі хутчэй з бядою справіцца

(Б. Сачанка).

Уступальныя злучнікі хоць (хаця), хоць бы, хай (няхай), нягледзячы на тое што, дарма што і іншыя звязваюць аднародныя члены ў структуры простага ўскладненага сказа, часткі складаназалежных сказаў, у якіх адлюстравана неадпаведнасць іх зместу: Хоць я і не хаджу ў выдатніках,

алесаджусявучыцьурокісамахоць,безусялякайпрынукі(У. Ягоўдзік); Нават Славік, самы непаседлівы і задзірлівы хлопчык у класе, не круціўся, як звычайна, за партай. І гэта – нягледзячы на тое, што акно было расчынена насцеж. Дарма што верасень (А. Вольскі); У шчасці розныя, роўныяўсеўбядзе,хоцькожныжывенасваёйпланетцы(Р. Барадулін).

Выніковыя злучнікі так што, то, дык, аж, ажно і іншыя звязваюць часткі складаназалежных сказаў, у якіх даданыя ўказваюць на вынік таго, праштогаворыццаўгалоўнайчастцы:Міжіншым,ёнслабаватапаснедаў сёння, а час падышоў якраз да абеду, так што думкі раз-пораз вярталіся да яды (А. Ждан); І гэтакі пах кіпіць, ажно палыну хочацца аблізнуцца салодка (Р. Барадулін). У большасці выпадкаў ужывання выніковых злучнікаўіхзначэннеўскладняеццададатковайсемантыкайпрычыны,умо-

вы ці далучэння: Наконт артыкула званілі рэдактару, таму Шыковіч і сядзеў гэтыя дні ў яго кабінеце (І. Шамякін); Хлопчык крыкнуў: – Паглядзі – грузавік вусаты! Сапраўды, як кот, паўзе – не занадта шустра, а пракоціцца ён дзе, дык асфальт – як люстра (С. Блатун); Вейкі яе так і трапяталіся, наманікюраныя пальчыкі дрыжалі, а твар збялеў, ад чаго ён выглядаўнадзіванатхнёным(В. Іпатава);Краўцоўбыло–грэблюмасці. Так што порты, чугі ды плашчы абыходзіліся танна(У. Караткевіч).

Параўнальныя злучнікі як, нібы, быццам, бы, чым, што, як быццам і

іншыя з’яўляюцца сродкам увядзення параўнальных зваротаў у структуру простагаўскладненагасказа,частакскладаназалежныхсказаў,штодазваляе праз параўнанне раскрыць змест пэўнага члена сказа ці галоўнай часткі ў цэлым: Убачаная сляза, як сляза на іконе, – знак цуду і сведчыць пра ўнутрануювідушчасцьтаго,камуянаадкрываецца(Н. Артымовіч);Ляпіў яе [печ] чорны, вясёлы дзядзька, які ўмеў кукарэкаць, як певень, брахаць па-сабачыімяўкаць,нібысапраўдныкот(І. Навуменка);Вострыболь апёк скуру, быццам уджаліла пчала (В. Гапееў).

Уласнапараўнальнаезначэнне,негубляючыасноўнайсемантыкі,можа набываць дадатковыя зместавыя нюансы. Напрыклад, суадносная сувязь праз карэлят ці апорнае слова ў галоўнай частцы ўскладняе значэнне адценнем градацыі, дадатковага тлумачэння ці ўраўноўвання: І светла, хоць

273

і праз горыч, думалася, што чым далей я ад’язджаў ды адлятаў ад найбліжэйшых на Зямлі мясцін, тым лепш, радней, чысцей ён бачыўся здалёк (Я. Брыль); Юрка, відаць, адзіны, хто першым сказаў мне пра гэта, сказаў так, як толькі ён мог сказаць – не пакрыўдзіўшы, а, наадварот, як бы робячы прыемны сюрпрыз… (В. Іпатава); Вядома, што дарогі, як і людзі, з часам мяняюцца, бывае – да непазнавальнасці(С. Давідовіч).

Дадатковае адценне выніку набываюць злучнікі што, аж і каб: Ляско-

чуць, аж у вушах звініць, танкі, буксуюць у нашым раўчаку тупарылыя машыны, вялізныя з шырачэзнымі, як печ, крупамі біцюгі цягнуць калёсы (І. Сяркоў); Сена ў нас заўсёды вывозілі сярод зімы, калі маразы добра ўкуюць зямлю, калі нават ухутаныя цёплай коўдрай моху балоты прамярзаюцьтак,штомогуцьнесцінаватканя(У. Дамашэвіч).Усваючаргу,

дадатковаевыніковаеадценнеможасуправаджаццааптатыўным(пажадан-

ня):Раптамзахацеласяразбегчысяідацьнырца.Дытак,кабажнопырскі вясёлкаю! (У. Ягоўдзік); А каторы – дык абы дранікі, абы гарачыя, каб на талерцы яшчэ сквірчэлі, а не – то падавай адразу з печы на скаварадзе, каб аж язык апякаць...(І. Пташнікаў).

Тлумачальныя злучнікі што, хто, каб, як і іншыя звязваюць часткі складаназалежных сказаў, у якіх даданыя часткі тлумачаць, канкрэтызуюць ці дапаўняюць значэнне аднаго з членаў у галоўнай частцы: Няўжо,

красуня, ты не шкадуеш, што хараство і жыццё марнуеш? (М. Танк); Хто сее, хто барануе, бог усіх параўнуе (В. Адамчык); У твой палац я лірнікам прыйду – скажы, каб слугі адчынілі брамы (М. Скобла); Ён і не заўважыў, калі на абрусе пастаўлены былі драўляныя місы з халоднай дзічынай,загустай,мочанымібрусніцамі,сырам,адкульвыцягнуліжанчыны бочачкі, дзе пеніўся духмяны квас (В. Іпатава); Лес хацеў паслухаць, якспяваюцьпрыгожыяптушкі,якшэпчаццазялёнаелісцезціхімікроплямі цёплагадожджыку;лесхацеўпранікнуцьуцішынюізразумецьтаемнасць свету (Я. Колас).

Далучальныя злучнікі калі, пакуль, толькі, каб, хоць, як, як раптам, у

выніку чаго, так што і іншыя звязваюць часткі складаназалежных сказаў, у якіх даданыя служаць сродкам перадачы ўдакладняльнай ці паясняльнай інфармацыіадноснавыказанайдумкі,меркаванняўгалоўнайчастцы.Аслабленая сэнсавая сувязь паміж часткамі і спадарожны характар інфармацыі ўдалучальнайчастцыз’яўляюццадыферэнцыяльнайпрыметайтакіхзлуч-

нікаў: I рукі ўмыў Пілат, калі не змог адмыць віну за свой прысуд крывавы (Р. Барадулін); Разбор архіва быў папярэдні, мне яшчэ трэба будзе, хочацца заглянуць у тую папку, як толькі прыйдзе нагода (Я. Брыль); Да павароткі заставалася дзясятак крокаў, як раптам ён убачыў перад сабойкабецінуўчорным(В. Быкаў);Акаляпечыбудзеўпраўляццамаці–

274

ціхенька,мусіць,кабнеразбудзіцьцябе(В. Адамчык).Асаблівавыразна характардалучэнняпраяўляеццаўвыпадкупарцэляцыіадпаведнайдаданай часткі:Крутануласяперадлюстэркам–прэчадяго,незадаволенаятым, як выглядала.Хоцьгэтацяпербылоневажна,зусімневажна...(Т. Бондар); Гэта расказаў мне дзед. А майму дзеду – ягоны дзед. А таму дзеду – яшчэ ягоны дзед. А дзеду дзеда нашага дзеда расказалі іншыя разумныя людзі. Так што ўсё гэта праўда (У. Караткевіч).

Злучальныя словы

Займеннікікаторы,хто,чый,што,якііпрыслоўіадкуль,дзе,калі,куды,

пакуль, якуроліфармальнагасродкусувязіпаміжчасткаміскладаназалежнага сказа называюць злучальнымі словамі.

Суадносячы даданую частку з асобным словам у галоўнай частцы ці з галоўнай часткай у цэлым, злучальныя словы займаюць пэўную сінтаксічную пазіцыю, г. зн. з’яўляюцца самастойным членам сказа: Беларусь – ты мой сон велікодны, сон, што сніцца анёлам вясной (Р. Барадулін); Праз долы-нізоўі,дзеўвечартуманыўстаюць,празводармядункавыспелыхлугоў упракосах,празрэкіірэчкі,штопетліблакітныяўюць,празранішнігоман стазыкі пасёлкаў і вёсак, праз пушчу, дзе сосны струменяць жывіцу-пяр- шак, праз ліўні густыя, што раптам заслоняць паўсвета, – спяшаецца ўдалечстарыбеларускібальшак,спяшаюццалюдзі,спяшаеццавек-непаседа

(Н. Гілевіч).

Злучальныясловывыступаюцьнетолькісродкамсувязіпаміжчасткамі складаназалежнага сказа. Яны прымаюць актыўны ўдзел у фарміраванні ягограматычнагазначэння,прыгэтымзаўсёдызахоўваюцьсваёпачатковае значэнне займенніка і прыслоўя.

Злучальныясловыкаторы,хто,чый,што,якіз’яўляюццафармальным паказчыкамразнастайныхсемантыка-сінтаксічныхадносін:суб’ектных, працэсуальных,аб’ектныхіазначальных:Толькітой,хтоглыбоказвязаны з роднай зямлёй, чый дух жывіцца яе сокамі, можа сцвердзіць сябе, сваю існасць ва ўзаемадзеянні з бязлітаснай сілай абставін, у няпростых дачыненняхзгісторыяй(С. Адранік);Падарункіскладваліўвялізныплецены кош,якінехтазвалачобнікаўнасіўнарэменіцеразплячо,–ігэтакадхаты дахаты(С. Давідовіч);Пакраяхразрасласялазакупчастымікустамі, у каторых тысячы сарок уюць свае гнёзды (У. Ліпскі).

Калідаданаячасткаўадпаведнасцізкамунікатыўнайзадачайарганізаванаяксамастойнаевыказванне,значэннезлучальнагасловаўскладняецца дадатковай семантыкай далучэння: Гэта – псіхалогія. Якая ўздзейнічае і на высокую палітыку, тым самым – на лёсы мільёнаў, мільярдаў людзей (А. Адамовіч); Усё ж яны [хлопцы] нараджаюцца не для вайны – для

275

жыцця.Якоедляхлопцаў–заўждыпраблема(В. Быкаў);Нялюбене-неі пачыналаздавацца,штонезямляўзлятала,усплывалаўследзаёю,аадда­ дзеныёюкосмасуагонь,гарачызгустаксвятла,жыцця,якоепрадоўжыцца ў вечнасці. Якое не згасне, а прадоўжыцца, вечна доўжачы гэты палёт, гэтабязважкаекружэннесяродзорак(Т. Бондар).Уапошнімвыказванні характар далучэння (дадатковая да асноўнай паясняльна-ўдакладняльная інфармацыя),штовызначаеццахарактарамміжфразавыхіўнутрысказавых сувязей, паслаблены: паўтор дзеяслова прадоўжыцца набліжае значэнне злучальнага слова да градацыйнага.

Злучальныясловыадкуль,дзе,кудыз’яўляюццасродкамсувязігалоўнай часткіскладаназалежнагасказаздаданымі,уякіхвызначаеццамесцарэалізацыі камунікатыўнай сітуацыі, адлюстраванай у галоўнай частцы: Куды

паставіў праваднік ліхтарню, якую згасіў пасля таго, як запаліў свечку, я незаўважыў(В. Ластоўскі);Валетаўсядзеўінамагаўсяўспомніць,дзе сённячытаўгэтылозунг?(В. Карамазаў);Адкуль,кудыяныішлі–сем цыганоў і сем мядзведзяў – ніхто не ведаў і не даведаўся (Я. Брыль).

Уласна прасторавае значэнне месца характэрна для злучальных слоў, якіясуадносяццазгалоўнайчасткайскладаназалежнагасказапраззаймен- нікі-карэляты ў функцыі акалічнасцей месца: Выпадак ходзіць там, дзе

яго чакаюць, – калі гэта не так, то чаму я, падсвядома, заўсёды чакала ад жыцця нейкага такога ж падвоху, які адбыўся аднойчы? (В. Іпатава); Мроі пераносілі яго з прасцягаў акіяну, пазней з прастораў французскіх палёў, што набягалі зелянінай дуброваў і жаўцізною пшанічных палеткаў, а далей ад італьянскіх дбайна высаджаных садоў і панатыканых уздоўж узбярэжжа каменных глыбаў-гарадоў, туды... куды ён цяпер ляцеў пасля столькіх год мараў, планаў, меркаванняў, трызненняў(У. Глыбінны).

Прасторавае значэнне можа ўскладняцца азначальным, калі апорны кампанент у галоўнай частцы, выражаны іменнай часцінай мовы, рэалізуе катэгарыяльную(атрыбутыўную)валентнасць:Марылявыглянулазагумны і, нікога там не ўбачыўшы, пайшла ў канец вёскі на грудок, адкуль усе мацяркі клікалі сваіх дзяцей, калі трэба было палуднаваць (В. Адамчык); Непрыкметна для сябе самога я збочваю на гукі музыкі ў Гарадскім садзе, дзе цяпер заліты каток(А. Васілевіч); На ўсход, за апошнімі хатамі вёскі, быў выган, за ім – вялікая кругліца поля і той далёкі луг, куды мяне аднойчы бралі на сенаванне (Я. Брыль); У лесе, дзе слаба адчуваліся павевы ветру, было нават парна (М. Гамолка).

Значэнне месца можа суправаджацца дадатковым значэннем уступкі: Дзенірасла,атакаявырасла(І. Мележ).Гэтазначэннехарактэрнаідля суадноснай прыслоўнай сувязі з апорным карэлятам: Ёсць такія мясціны,

276

іх я знаходжу ўсюды, дзе ні бываю, да якіх мяне не горне, я не магу з імі зжыцца,прывыкнуцьдаіх(Я. Колас).Асаблівавыразнаянопраяўляецца ў спалучэннях з часціцамі бы (б) і ні: І куды б ні забег ён [Нёман], дзе б ні

разліўся–скрозь,якпачэснаявартавяльможнагапана,бяжыцьзаімуслед і мігціцца абапал зялёна-купчастая пушча (Я. Лёсік).

Калі семантыка неадпаведнасці (уступкі) такіх выказванняў з’яўляецца абагульняльнай, прасторавыя злучальныя словы становяцца часткай фразеалагізаваных сінтаксічных канструкцый ці ўстойлівых спалучэнняў:

Дзе ні прыстаў – абжывайся наноў і зноў за стары занятак (Р. Барадулін); I куды б ні пайшоў – застаюся пад бусліным крылом Беларусі (С. Законнікаў); Адкуль ні глянь – усё ўпадобна… (Я. Колас); Аж адкульнівазьмісяз’явіўсясабачка,якіўрачыстанёсузубахнейкуюптушку

(М. Лынькоў).

Фонавае значэнне часу характэрна для злучальных слоў калі, пакуль, як.Янысуправаджаюцьазначальныя,аб’ектныя,суб’ектныя,акалічнасныя семантыка-сінтаксічныя адносіны, падпарадкоўваючы адпаведныя часткі складаназалежнага сказа: У адну ясную ноч, калі неба ўсё было ўсеяна зорамі,адзінокікурганзаўважыў,штознедасяжнайнябеснайвышынінадім свеціцца яркая, бліскучая, нібы дыямент, прамяністая зорка (Я. Колас); Увесь час, пакуль стаяла з бацькамі каля воза, не сціхаў у ёй успамін пра Васіля, пра яго паяўленне, пра яго позірк – трэба ж, каб так здарылася! (І. Мележ); Мы не малыя, таксама і ў цуды не верым, а ўсё ж дзядзькі няма цэлы месяц, і невядома, калі ён прыйдзе (Я. Брыль); А пасля, як паспявалі плады, у Табачнікі з усіх бакоў у брычках і карэтах наязджалі прыгожанькія, дагледжаныя дамачкі-паненкі з дзецьмі, абіралі ўсе вішні, здымалі ўсе – да апошняга! – яблыкі… (Я. Сіпакоў); Цэлымі начамі яна ціха і глыбока спала і ўставала тады, калі пачынала цадзіцца світанне (К. Чорны); Як закукуе зязюлька, так і яе ўспомню(В. Адамчык); Нават сцюжным зімовым вечарам або ўвосень, як зліва лье, як цябе я на вуліцы стрэчу – падгінаюцца ногі мае(У. Караткевіч); Ой, колькі разоў даводзіцца яму, старому, перадрыжаць усімі жылкамі за долю сваіх сынкоў,якувойдзесюдызбліскучайсякерайнаплячахбязлітаснычалавек!

(Я. Колас).

Адрозненне падпарадкавальных злучнікаў ад злучальных слоў

У ролі фармальнага сродку сувязі і паказчыка семантыка-сінтаксічных адносінпаміжчасткаміскладаназалежныхсказаў,самастойнымівыказваннямі ў тэксце выкарыстоўваюцца як злучнікі, так і злучальныя словы – адносныя займеннікі і займеннікавыя прыслоўі. Размежаванне злучнікаў і

277

злучальныхслоўзвязаназзадачамі,заднагобоку,марфалогііпавывучэнні граматычныхразрадаўчасцінмовы,здругога–сінтаксісу,бомарфалагічная форма прадвызначае функцыю і характар адносін паміж кампанентамі ў сказе. Толькі злучальнае слова з’яўляецца паўнапраўным членам даданай часткі і звязвае яе з галоўнай у складаназалежным сказе.

Апісаннеікласіфікацыязлучнікаўусучаснайбеларускаймовеўскладняюцца, па-першае, павелічэннем іх колькасці за кошт іншых часцін мовы

(ажно,бы,быццам,ж,калі,ледзь,нават,наколькі,пакуль,раз,толькі,хай,

хіба́,чамуіінш.);па-другое,пашырэннемколькасцііаб’ёмусастаўныхзлуч-

нікаў (дарма што, да таго часу калі, замест таго каб, затым каб, затым што,з-затагошто,зпрычынытагошто,нетоешто,нягледзячынатое што і інш.); па-трэцяе, выпадкамі функцыянальнай аманіміі.

Спосаб ужывання састаўнога злучніка (расчлянёны ці нерасчлянёны) уплывае на вызначэнне яго статусу – цэльнага злучнікавага комплексу ці простагазлучніка,якіактуалізуезначэннекарэлятаў–суадноснагапрыслоўя абозайменніка:Ястраб-цецеравятніккінуўсянаягозверху,алезаяцімкліва перавярнуўся, шкрабануў лапамі, так што (у ролі састаўнога выніковага злучніка) птушка, ратуючыся ад вострых кіпцюроў, узвілася, нібы падкінутая магутнай хваляй (В. Іпатава); Надвячоркам пайшоў дождж, па-майску цёплы, дробны, але спорны – той вясновы дождж, што змывае апошні снег у гушчарах і на схілах узгоркаў, бруд на дарогах і пасля якога трава пачынае расці так, што (у ролі простага тлумачальнага злучніка)

відаць,якварушыццаназямлізляжалаемінулагодняелісце(І. Шамякін); Ядзюня,расчырванелаяадмарозу,шырокасцібаепаснежныхнаспахпапе-

радзе, і для таго каб (у ролі састаўнога мэтавага злучніка) увесь час быць навачахусябровак, у яе,бадайшто,ёсцьнеаднапрычына(В. Гардзей);

Цінедлятагожывепаэтнасвеце,каб(уроліпростагамэтавагазлучніка)

усё ўбачыць і адчуць на сабе і, магчыма, калі здолее, расказаць пра гэта на паперы?.. (З. Дудзюк).

Для размежавання простых злучнікаў і злучальных слоў зыходным крытэрыемз’яўляеццапрыналежнасцьцінепрыналежнасцьдасамастойных часцін мовы. Адносна-пытальныя займеннікі ці займеннікавыя прыслоўі

адкуль,дзе,каторы,колькі,куды,навошта,нашто,пакуль,таму,хто,чаго,

чаму, чый, які ўжываюцца ў ролі толькі злучальных слоў: іх граматычны статус дазваляе спалучаць у сабе дзве функцыі – пэўнага члена ў даданай частцы і сродку сувязі даданай і галоўнай частак складаназалежнага сказа:

Восьпрыказкаходзіцьтакаяўнародзе:ўсяўбухтогадае,тойхлебанемае (З. Бірыла); Угары, у святлявым веснавым небе, высыпаюць рэдзенькія зоркі – тыя самыя, пад якімі я марыў учора… (В. Быкаў). Злучнік як

278

службовае слова служыць толькі сродкам сувязі: І хоць думаю пра яе бяс­ конца,хоцьсмыліцьянаўсэрцытымсамым«асколкамбалючым»–першы не напішу (З. Прыгодзіч); Ганна раптам пачула сябе дзіўна няўпэўненай, нясмелай, ішла з асцярогай, паглядвала неспакойна, быццам баялася непрыемнай нечаканасці (І. Мележ). Ведаючы, што, напрыклад, хоць і быццамнеўваходзяцьускладнізайменнікаў,нізайменнікавыхпрыслоўяў, мы вызначаем іх толькі як злучнікі.

На гэты крытэрый абапіраюцца некаторыя іншыя прыёмы размежа-

вання злучнікаў і злучальных слоў:

1.Дазлучальнагасловаякпэўнагачленасказаможнапаставіцьпытан-

не: Тут і зайцы, і лісіцы, ўсё, (што?) што толькі ў сне прысніцца (У. Ду-

боўка).

2.На злучальнае слова можа прыпадаць лагічны націск: Нешта новае,

нязвыклае, ён нават не ведаў сам, я́к назваць гэта, знайшлося ў яго душы да Чэсi(В. Адамчык).

3.Даданую частку са злучальным словам можна змяніць на пытальнае выказванне: Дзед Талаш любіць лес, балоты і сваю родную Прыпяць, дзе ён так спрытна ездзіў на чоўне ды лавіў рыбу (Я. Колас) – Дзе ён [дзед Талаш] так спрытна ездзіў на чоўне ды лавіў рыбу?

4.Злучальнаеслованельгаапусціцьізмяніцьскладаназалежнысказна складаныбяззлучнікавы,штодапускаескладаназалежнысказсазлучнікам:

Набелыхпукатыхпялёсткахдрыжаўагністыводбліскбарвова-чырвонага шкла; і гэтакі ж водсвет, толькі крыху слабейшы, ружавеў і на вокладцы кніжкі,штоляжаланастолікулявазы;вадаўвазездаваласябарвовай, і ў ёй,углыбі,насамымдне,цвілібелыягарлачыкі(А. Савіцкі)–Навоклад- цы кніжкі, ляжала на століку ля вазы (?); вада ў вазе здавалася барвовай. Але: Яшчэ са школы заўважыў Андрэй, што малыя ростам людзі заўсёды хочуцьбыцьтрошківышэй,чымяныёсцьнасамайсправе(Б. Сачанка)– …заўважыў Андрэй: малыя ростам людзі заўсёды хочуць быць трошкі вышэй, чым яны ёсць на самай справе.

5.Злучальныясловымогуцьспалучаццазпрыназоўнікамі,удакладняцца ўзмацняльнымі часціцамі, займаць месца сярод членаў сказа ў даданай частцы: Мора – нервовыя шалі, на якія духі глыбіняў настрой надвор’я паклалі(Р. Барадулін); Каханне або ёсць, або яго няма, і ніхто табе не растлумачыць, адкуль яно ўзялося і куды знікла (В. Іпатава) – Каханне або ёсць, або яго няма, і ніхто табе не растлумачыць, адкуль іменна яно ўзялося і куды знікла; Калі госці пайшлі, гаспадар, на вачах у якога

ятак ганебна праваліўся са сваёй агітацыяй, мабыць, пашкадаваў мяне

(А. Адамовіч).

279

6. Злучальныя словы можна замяніць сінанімічнымі злучальнымі словамі, а злучнікі – сінанімічнымі злучнікамі: Цьмянае святло карабельнага ліхтара падае на карту, дзе (на якой) вызначаны яшчэ не вывераны шлях у далёкую і такую прывабную Індыю (А. Вольскі); Колькі яшчэ ў нас выпадкаў, калі (у якіх) шчырае каханне, самыя лепшыя пачуцці і жаданні разбіваюцца аб вострыя скалы матэрыяльнага разліку, скнарасці ці проста чалавечай дурноты (І. Шамякін); Калі (хоць) раней Яша яшчэ не ведаў, што такое поўнае шчасце, то цяпер ён у збытку піў асалоду гэтага цудоўнага пачуцця (І. Навуменка). У першых двух сказах сінанімічная заменапаказвае,шточасткізвязаныпрыдапамозезлучальныхслоўдзе (на якой),калі(уякіх),уапошнім–уступальнагазлучнікакалі,штопадкрэслівае адпаведная замена (хоць).

Ні адзін з названых крытэрыяў не з’яўляецца ўніверсальным пры размежаваннізлучнікаўізлучальныхслоў,асабліваўвыпадкузкваліфікацыяй функцыянальных амонімаў калі, пакуль, што, як. Для гэтага можна выка- рыстоўвацьсемантыка-сінтаксічныаналіз,штодапаможаахарактарызаваць адпаведную функцыю: злучніка ці злучальнага слова. У даданай частцы складаназалежнагасказа,якаясуадносіццазгалоўнайчасткайпразапорнае слова, калі, пакуль, што, як выступаюць у ролі адносных кампанентаў – злучальных слоў: Чакаю міг, калі зліюцца разам фантазія, рэалія і снег (Я. Янішчыц);Чубарураптампрыйшлоўгалаву,штоёнзагэтыягады, пакуль быў у Верамейках, так і не пабываў у багата якіх вёсках (І. Чыгрынаў); У свеце, што здзейсніўся, вы – пачатак, і свет перад вамі трымаесваюсправаздачу,выносячысамсабесвойпрысуд(А. Разанаў); І па тым, як ішла яна [маці] – высокая, светлавалосая, гордая, як карале- ва,–быловідаць,штоянашчаслівая(Л. Арабей);Тыўтакімшчаслівым узросце, калі сэрца не знае злосці, калі ўсё яшчэ наперадзе – i дарогі, i масты,калі ўсё–натымберазе,анагэтым–толькіты(А. Вярцінскі).

Калі ж даданая частка суадносіцца з галоўнай часткай у цэлым, калі,

пакуль, што, як з’яўляюцца злучнікамі: Спявайце, помнячы нязменна: пакуль паэты будуць пець – не быць Радзіме безыменнай, зямлі бацькоў – не анямець! (Н. Гілевіч); Я знаю, што «Кахаю Цябе» – зусім не фраза (Н. Мацяш); Зямля Купалы, я цябе цалую, як матчыну шурпатую руку

(С. Законнікаў).

Унекаторыхвыпадкаханалізпатрабуекомплекснагападыходу.Напрыклад, у складаназалежных сказах з даданымідзейнікавымі, выказнікавымі, дапаўняльнымі функцыя што як злучніка ці злучальнага слова (адноснага займенніка) залежыць ад значэння апорнага кампанента і наяўнасці/адсутнасці суадноснага карэлята. Даданыя часткі са значэннем паведамлення,

280

выказвання, думкі, пачуцця ці ўнутранага стану і падобнага звязваюцца з галоўнай часткай пры дапамозе тлумачальнага злучніка што: І зразумеў,

што адно магчыма – са словамі ціха сустрэцца вачыма, чакаць, што на ростаньмнескажаяно(Р. Барадулін).Нагэтаўказваетое,штодазлучнікаўгэтымсказенельгапаставіцьпытання,ададануючасткузамяніцьна пытальнаевыказванне,тое,штозлучнікможнаапусціць,замяніўшыскладаназалежны сказ на складаны бяззлучнікавы (І зразумеў: адно магчыма – са словамі ціха сустрэцца вачыма…). Такая ж сітуацыя ў складаназалежных сказах з так званымі дзейнікавымі і выказнікавымі: Тады здаецца, што

зоркі падаюць у хмызняк і звіняць срэбрам і шклом. Тады здаецца, што салаўіная песня застывае на лузе кроплямі расы, дыяментамі радасных слёз (З. Бядуля); Васіль быў такі, што паддаваўся настроям няхутка, новыя і радасць, і бяда авалодвалі ім спакваля, усё мацней, глыбей з часам

(І. Мележ).

Уіншыхвыпадкахштоз’яўляеццазлучальнымсловам,г.зн.выступае

ўроліадноснагазайменніка:Шукаюць,штознікла?!.Блукаюцьпавуліцах скразнякі (А. Разанаў); Талстой калісьці выказаў вельмі простую, але такую, выяўляецца, важную і патрэбную думку: складанасць пытання не

ўтым, што рабіць, а ў тым, каб зразумець, што трэба рабіць раней, а штопасля(А. Адамовіч);Сівець,непраклінаючынікогаінешкадуючы багаццяўтых,штоадбацькоў, ботое,штоадБога,жывеўтабезкрывёй дзядоў тваіх, якіх у Княстве і Еўропе зналі (В. Шніп).

Ускладзе састаўных злучальных комплексаў таму што, дарма што, такшто,тымбольш (болей)штоііншыхштоз’яўляеццачасткайпрычынных, уступальных, выніковых і далучальных злучнікаў: На жаль, гэтаму нельганавучыццаваўніверсітэце,тамуштонакожныканкрэтнывыпадак мусіцьбыцьсвойпадручнік(А. Бадак);Дармашто ямуцяперсемдзесят год, а як забушуе часам у хаце Раман, яго сын, стараста наш, то стары, бывае,невытрымае,возьмеягонарукі,якхлапчанё,ізаразжаўціхамірыць, хоць Раман і не ўломак (Я. Колас); Пасля дажджоў, што прайшлі ў маі і зноўжарадавалі,балотца,штоўтварыласянечаканападругібокнасыпу, раптам знікла, вільнула ўбок, так што ў ірысаў і насенне не выспела, а балотца, калі ўжо выявіла сябе, пакрочыла ўжо больш бойка, пакідаючы за сабою цяпер ужо і сляды (В. Казько); Часцей за ўсё, стаміўшыся ад спрэчак, што рабіць, касілі гуртам, тым больш што сонца не чакала

(Я. Брыль).

Параўн., напр., складаназалежныя сказы з даданымі далучальнымі і ўступальнымі, у якіх часткі звязаны пры дапамозе злучальнага слова

(адноснага займенніка) што: Пераважная частка турэцкіх воінаў была

281

дрэнна ўзброенай і не карысталася даспехамі, што (= гэта) рабіла іх у баі безабароннымі перад вогненным нарадам і атакамі панцырнай конніцы (В. Чаропка); Супакоім сябе думкай: што ні робіцца – усё на лепшае (А. Кажадуб) – Усё, што робіцца, – на лепшае.

Па гэтых жа параметрах, асабліва ў выпадках аднолькавых семанты- ка-сінтаксічныхадносінпаміжчасткаміскладанагасказа,размяжоўваюцца іфункцыянальныяамонімыкалі,пакуль, як:(1)Мімозанелюбіць,калідаяе нехта дакранецца (В. Карамазаў) і (2) Мацвей зразумеў усё, зразумеў, штогэтазавуцьіпатрабуюцьяго,здагадаўсяіхтозавеіпатрабуе,алене крануўся з месца, чакаў, калі Барздыка сам прыйдзе да яго (В. Казько);

(3) Заняты думаю сваёй, бор, уздыхаеш, засмучоны. Чуваць, як аб галінкі хвой сняжынкі б’юцца з мяккім звонам (Р. Барадулін) і (4) Ён [Антон] любіць убачыць, як нараджаецца з непрыгляднага на выгляд бутона са-

праўднае хараство (В. Гапееў) – функцыі злучніка (1), (3) і злучальнага слова (2), (4) у складаназалежных сказах з даданымі дапаўняльнымі.

Фармальныя класы злучнікаў

Па фармальнай прымеце ўсе злучнікі падзяляюцца на простыя і састаўныя.

Да простых адносяцца злучнікі і злучальныя словы (паратаксічныя і гіпатаксічныя), што складаюцца з аднаго слова: а, або, абы, аж, але, бала-

зе, бо, быццам, ды, ж (жа), затое, затым, і, каб, калі, ледзь, нават, нібы, няхай,паколькі,пакуль,прытым,прычым,раз,толькі, хай,хіба,хоць,хаця, ці, чым, што, як.

Зямлю, каб не рассыпалася на выбоінах Млечнага Шляху, як старое рыпучае кола, не рассохлася ад пякучых пацалункаў сонца, як збан, што з ганчарнага круга трапіў адразу ў печ, не размякла пад зорнымі ліўнямі, ад якіх не ратуе і парасон захмаранага неба; каб не раскідала па жмені касмічным вятрам на забаўку свайго жыццядайнага мліва – утрымлівае незбуцвелаязямнаявось,неміфічнаясеткамерыдыянаў,нечастыяпазваночнікі чыгунак і нават не сінія паясы рэкаў, а Дрэвы, Карэнні якіх аплялі Зямлюінеадпускаюць,наваткалінамесцыпушчызастаюццазаплаканыя пні (М. Скобла).

Дасастаўныхадносяццазлучнікі(паратаксічныяігіпатаксічныя),утвораныя спалучэннем некалькіх слоў: а не то, а то і, а то (дык), абы толькі,

ад таго што, адно толькі, быццам бы, гэта значыць, да таго часу пакуль, да таго як, дарма што, дзеля таго каб, дзеля таго што, дзякуючы таму што, для таго каб, ды і то, з нагоды таго што, з прычыны таго што,

282

з той мэтай каб, з той пары як, з тым каб, з тых часоў як, замест таго каб, затым каб, затым што, зусім як, калі б, ледзь толькі, не тое каб, не тоешто,нягледзячынатоешто,памерытагояк,папрычынетагошто, пакуль не, пасля таго як, перад тым як, перш чым, прама-ткі як, проста як, роўна як, тады як, так каб, так што, таму што, то так, толькі б не, толькі б, толькі што, тым больш (болей) што, тым часам як, у сувязі з тым што, у той час як, усё адно што, усё адно як, хіба што, хоць бы, чуць толькі,чымбы,штоб,якбы,якбыццамбы,якбыццам,яктолькі,якразяк.

Перамена на ўсім, адно толькі я астаюся тым самым, якім і быў (Ц. Гартны);Длятагокаблепшбачыцькартуірасказчыка,яны[хлопчыкі] ўзабраліся на спінку парты і, прыхінуўшыся да сцяны, аб нечым перашэптваліся (М. Гамолка); Усходняя калючая краса сама сябе калючасцю бароніць. На свет глядзіць, як быццам з-пад крыса, альбо ўтрымае цень, альбо аброніць…(Р. Барадулін).

Прыўтварэннісастаўныхзлучнікаўактыўныўдзелпрымаюцьпростыя злучнікі(ато,такшто,якбыццам,длятагокаб,яктолькііінш.),прына-

зоўнікі (нягледзячы на тое што, ад таго што, дзеля таго каб, з нагоды тагоштоіінш.),часціцы(ане то,быццамбы,толькібнеіінш.),прыслоўі

(дармашто,затым каб,пакуль не,першчым,якраптаміінш.),займеннікі

(з той мэтай каб, не тое каб, дзеля таго што, чым бы і інш.), назоўнікі (да таго часу пакуль, з нагоды таго што, з той мэтай каб і інш.).

У залежнасці ад спосабу ўжывання злучнікаў, ці паводле колькасці пазіцый у сказе, яны падзяляюцца на адзіночныя, паўторныя і парныя.

Адзіночныязлучнікізвязваюцьаднупаруаднародныхчленаўсказаабо часткі складаназлучанага ці складаназалежнага сказаў. Да іх адносяцца як простыя (а, бо, быццам, ды, ж(жа), затое, і, каб, калі і інш.), так і састаўныя (а то і, абы толькі, быццам бы, гэта значыць, да таго часу пакуль, да таго як, дарма што, ды і то, ледзь толькі, як толькі і інш.) паратаксічныя і гіпатаксічныя злучнікі.

Чалавек павінен быць гаспадаром рэчаў, а не рабом іх (З. Прыго­ дзіч);Усвецешчасцяможнанезаймець,затоеўімадчайнайскрухімора (Р. Баравікова); Дрэвы – тыя ж людзі, дарма што няздольныя думаць, хадзіць ды шкадаваць, усведамляючы сваё часовае знаходжанне на гэтым свеце(І. Чыгрынаў); Знаю толькі, што без любві зорцы золка і горка

(А. Вярцінскі).

Паўторныя злучнікі паўтараюцца пры кожным з аднародных членаў сказа ці кожнай частцы складанага сказа. Да іх адносяцца спалучэнні як простых (або… або, і… і, ні… ні, то… то, ці… ці і інш.), так і састаўных (не то… не то, ці то… ці то і інш.) паратаксічных злучнікаў.

283

Дрэва ўсё дрыжэла не то з радасці, не то ад трывогі і асыпала сваё насенне (Я. Колас); Ніхто не можа служыць двум гаспадарам: бо альбо будзе аднаго ненавідзець, а другога любіць; альбо аднаго пачне трымацца, а другім будзе пагарджаць(А. Бароўскі).

Да парных (двайных) злучнікаў адносяцца састаўныя паратаксічныя

(не столькі– колькі,не толькі– а і,як – так і,мала што – дык яшчэ іінш.)

ігіпатаксічныя(хоць–але,калі–тады,каліне–то,што–тоіінш.)злуч-

нікі, часткі якіх звязваюць сэнсава нераўнапраўныя члены сказа ці часткі складаных сказаў.

Мала што горкае слова выкіне ў вочы, але яшчэ не раз і запіша, а ўжо ж ведама і з прыказкі: што напісана пяром – не высечаш тапаром (В. Ластоўскі); Калі я пражыву і трыста трыццаць год, дык усё роўна буду з цёплым, высокім сумам успамінаць такія вечары, дзе чокаюцца не дзеля таго, каб напіцца, а каб смялей, шчырэй было сказаць, як мы рады сяброўскай сустрэчы, той сустрэчы, калі мы потым і заспяваем, ладнасышоўшысянетакгаласамі,якдляўсіхнасзразумелымхваляваннем

(Я. Брыль).

Марфалагічная непадзельнасць ці вытворнасць пакладзена ў аснову вылучэнняразрадузлучнікаўпапаходжанні:невытворных івытворных.

Невытворныміназываюцьпростыяпаратаксічныяігіпатаксічныязлучнікі а, але, і, каб, хоць і інш., што не суадносяцца са словамі іншых часцін мовы.

Спакон глядзелі ціха ў неба… Ад «Ойча наш…», што ні пішы, не наталяла цела хлебам, але святлела на душы(М. Аляхновіч); Хоць двойчы не ўвайсці ў раку адну i тую, ды хваляю ў трысці яна блакіт нітуе (Р. Ба-

радулін).

Вытворныя простыя (потым, затым, ледзь, няхай, раз, толькі, чым, што, як і інш.) і састаўныя (таму што, тым часам як, дарма што, дзе-

ля таго каб і інш.) злучнікі ўтварыліся ад іншых часцін мовы. Функцыя фармальнага сродку сувязі для вытворных злучнікаў актуалізуецца ў адпаведных семантыка-сінтаксічных умовах. Пры гэтым дастаткова выразна праяўляюццасуадносінызлучніказназоўнікамі,займеннікамі,прыслоўямі, часціцамі, мадальнымі словамі.

Бог мужчыну стварыў, потым памыліўся; драў чупрыну Адам, што з Евай жаніўся (Я. Колас) і Аднак потым я ўжо спазнаў, што прыемны

ісалодкі боль сэрца ад успамінаў аб ёй зрабіўся пакутным і немагчымым (М. Нікановіч); Мабыць, дзеля таго каб перасекчы тыя збродні, узяў зсабойвялікікнязьЯксуіабодвухсыноў(В. Іпатава)іБывайце,бывайце! Да новай сустрэчы! Дзеля сустрэч і жывём на зямлі(А. Вярцінскі).

284

ЗВЯЗКІ

Усучаснай лінгвістычнай літаратуры статус звязкі – кампанента мар- фалагічнайпарадыгмы–канчаткованевырашаны.Прывызначэннімоўнай прыроды звязкі выкарыстоўваецца разнастайны спектр паняццяў, што пад­ крэсліваеяеўнікальнуюграматычнуюсутнасць:якслужбоваячасцінамовы; як пераходны тып паміж самастойнымі і службовымі часцінамі мовы; як сінтаксічнаякатэгорыя,штофарміруеграматычнаезначэннесказа;якфунк- цыянальна-граматычнаякатэгорыя–адзінствазначэння,фармальныхсрод- каў яго выражэння і адпаведных функцый у складзе састаўнога іменнага выказніка і інш.

Неадназначнасцьпадыходаўтлумачыццадзеяслоўнайпрыродайзвязкі, якая можа дастаткова выразна праяўляцца нават у функцыі ўласна фармальнага сродку выражэння адносін: З такой абыякавасцю нельга быць настаўнікам, нельга ісці да дзяцей (Г. Далідовіч). У падобных звязач- на-іменных спалучэннях эксплікацыя граматычных катэгорый часу і ладу становіцца паказчыкам самастойнай прэдыкатыўнай прыметы. Ступень «дзеяслоўнасці»ўзрастаепрыўключэнніўвыказваннемадальныхціфазіс-

ных кампанентаў: І тут у мяне ўзнікла думка стаць артыстам (У. Га-

лубок); Я хачу стаць славутым рэжысёрам, і я стану ім. Чуеш, стану

(А. Асіпенка). Параўн. ролю звязкі быць у складзе састаўнога іменнага выказнікаяксродкукаардынацыіівыражэнняграматычныхкатэгорыйчасу

іладу: Хутка будзе настаўнікам у іхняй школе. Цікавы і добры хлопец, заўсёды ёсць з ім аб чым пагаварыць…(Л. Адамовіч).

Традыцыйна звязкай называюць дзеяслоўныя непаўназначныя словы, што служаць сродкам сувязі кампанентаў састаўнога іменнага выказніка і выражэнняімграматычныхкатэгорыйчасуіладу:Дзеньбыўклапатлівым,

гарачым (К. Чорны); Будзе светла мне і горка за лагчынай, за гарой па­ між ранішняю зоркай і вячорнаю зарой (Я. Янішчыц).

Уаснову класіфікацыі звязак у сучаснай беларускай мове пакладзены семантыка-граматычны прынцып. Адрозніваюць звязкі незнамянальныя (абстрактныя), паўзнамянальныя (паўабстрактныя) і знамянальныя.

Незнамянальныя (абстрактныя) звязкі быць (была, быў, было, бу-

дзе, будуць), ёсць страцілі сваё лексічнае значэнне і ўжываюцца толькі ў функцыіфармальна-граматычнагасродкусувязі:Поўначбылапа-зімоваму

снежная,сіне-белаяіпа-вясновамузвонкая,сашклянымлядкомпаднагамі

(В. Карамазаў).Гэтымяныадрозніваюццаадаманімічныхдзеясловаўса значэннем‘быць’,‘мецца’,‘прысутнічаць’уфункцыівыказніка:Сілаюсваёю ён не хваліўся. Аднак добра помніў, што яна ў яго была (Я. Сіпакоў).

285

Пропуск звязкі (нулявая звязка) характэрны для выказванняў, у якіх паведамляецца пра падзеі, што супадаюць па часе з момантам гутаркі: Усё жыццё – туга па тым жыцці, якое пачыналася з калыскі, дзе космас быў, як курасаднік, блізкі, дзе льга было адказ на ўсё знайсці(Р. Барадулін). Параўн.: Усе жыццё [ёсць] туга па тым жыцці, якое пачыналася з калы-

скі… Традыцыйна звязка быць у форме цяперашняга часу не ўжываецца, за выключэннем асобных выпадкаў актуалізацыі пазачасавых, «вечных» паняццяў, выкарыстання звязкі ёсць у фармулёўках ці стылізацыі пад вер-

бальныя формулы: Пазнаюць людзей ці па гаворцы, ці па адзежы, хто якую носе; ото ж гаворка, язык і ёсць адзежа душы (Ф. Багушэвіч); Культураёсць шанаваннеСвятла.Культураёсць любоўдачалавека.Культура ёсць духмянасць, спалучэнне жыцця і Прыгажосці. Культура ёсць сінтэзузвышаныхівытанчаныхдасягненняў.КультураёсцьзброяСвятла. Культура ёсць выратаванне. Культура ёсць рухавік. Культура ёсць сэрца (М. Рэрых);Аўсёжтакігэтакаханнеёсцьнейкаяхвароба,больіпакута. Яно захапляе ўсяго, не дае спакою, параджае нейкія няясныя парыванні і вялікі смутак (Я. Колас).

Паўзнамянальныя (паўабстрактныя) звязкі бываць, з’яўляцца, зда-

вацца, лічыцца, называцца, рабіцца, станавіцца, стаць і пад., як і незна-

мянальныя,угэтайфункцыістрачваюцьсваёзыходнаелексічнаезначэнне:

Калі, скажам, Валодзя або Зяма былі хлапчукі далікатныя, дык Шура ў маленстве бываў і не такі ўжо часам добранькі, любіў камандаваць мною (Я. Брыль); Чалавек, як яму ні было б крыўдна, не з’яўляецца мерай усіх рэчаў і вянцом Прыроды. Ён – толькі часцінка Сусвету, адна з некалькіх дарог… (Л. Дайнека).

Яктолькігэтыясловынабываюцьпэўнаелексічнаезначэнне(напр.:бы- ваць–‘прыходзіцьдакаго-небудзь,наведвацькаго-небудзь,падтрымліваць сяброўскіяадносінызкім-небудзь;знаходзіцца,прысутнічацьдзе-небудзь’; з’яўляцца – ‘прыходзіць, прыбываць куды-небудзь, узнікаць, паказвацца перад чыімі-небудзь вачамі’; здавацца – ‘прызнаваць сябе пераможаным, давяраццакаму-,чаму-небудзь,спадзяваццанакаго-,што-небудзь,аслабець фізічна; заняпасці’ і інш.), яны становяцца паўнапраўнымі дзеясловамі:

Пазней я бываў на Чорным моры або каля яго даволі часта, і з захаду і з усходу, перасёк з поўдня на поўнач, і ніколі не бачыў столькі дэльфінаў за адзін раз (Я. Брыль); Венька доўга ляжаў у буслянцы дагары, глядзеў, як паступова на сіні колер неба напаўзае з захаду чорны цень, як асцярожна, баязліва пабліскваючы, з’яўляюцца на небе зоркі (В. Гапееў); Ён здаўся сам, высунуўшы праз аконца ў млыне белы, вырваны з кашулі і начэплены на рулю вінтоўкі лапік(В. Адамчык).

286

Каліўзнамянальныхдзеясловахбегчы,вяртацца,жыць,ісці,ляжаць, стаяць, сядзець, хадзіць і падобных паслабляецца іх асноўнае лексічнае значэнне (‘перамяшчацца ў прасторы’; ‘займаць пэўнае становішча, быць дзе-небудзь’; ‘знаходзіцца ў пэўным стане’), яны ўжываюцца ў функцыі

знамянальных звязак: Муж вярнуўся жывы-здаровы з вайны, абодва сыны таксама – вось яно, мацярынскае шчасце, найбольшая ўзнагарода (Я. Брыль);Азасталоммаўчкомсядзелі.Тамхлопцыгыркаццанесмелі, бо там парадак вельмі строгі, там падпілуюць табе рогі, калі парушыш дысцыпліну, ды пад нядобрую часіну дадуць там «лэмбуся» і «квасу», каб не круціліся без часу (Я. Колас).

Паўнапраўнае лексічнае значэнне вяртае дзеясловам іх адпаведную сінтаксічную функцыю: Таму, пэўна, памяць трымае нясмелы акрайчык надзеі, каб думаць, што мама жывая, аднекуль вярнуцца паспее… (Р. Ба- радулін);Ціжгэту,тудэма-сюдэма,трухлявуюкалодузрушышзмесца! Сядзіць жа вось анцыхрыст, каб яму моль пяты пабіла, і з месца не скра-

нецца (Я. Купала).

Асобнае месца ў гэтай сістэме адносін займаюць мадальныя дзеясловы

думаць,жадаць,задумаць,збірацца,імкнуцца,любіць,магчы,марыць,меркаваць,намервацца,планаваць,спадзявацца,спрабаваць,умець,хацецьіпад.,

штовыражаюцьадносінымоўцыдазместувыказвання;фазавыядзеясловы

пачаць,перастаць,працягваць,прыняцца,пусціцца,скончыць,спыніць,узяц-

ца іпад.,штоабазначаюцьпэўнуюфазудзеяння(пачатак,працяг,заканчэнне), а таксама некаторыя іншыя дзеяслоўныя формы і іх функцыянальныя эквіваленты: пры інфінітыве ў складзе састаўнога дзеяслоўнага­ выказніка янынестрачваюцьасноўнагалексічнагазначэння,тамунеадносяццадазвя-

зак: Беленькая чарнавокая дачушка на першым часе цуралася мяне, не ішла на рукі, не хацела ніяк называць, а я так марыў пачуць з яе вуснаў «тата» (С. Грахоўскі);Івосьдырэктарпачаўгаварыцьпрамову,вітацьдзяцей і дарослых, віншаваць са святам першага званка (П. Місько).

Нез’яўляюццазвязкамііпараўнальныязлучнікібыццам,нібы,што, як у складзе састаўнога іменнага выказніка, бо выкарыстоўваюцца ў функцыі часціц:Ночбылаякбыццамказкасіняя...(Л. Геніюш);Алеякжамарудна паўзечас!Іногінібычужыя,ірукі(В. Кадзетава).Як«прэдыкатыўную часціцу»вызначаюцьуказальнызайменнікгэтаічасціцувосьуструктуры састаўногавыказніка:Каханне–гэтаневыноснапакутліваеізатарможа- на маруднае ператварэнне жыцця ў попел… Але каханне – гэта і працяг самаіснага жыцця, і яго пераўвасабленне ў школу агранкі алмаза-кахання

(А. Бутэвіч);Більярднышар–восьгэтарэч!(Н. Гілевіч).Пазбаўленыя магчымасці перадаваць граматычныя значэнні часу і мадальнасці, часціцы не адпавядаюць статусу звязкі.

287

ЧАСЦІЦЫ

ЧАСЦІЦА ЯК НЕПАЎНАЗНАЧНАЯ ЧАСЦІНА МОВЫ

Часціцы – непаўназначныя словы, што выражаюць дадатковыя адценні значэння слоў, словазлучэнняў і сказаў. З непаўназначнымі словамі часціцы аб’ядноўвае адсутнасць пэўнага лексічнага значэння. А тое дадатковае значэнне, што яны надаюць іншым моўным адзінкам, з’яўляецца абумоўленым адпаведнай сінтаксічнай пазіцыяй, прыродай іх вытворнасці і суадносінамі з займеннікамі, прыслоўямі, дзеясловамі і іншымі часцінамі мовы,адякіхчасціцыўтварыліся.Напрыклад,длячасціцывосьдадатковыя адценні значэнняў слоў рэалізуюцца праз а) указанне на прадмет, з’яву, іх наяўнасць,паслядоўнуюзменупадзей:Восьтаяхвоязвехаю,адякойтрэба ступіцьколькікрокаўнаправа(Я. Колас);б)выражэннепэўныхэмоцыйу спалучэннізуказаннемнапрадметціз’яву:Усямідзясятыхгадахмінулага

(Восьтак,ужомінулага!)стагоддзяпакінутыххутароўнапоўначыБела-

русі стаяла безліч (А. Глобус); в) удакладненне ці ўзмацненне значэння тых слоў, з якімі спалучаецца часціца вось: Вось так некалі, яшчэ ў школь-

ныя гады, «Малы Кабзар» на Беларусі пазнаёміў мяне з вялікім Кабзаром Украіны(М. Аўрамчык).

Часціцы не выступаюць сродкам сувязі кампанентаў у сінтаксічнай структуры выказвання, а толькі актуалізуюць значэнні моўных адзінак. Гэтаадрозніваечасціцыадіншыхслужбовыхслоў.Аднакуласнамадальная функцыя можа ўскладняцца сінтаксічнай – канкрэтызацыі ці выражэння семантыка-сінтаксічныхадносінусказе:НаКаўказе(ятамуармііслужыў),

калі ты госць, цябе ў крыўду не дадуць, нават калі ты найзлейшы вораг, не пакрыўдзяць (А. Асіпенка); Знікаюць сны балесна пра цябе, зямліца, замест вясны і сонца – цёмнасці трывога, на нівах жа тваіх – каменне і куколле (Я. Купала).

КЛАСІФІКАЦЫЯ ЧАСЦІЦ

Пры класіфікацыі часціц улічваюцца шматлікія дыферэнцыяльныя прыметы, што падкрэслівае, з аднаго боку, іх адметнасць у параўнанні з іншымі непаўназначнымі словамі, з другога – няўстойлівасць меж гэтага лексіка-граматычнага класа слоў. Асобныя выпадкі граматычнай аманіміі часціц з іншымі часцінамі мовы тлумачацца менавіта гэтым.

Усе часціцы падзяляюцца на разрады ў адпаведнасці з асаблівасцямі іх фармальнай арганізацыі і функцыянальнага прызначэння.

288

Структурна-граматычныя разрады часціц

Паводле структуры (саставу) адрозніваюць часціцы простыя, што складаюццазаднойслоўнайадзінкі(во,нават, ну, не,восьіінш.),ісастаў-

ныя – аб’яднанне двух і больш слоў (вось дык, абы толькі, бадай што, штозаіінш.):Журбуналісцераскладу(хайзветрамразлятаецца),пакуль ідзеш – і я іду, і шлях мой не канчаецца (Я. Янішчыц); Бадай жа беларуская душа будзе здаровай і вясёлай. Душа няўлоўная і нечаканая, душа бунтоўная і рахманая(Р. Барадулін); Як утаймуеш горкае ўздыханне у хвілю непазбыўнае журбы? Ад звадак, ад жабрацкае дзяльбы куды ўцячы, як не ў цябе, каханне! (П. Макаль).

Сярод састаўных адрозніваюць часціцы члянімыя, кампаненты якіх могуць быць раздзелены іншымі словамі (толькі б, толькі і, не… жа, дык аж, дык ажно, вось бы, вось і, так і, што за і інш.): Вось толькі б Мінск адваяваць, а там – рукой падаць дадому… (П. Бітэль); Раніцай, калі я, паснедаўшы, выйшаў з хаты, дык ажно ахнуў, настолькі ўсё вакол было хораша (У. Караткевіч).

Нечлянімымі называюць часціцы, кампаненты якіх не могуць быць раздзелены іншымі словамі (так-такі, ці не, нашто ўжо, проста-такі, быццам бы, як быццам, ледзь не, куды там, усяго толькі, не інакш як, не каб, як яго, так і глядзі (чакай) і інш.): Маруся ўся ўдалася ў маці, якая і звалаяенеінакшяк«маяпрыгажунька»(А. Жук);Тамкучаравілісялясы, там была відаць ледзь не кожная галінка – такое празрыстае было тут паветра(У. Караткевіч).

У асобных выпадках састаўныя часціцы па характары адносін паміж словамінабліжаюццадаўстойлівых,фразеалагізаваныхспалучэнняў,напр.

не каб, вось дык, ужо ж, якраз як, хай сабе, куды там, не інакш як і інш.: Белыя хвалістыя хмурынкі на блакітным небасхіле якраз як недаедзеная сыракваша ў той вялізнай місцы(М. Аўрамчык); Як толькі Аксана выпусцілазвера,ёнзмесцарвануўінекабсігануцьпадложак,аленапаследак даўнырцаўгурбупер’я,якоетакцудоўнапахладзічынай(А. Наварыч);

Вось дык хлопец! (У. Дубоўка).

Паводле паходжання ўсе часціцы падзяляюцца на невытворныя і вытворныя.Нягледзячынаэтымалагічнуюсуаднесенасцьзіншымікласамі слоў(дзеясловамі,займеннікамі,прыслоўямі,злучнікамі,выклічнікамі),некаторыячасціцыстрацілісловаўтваральныясувязііфармальныясуадносіны зімі.Такіячасціцыназываюццаневытворнымі:вунь,вось,жа (ж),няўжо, бадай, ужо, от і інш. Калі ж часціцы суадносяцца з іншымі класамі слоў (напр., ну – з выклічнікамі, проста, куды, выключна – з прыслоўямі, бач, дай, давай – з дзеясловамі, сабе, гэта – з займеннікамі), іх вызначаюць як вытворныя.

289

Функцыянальна-семантычныя разрады часціц

Адным з разгорнутых параметраў для класіфікацыі з’яўляецца функ- цыянальна-семантычны, калі ў аснову апісання пакладзена дадатковае адценне значэння слова, словазлучэння ці сказа, якое актуалізуюць часціцы. У адпаведнасці з гэтым вылучаюць наступныя мадыфікацыйныя групы часціц па значэнні.

І. Сэнсавыя часціцы актуалізуюць у словах, словазлучэннях і сказах дадатковыя адценні значэнняў.

1.Указальныячасціцывось,вунь,гэтаўказваюцьнаіснаваннепрадме-

таў і з’яў рэчаіснасці: А маладога птаства шматгалоссе у цёмных кронах і ў густой траве так вольна і шчасліва разлілося, што ўсім здалося: Вось

дзе рай жыве (Г. Бураўкін). Значэнне ўказальнасці ў адным выпадку можа ўскладняцца выражэннем дадатковых эмацыянальна-экспрэсіўных адценняў (Шчасце – гэта, масье, любіць; гэта знаць пяшчоту, што можа з дзвюх істот рабіць адзіную істоту (А. Вярцінскі)), у другім – аслаб­ ляцца, набываючы, напрыклад, удакладняльна-абмежавальнае ці вылу-

чальнае значэнне (Але вось кожны раз, абы пачую, як заспяваюць песню беларусы ці загавораць моваю сваёю, – так і застране ў горле камячок… (Н. Гілевіч); Вунь як хораша ты сказала – васілеўс, цар. Для мяне яна сапраўды – царыца кветак (В. Іпатава)).

2.Азначальна-ўдакладняльныячасціцыакурат,амаль,іменна,проста,

прыблізна, сапраўды, чыста, якраз характарызуюцца спалучэннем значэнняў выяўлення сутнасці прадметна-рэчыўнага свету ці з’яў рэчаіснасці і ўказання на іх пэўнасць: Што ж, жывучы потым ў свеце, нагадаецца якраз, як скакаў к далёкай мэце на дубцы вярхом падчас... (У. Жылка); Гэтакілапціназываліся.«Лыкавыя»–разумелі:«зліпавайкары», іпроста: «лазовыя»(В. Зуёнак).Азначальнасцьможасуправаджаццададатковымі адценняміабмежаванняціўзмацнення:Былазіма,ібылошматснегу,ідрэва тое было дзесьці непадалёк, яны спыніліся акурат каля тых прысадаў… (А. Асташонак);Яшчэяведаюцяпер,штозгадамідушацішэе,лагаднее, супакойваецца,аленезасынае:яна,якіраней,шукаерадасці,тольківедае ўжо, што хоча іменна яе (М. Стральцоў).

3. Выдзяляльна-абмежавальныя часціцы адно, адзіна, толькі, абы толькі, каб толькі, выключна, усяго, хаця, хіба, хіба толькі, хоць, хоць бы

актуалізуюць асобныя паняцці ці з’явы рэчаіснасці, вылучаючы іх праз абмежаванне: Лес, хаты, хлявы, асобныя дрэвы, клуб – усё на нейкі час мярцвее, і толькі дождж разразае гэтае велічнае, выкананае цёмнымі фарбамі,палатно(А. Крэйдзіч).Гэтазначэннеможабыцьрэалізаванаі часціцамііншыхгруп,напр.аж,нават,ужо,яшчэ,штоўскладняезначэнне

290

словададатковымадценнемузмацнення:Востраўгэты,праўда,некожны прызнаў бы за востраў – аб яго не плёскаліся ні марскія, ні нават азёрныя хвалі (І. Мележ); Пазнавала яшчэ адну ісціну – лягчэй адчуваць сябе вінаватаю, чым пакрыўджанаю без віны... (Л. Арабей).

ІІ. Мадальныя часціцы адлюстроўваюць адносіны моўцы да аб’ектыўнай рэчаіснасці праз адносіны да зместу выказвання.

1.Сцвярджальныячасціцы:але,так,гутарковыяідыялектныяформы ага, эге, угу, ну з адпаведным значэннем пацвярджэння чаго-небудзь ці зго-

ды з чым-небудзь: Ворка прыгледзеўся і раптам у гэтым чалавеку пазнаў Даніка Міколу. Так, гэта быў Мікола (А. Алешка). Выражэнне згоды,

пацвярджэнне пэўнасці факта ці наяўнасці з’явы можа быць рэалізавана як у форме адказу на пытанне, так і ў форме ўласных меркаванняў, разва-

жанняў: – Даруйце, што не ў пару. Пішаце нешта? – Ага, пісьмо да той дзяўчыны, што казаў вам (М. Гарэцкі); – Так і санкі вырабляюць – пад парам згінаю, ета во, сам бачыш... Бачыш? – Ну...(А. Бароўскі); Так, бабка:тыкажашпраўду.Неведаеммы,чагонасвецежывём(Я. Колас).

2.Адмоўныя часціцы не, ні, ані з’яўляюцца асноўным сродкам выражэння значэння адмоўя чаго-небудзь ці ад чаго-небудзь: Няхай не думае чалавек,штотут,назямлі,ённайпершыінайвялікшы(А. Разанаў);Але ён [Мінск] ні перад кім, ні перад чым не скарыўся (У. Ліпскі). Характар адмаўленняможабыцьдастатковаразнастайным:адасобнайрэплікіўструктуры дыялогу ці палілогу, выражэння аргументаванай нязгоды з чымабо кім-небудзь да выражэння станоўчага адказу: – Слухайце, вы бралі кнігу,

што ў вас на стале разгорнутая ляжала? – Не, не браў (Я. Колас); Бор

уБярозаўцы ўразаецца клінам у балота – таксама Бярэзавец. Не, хутчэй гэта балота абагнула яго сваёй высокай асакой, хмызнякамі і крыніцамі (І. Пташнікаў);Надзеяабяцацьумее,якнеулашчвайінегневай,надзея падвучыла змея, як спакусіць Адама Евай(Р. Барадулін).

У спалучэннях інфінітыва і асабовай аднакаранёвай формы дзеяслова часціцанеактуалізуекатэгарычнаеадмаўленне,фарміруючыадноснаўстойлівыя спалучэнні: Калі так, то я цябе ведаць не ведаю (І. Навуменка);

Выпраўляліся нібы кожны будзённай сваёй сцежкай, нібы і думаць не думалі аб нейкім спатканні-мілаванні, а самі яшчэ звечара ведалі, дзе і як пабачацца (І. Мележ).

Нягледзячы на прыналежнасць да аднаго разраду, часціцы не, ні і ані па-рознамуперадаюцьзначэннеадмаўленнянечага,абчымпаведамляецца ў сказе.

Часціцыні іані,акрамяасноўнагазначэнняадмаўлення,перадаюцьяго катэгарычнасць: Літоўскі воін Рудзіс за ўсю размову не вымавіў ані слова

(У. Арлоў).Каліўсказеасноўнысродаквыражэнняграматычнагазначэння

291

адсутнічае,адмаўленненабываекатэгарычныхарактар:Ізаплакаўтутнаш чароцік горды. Рак-вусач – ані шэп! Быццам камень, цвёрды! (Я. Колас); Ані Млечнага Шляху, ні чумацкага тракту. На хаду ногі спутвае ў стэпе кавыль(М. Аўрамчык).

У асобных выпадках часціцы ні і ані могуць выступаць у ролі сінтаксічнагасродкусувязіпаміжаднароднымічленамісказа.Прыгэтымзначэнне актуалізаванага адмаўлення захоўваецца: Яна абышла дуб тры разы,

шэпчучы замовы, каб не ўселася на сонных людзей ні Мара, ні Стрыга, ні Лядашчык, ані Паўночнік… (В. Іпатава).

Значэннечасціцыніможакардынальназмяняцца,набываючыхарактар няпэўнасціабосцвярджэння.Празначэнненяпэўнасцісігналізуеспалучэнне назоўнікаў,займеннікаўцііншыхчасцінмовы,звязаныхчасціцайні:нітое

ні сёе, ні рыба ні мяса, ні кала ні двара, ні жывы ні мёртвы і інш. У па-

добныхфразеалагічныхспалучэнняхадмаўленнечасткованейтралізуецца:

Ты такі спрытны і адчайны быў у школе, ніхто за табою ўгнацца не мог, а тут – ні рыба, ні мяса...(А. Бароўскі).

Значэнне ўзмоцненага сцвярджэння часціца ні набывае ў спалучэнні з адноснымізайменнікаміізайменнікавыміпрыслоўяміхтоні,штоні,куды ні, адкуль ні, чаго ні, як ні, колькі ні, куды ні, дзе ні і інш.: Што ні кажы, а хлеб ёсць хлеб (М. Аўрамчык).

Значэннеагульнагаічастковагаадмаўлення,якоевыражаеццачасціцай не, можа паслабляцца. Гэта адбываецца ў наступных выпадках:

●●у спалучэннях двух аднолькавых слоў, калі адмаўленне набывае няпэўны характар або фармальнае адмаўленне не ўплывае на падзеі ў цэлым:

Спіцьяна.Спіцьнеспіць,усёчуе,ведае,абыццамспіць,неможазаснуць...

Думае думы Ірынка (М. Гарэцкі); ●●спалучэннях падобных форм аднакаранёвых дзеясловаў, што

адрозніваюццатолькіпрыстаўкай,сазначэннемзбыткоўнасцівынікаўдзе-

яння ці працэсу: Гляджу, гляджу не нагляджуся на плынь вады, на веліч гор (В. Шымук); Трымайся, Рыгор, цяпер пачынаецца вялікая-вялікая работа... І рабіць нам яе – не перарабіць...(А. Бароўскі);

●●спалучэннях з мадальнымі дзеясловамі, што абазначаюць адносіны даасобы,яеўспрыманне,калічасціцанеактуалізуезначэннемаксімальнага праяўленняэмоцый:Колькініпазірайнаяе,нестоміццавока,ненарадуецца

душа(Г. Далідовіч).

Значэнне адмаўлення, якое перадаецца часціцай не, можа кардынальна змяняццанаіншае–значэннесцвярджэння.Гэтапраяўляеццаўнаступных выпадках:

●●прыдвайнымадмаўленніўскладзесастаўногадзеяслоўнагавыказніка са звязкай «магчы»: У пошуках тлумачэння не магла не з’явіцца думка: а

292

можа Мінска як Мінска няма, можа, ёсць толькі нейкая прастора, адслоненая ад топаса межамі кальцавой дарогі, заасфальтаваная паверхня, і мы на гэтай паверхні, як адзіная рэальнасць горада… (В. Акудовіч); ●●у спалучэннях хто не, дзе толькі не, калі не, колькі не, куды не, як не

ўрытарычныхпытаннях,клічныхвыказваннях-воклічахсазначэннеммерка- вання,неабходнасці,ухвалення,абагульненняіінш.:ЗямляРадзімы!Ўсэрцы больсалодкіхтонеадчуў,сустрэўшысязтабой?(А. Звонак);Якжамне неплакаць,якнежурыцца?(Нар.);Аякаябылатадывясна!Дзетолькіне былі мы з табою тою вясной! (М. Стральцоў); Міжволі думалася пра тое, што скрозь, колькі не перабірай гісторыю, вораг мастака – ён сам, што колькасць у мастацтве ніколі нічога не вызначала…(Т. Бондар);

●●спалучальных мадэлях не без + назоўнік у форме роднага склону:

Вочымаюцьсляпыя,вушымаюцьглухія,ібязмозгіянебезілбоў.Настальгія па настальгіі – гэта й ёсць да Радзімы любоў(Р. Барадулін);

●●спалучальных мадэлях ледзь (амаль, чуць, пакуль) + не: Першы снег лёг недзе ў канцы кастрычніка, пасля церушыў яшчэ колькі разоў. А ў сярэ­ дзіне лістапада яго нападала ледзь не па калені (З. Прыгодзіч);

●●спалучальных мадэлях нельга (немагчыма) + не + інфінітыў: Быць чалавекамсвайгочасутрэба,дакладнейкажучы–нельганебыць.Алежяк гэта важна быць яшчэ і над часам, быць тым, хто бачыць далей наперад, вышэй – у агульначалавечае (Я. Брыль);

●●спалучэннях не што іншае, як; не хто іншы, як са значэннем ʻімен-

на гэтаʼ, ʻіменна ёнʼ: Быць ніжэй за самога сябе – гэта не што іншае, як невуцтва, а быць вышэй за самога сябе – не што іншае, як мудрасць

(У. Ліпскі).

Асобнуюўвагутрэбазвярнуцьнавыпадкіперадачытакзванагаэкспрэ­ сіўна-іранічнага адмаўлення, што цалкам абапіраецца толькі на разуменне кантэкстуальных адносін ці выкарыстанне спецыфічных канструкцый. Фармальныя сродкі перадачы адмаўлення пры гэтым не выкарыстоўва-

юцца: – Вось яшчэ, – чмыхнуў Заяц… – Стану я хвалявацца… (В. Гапееў); Скажы, калі ласка, які інтэлігент! (І. Шамякін); Знайшоў дурня!

Прызнаецца ён, чакай! (І. Мележ); Што? Не верыш? Пагавары яшчэ!

(А. Хадановіч).

3.Пытальныячасціцыці,хіба,няўжо,а,ну,дыну, га,такфарміруюць пытальнае значэнне з дадатковымі адценнямі вылучэння ці актуалізацыі:

Хіба так смяяцца можна? (В. Вітка); Гляджу гэта і пазнаю быдта.

Ці не з Залесся будзеце? (В. Быкаў). Значэнне пытання можа ўскладняцца адценнямі ацэначнасці, эмацыянальнасці, інтэлектуальнай кваліфіка-

цыі, пярэчання, волевыяўлення: А гуркі ў гэтым годзе пасохлі, г..о гуркі! А памідоры зялёныя яшчэ... Што за год такі?(Л. Адамовіч); Ну хто

293

скажа, што вы разбэшчаная? Ніводнай плямінкі я не заўважыў на вашых паводзінах(К. Крапіва);–Няўжонездагадаўся?–здзіўленаўтаропіўся

ўмяне дзед. – Гэта ж рысь была! (У. Ягоўдзік).

4.Часціцы наўрад, наўрад ці, ану ж, бадай, бадай што, ледзь не, чуць невыражаюцьадносіныдаверагоднасцівыказвання,ягопэўнасці,сапраўд-

насці фактаў: Зоры наўрад ці возьмуць нас да сябе напастой...(Р. Барадулін).…Папрабуюсамсабепаносестукнуць,анужпазнаю,накаторым я свеце (Я. Купала).

5.Параўнальныя часціцы як, як бы, як быццам, быццам бы, бы, нібы,

нібыта ўказваюць на з’яву, дзеянне, прымету, што параўноўваюцца ці су-

пастаўляюцца:Цітознаёмыя,цізноўчужыялюдзіпраходзілікаляСымона, хаваючы вочы, нібыта баяліся згадаць пря свята, што мінула (П. Васючэнка);Яневедаўіведацьнемог,штогэтаўнасбылаапошняясустрэча, алезноўжаякбыццамштосьціпрадчуваў,боразвіталісямынетаксабе, а нібы надоўга – урачыста неяк, абняўшыся (Я. Брыль). Пры размежа-

ваннічасціціаманімічныхпараўнальныхзлучнікаўтрэбаўлічваць,штопараўнальныячасціцыўказваюцьнаўмоўнасцьпадабенствазіншыміз’явамі, прыметамі,дзеяннямі,наняпэўнасць,гіпатэтычнасцьтакогасупастаўлення. Прыгэтымзначэннепараўнанняўскладняеццамадальныміадценнямімеркавання,сумнення,умоўнаймагчымасцііінш.:Адсонечныхпромняўсцяна жыта як бы засвяцілася, зрабілася светла-аранжавай(А. Адамовіч); Напісаў нібыта жартам, але пры гэтым як у ваду глядзеў (В. Мудроў); Што б ні рабіў Васіль, Ганна быццам была поруч – думаў аб ёй, шукаў яе вачыма, чакаў (І. Мележ).

6.Часціцы бы, маўляў, нібы, нібыта, быццам, быццам бы і іншыя су-

праваджаюцьчужуюмову,думкуцімеркаванне,ускладняючыіхдадатковай

суб’ектыўнай ацэнкай: І сапраўды, пачуўшы, што здагадкі яе пацвер­ дзіліся,іатрымаўшытлумачэнне,чамудзяўчынапераапранулася(маўляў, ёй трэба хавацца ад бацькоў, якія могуць выслаць пагоню), высакародная дама перамянілася (В. Іпатава); Ты сцежкі усе перакрэсліў, а быццам і гэтага мала? Няўжо для мяне не ўваскрэсне тваё, звышахоўнае: «Дзе ты прапала?..» (Я. Янішчыц).

7.Мадальна-валявыя часціцы ану, ану ж, давай, бадай, такі, бы (б),

няхай (хай), ну, на, дай ужываюцца для выражэння разнастайных форм волевыяўлення: загаду, просьбы, пажадання і інш.: Давай, як хлеб, раз­ дзелім радасць, разбудзім песню у глушы пра самы светлы наш парадак у наваколлі і душы (М. Баравік); Няхай сплываюць згрызоты і трывогі апошніхдзён,няхайзастаеццааднонайвялікшыскарбгэтагасвету–спа-

кой (У. Арлоў).

294

Для мадальна-валявых часціц характэрны стылёвая неадназначнасць, розная ступень частотнасці ўжывання, але, як і іншыя разрады часціц, яны актыўнарэагуюцьнакантэкстуальнаеасяроддзе,рэалізуючыразнастайныя сэнсавыяадценнівыказвання:адімператыўнасці–максімальнагапраяўлен- ня волевыяўлення ў катэгарычнай форме – да аптатыўнасці – просьбы, пажадання,ветлівайпрапановыдадзеянняякформвыражэнняволевыяўлення гаворачай асобы: А ну, пасунься! (А. Беланожка); Ну, пачынайце...

(В. Каваль); – Ну iдзi прыляж, раз хворая, ці што? – варухнуў плячом Iмполь… (В. Адамчык); Ну што ж, бяжы на паравоз, калі ахвота!

(М. Лынькоў). Такая «свабода» выражэння разнастайных сэнсавых адценняў не абмяжоўваецца нават граматычна зафіксаванай функцыяй, як, напрыклад, для часціцы бы (б) – сродку ўтварэння формы ўмоўнага ладу дзеясловаў – і часціц няхай (хай), дай (давай), дайце (давайце) – сродкаў утварэння форм загаднага ладу дзеясловаў: О, як бы я хацеў спачатку дарогу жыцця па парадку прайсці яшчэ раз, азірнуцца, сабраць з дарог каменні тыя, што губяць сілы маладыя, – к вясне б маёй хацеў вярнуцца (Я. Колас); Красу прыроды хлебароб адчувае інакш, паўней, чым яе старонніназіральнік,няхайсабенаватнайлепшэстэтычнападрыхтаваныці па натуры вельмі чулы (Я. Брыль); А прыгадаўшы, як гэта нашы бацькі, дзяды і прадзеды шанавалі шчырую, справядлівую, святую працу, давайце самі сабе і ўсім добрым людзям… па-людску, па-мазольнаму паўторым народнае: «Памагай Бог!» (Я. Брыль).

Значэнне ўзмацнення для мадальна-валявых часціц з’яўляецца неад’емнай часткай іх семантыкі: – Сельсавет выбiраць. Скарэй! – Хай ты сам скарэй, – агрызаўся Хвёдар. – Чаго ў карк гоніш, яшчэ ніхто не ішоў (К. Чорны);–Да-а...Шторабіць?–На во,вядзі.Хайдояць(В. Быкаў).

Аднак разнастайныя дадатковыя адценні, што непасрэдна не звязаны са значэннемволевыяўлення(згода,сцвярджэнне,вывад,нязгода,заключэнне, меркаванне,супастаўленне,уступкаіінш.),«размываюць»межыпаміжразрадамічасціц,дэсемантызуюцьіх,пашыраючыколькасцьфункцыянальных амонімаў: Хай бы ветры пелі нада мной (К. Буйло); Ну як, да Вялікадня рыхтуешся?(С. Давідовіч);Ліпскіпадаўнамянеўсуд,штояягоадлупцаваў,дыквотіасэсарапрыслалі.Ну,абдзярэ,якліпку!(Ф. Багушэвіч); Амыпяшчотнапамаўчым–няхайгаворацьнашывочы(Р. Барадулін); Аднак чалавек усё ж такі знайшоў кветку папараці, і гэта ніколечкі не супярэчыць таму, што гаварылася раней, бо гэты чалавек не сапраўдны, а казачны (Я. Колас); Цяжка, балюча на душы стала, не вытрымаў і на- пісаў-такі (М. Ракітны); Але, сказаць праўду, у яго такі была думка – а можа, ён спаткаецца з ёю (Я. Колас).

295

ІІІ. Эмацыянальныя часціцы выражаюць разнастайныя эмоцыі чалавека, перадаюць ацэнку праз эмацыянальна-экспрэсіўную характарыстыку асобы,прадметаў,дзеянняў,працэсаў,з’яў,падкрэсліваюцьэмацыянальную рэакцыю на тое, што адлюстравана ў выказванні. Характар дадатковага адцення дазваляе вылучыць у гэтым разрадзе два віды часціц: клічныя і ўзмацняльныя.

1. Клічныя часціцы ай ды, бач, вось табе і на, вось дык, як, што за, ну і, то-та ж і інш., характарызуючы ці ацэньваючы нешта, афарбоўваюць гэтаўшматлікіяэмацыянальныяадценні–радасці,здзіўлення,захаплення, іроніі, насмешкі, сумнення і інш.: – Ай ды Тафіля! – смяяліся мужчыны. –

Трэба ж так! (В. Гардзей); А-ей-ей! Вось табе і на! Так і не наўчуся гэтых панскіх танцаў (Я. Купала); Зірніце, што за грыва, а як хрыбціну гне! Вунь лыпнуў вокам крыва – дальбог жа, на мяне (В. Вітка); Ёсць у мяне для Насці жаніх! Куды там шкаляру! Малады, прыгожы, вучоны ды багаты! (В. Вольскі).

2. Узмацняльныя часціцы аж (ажно), ды, ды вось, ды не, ды і, ды як,

дык, нават, от (жа), ужо і іншыя павялічваюць ступень праяўлення эмацыянальнайацэнкі,надаюцьдадатковымадценнямэмацыянальнайрэакцыі выразны характар экспрэсіўнасці. Пры гэтым узмацняюцца не толькі эмацыянальныязначэннівыказвання,алеііншыя(сэнсавыя,волевыяўленчыя):

Бач як ты сказала: як пацалунак… Гэтулькі разоў я, значыць, цалаваўся, і неведаў(В. Гапееў);–Уцябе,здаецца,ёсцьрадняўЗамошшы?–Якжа, тамдзядзінажыве(А. Алешка);Тудэма-сюдэма,кудытутсадзіцца!Ноч надварэ,кабылазаплотам,паўвярстыдадому…(Я. Купала);Ажноне верыцца, здаецца, прайшла вечнасць! (В. Іпатава).

ІV.Асобнуюгрупускладаюцьчасціцы,шточастковаабоцалкамстрацілі свае функцыянальна-семантычныя паказчыкі і набылі дадатковыя мар-

фалагічныя або словаўтваральныя функцыі. У адпаведнасці з гэтым вылучаюць часціцы формаўтваральныя і словаўтваральныя.

1. Формаўтваральныя часціцы бы (б), бадай, няхай (хай), дай, давай,

давайцеііхмадыфікацыіслужацьдляўтварэнняформумоўнагаізагаднага ладу дзеясловаў.

Сродкам утварэння форм умоўнага ладу выступаюць часціцы бы (б),

бадай: Я восені даў бы імя Паланея, палае і зябне сама(Р. Барадулін); Забраццабнапустыннывостраў,затрыдзевяцьзямельiвёрстаў,узяўшы толькі стопку кніг. І – начытацца ўволю ix! (А. Вярцінскі). Часціца

бадай фарміруеасобытыпумоўнагаладу,якінабываедадатковаезначэнне пажадання. Для такіх выказванняў характэрна ярка выражаная экспрэсія,

эмацыянальнасць:«Абадайцябепярунспаліў!Давай,баба,бялізнузмяніць!» (Ф. Багушэвіч); «А бадай ты спрах!.. Аж гудзе ў вушах!» (Я. Колас).

296

Часціцы няхай (хай), дай, давай, давайце актуалізуюць у дзеясловах значэнне імператыўнасці ў розных яго праявах: ад загаду, пабуджэння да дзеяннядаўказаннянанеабходнасцьяговыканання,дазволунадзейнасць, сумеснага дзеяння, дапушчальнасці дзеяння, уступкі, закліку, пажадання:

Дык няхай жа сустрэча гэтая і будзе вяселлем для нас, бо што ў вас там раней было, мы не ведаем... (І. Шамякін); – Няхай прыедуць і забяруць яго! – прыгразіла Ларыса(А. Якімовіч); Няхай, няхай я паўтаруся ў любовітысячуразоў,затоешчыраўёйклянуся,безфальшу,безпадробных слоў(А. Сыс).Канчатковасэнсавыяадценніімператыўнасціфарміруюцца кантэкстуальна.

Далучэнне ўмоўных часціц да імператыўных фарміруе спецыфічнае граматычнае значэнне «прыхаванай» просьбы, якая, між тым, утрымлівае значэннезапланаванагадзеяння:Няхайбывыцер–мяцёлкастаіць,дыкне:

пастаў швейцара, ды каб папрасіў той – дай вытру, – то, можа б, што...

(Ц. Гартны). Значэнне імператыўнасці можа дамінаваць над значэннем умоўнайпросьбы:Калітаябязглуздаягутаркадобранадакучыла,гаспадар сказаў,штосям’ітрэбакласцісяспаць,заўтрашматпрацыўполі,хайбы чалавекішоў,адкульпрыйшоў(В. Быкаў);Богсведка,штояніякіхконей некраў,нечапаў...Хайбыіхваўкіпаелі,гэтыхконей!(Л. Родзевіч);Зіма наносе.Хайбыдроўпрывезлі...(А. Асіпенка);Няхайбыягоагоньспаліў гэтамаёжыццё...Няхайбыяноскрозьзямлюправалілася!(Ц. Гартны).

Адценне меркавання, уступкі фарміруецца адпаведным напаўненнем сказа (дадатковыячасціцы,пабочныяканструкцыі,парадакслоўіінш.):Няхайбы ж сам падціснуў пасды рушыў з войскам на Барок (А. Бажко);Яно б хай бы сабе ехаў і далей, толькі стары замучыцца ў доўгай дарозе (Ц. Гартны); А той, можа, хай бы лепей і не прыйшоў! (Я. Купала); Няхай бы, здаецца, і яблыкаў не было, а каб яны так заўсёды цвілі! (Я. Брыль).

2. Словаўтваральныя часціцы максімальна страцілі адзнакі асобнага слова і набылі функцыі словаўтваральных афіксаў, захаваўшы ў асобных выпадках пачатковае значэнне.

Часціцы -сьці (-сь), -небудзь, -колечы, -кольвек, -кольвечы, абы- сталі неад’емнай часткай займеннікаў і прыслоўяў, фарміруючы ў іх значэнне неазначальнасці: Сціхалі званы, і дзесьці далёка раставаў і густы, што плыў, пераліваўся і трымцеў, цягучы звон (В. Адамчык); Ты думала калі-небудзь, не так, не мімаходзь, а па-сапраўднаму, якая недарэчнасць у кожнай мяжы, якая аддзяляе, аддаляе людзей адно ад аднаго! (В. Іпатава); Я, карыстаючыся Рытчыным маўчаннем (яна нібыта і не дыхала, а ў вачах не чыталася хоць якога-кольвек пачуцця, застыла), дадаў: – Рытка, явяртаюсянафілфак,пакульнепозна…(А. Крэйдзіч);Старасць–ба-

297

ВЫКЛІЧНІКІ

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ВЫКЛІЧНІКАЎ

Выклічнікі – гэта непаўназначныя нязменныя словы, што выражаюць пачуцці іволевыяўленне гаворачайасобы:– Га-га-га! –Го-го! –Ого! – Па-

глядзіце на яго, гэта ж заяц наш стары! – пацяшаліся звяры. – Бач, які ён важныфрант.–Тыхто:танцорцімузыкант?(В. Вітка);–Аятабеўсіх качак папужаю, – чуецца малады звонкі дзявочы голас, і следам за гэтым даносіцца яе крык: – А ты-га! А ты-га, качкі! (Я. Колас). Выражаючы разнастайныяпачуцці(радасць,захапленне,здзіўленне,нечаканасцьіінш.)

івалявыя намеры (заклік, загад, пабуджэнне да дзеяння і інш.), выклічнікі не называюць іх.

Адсутнасцьуласнанамінатыўнагазначэння,формсловаўтварэнняісловазмянення,граматычныхзначэнняўроду,ліку,склонуіг.д.,выражэннесемантыківыклічнікаўпрыдапамозеадпаведнайінтанацыі,кантэкстуальных сувязей, невербальных сродкаў адрознівае выклічнікі як ад паўназначных, такіаднепаўназначныхчасцінмовы,з’яўляеццаасновайдлявылучэнняіх у асобны лексіка-граматычны разрад слоў.

Усказе выклічнікі з’яўляюцца своеасаблівым кампанентам, які, не ўступаючы з іншымі словамі ў непасрэдныя семантыка-сінтаксічныя адносіны, характарызуюць яго змест з эмацыянальнага і волевыяўленчага боку: I толькі вецер моўчкі – проста жах! – качаецца па голых па сталах,

іцішыня зацятая наўкола – голад... (Я. Сіпакоў). Асабліва выразна гэта праяўляецца ў тым выпадку, калі выклічнік-сказ займае самастойную пазі-

цыю: І не адны вочы, не абыякавыя, не ачарсцвелыя ў жыццёвых пакутах да хараства, глядзелі здзіўлена, зачаравана: «Глядзі ты!..» (І. Мележ);

Акаб вас!.. Ледзь ног сабе не паламала (П. Місько).

Уасобных выпадках, калі выклічнікі ўжыты ў значэнні іншай часціны мовы,янымогуцьзаймацьпазіцыюякгалоўнага,такідаданагачленасказа:

Ганна сказала «добры вечар» знарок абыякава і, як бы загадзя папярэджваючы непатрэбную гамонку, з такім выглядам, нібы зайшла не так сабе, нібы спяшаецца, заклапочана запыталася… (І. Мележ); Вы ж не чулі, вой як хораша спявалі салдаты (В. Адамчык); Коні вынеслі пад сця-

299

гамі партызанскае «Ура-а!» (Т. Бондар); Скрушна абарвалася «ало?..» (Я. Янішчыц); З гэтымі ў нас стычкі былі ого! (В. Быкаў); Крыкі «віват»гучаліводгаласкамізусіхбакоў(З. Бядуля);Войдумаю,штожыў ён[верабей]падстрахоюхатымаёйаглухлайбезмаміныхпылі-пылі-пылі, села-села-села,кыці-кыці-кыці,аюсьухлеў,аюсьухлеў...(Р. Барадулін).

Выклічнікі з’яўляюцца важным элементам маўлення і выказвання ў цэлым. Праз іх выражаюцца адносіны да прадмета, сітуацыі, характар адносінпаміжлюдзьмі.Гэтаслужыцьсродкамадрозненнявыклічнікаўадтак званых рэфлекторных форм рэакцыі на перапуд, боль, нечаканасць, страх і г.д.,атаксамазнамянальныхчасцінмовы(назоўнікі,дзеясловы,прыслоўі, займеннікі), словазлучэнняў і самастойных выказванняў: Брр! Сцюдзёна!

Пачалася мяцеліца. З надворку праз пабітае акно ляжыць немалая куча снежнага пуху (Ф. Аляхновіч); – Ай! Ай! Ой! – закрычаў на ложку айцец. – Пусці руку! Б’е, як токам!(С. Давідовіч); – Ну, пакінь хамут, Сцяпан:трэбатрункузрабіць,–сказалаяна,увайшоўшыўадрыну.–Божа мой, Божа!.. І што ж гэта робіцца? – і раптам – а-ха-ха-а! – заплакала наўзрыд (Я. Брыль); І дзікі, нечалавечы жах апаноўваў Алёнку (У. Караткевіч); Ён прасіў у міласцівага бацюхны, каб той садзейнічаў праз геральдыю прыняць яго сыноў і пляменнікаў, у шостым калене ад заснавальніка роду Франца,удваранскае саслоўе(У. Ліпскі).Толькіяксродак выражэння адносін да чаго-небудзь гэтыя словы могуць быць кваліфікава-

ны як выклічнікі: – Брр... – аж здрыгануўся Пятро, прыходзячы ў сябе ад успаміну(І. Фурсевіч);–Ой,якпрыгожа!–выдыхаеЛюська,задзіраючы ўгору свой кірпаты нос (В. Мудроў); А ўяўляеш, чаго варта адна думка, што ты пражыў дарэмна. Жах! (І. Шамякін); Бацюхны! Васільковы вочы! Нібы валошкі! Сынок!(П. Васючэнка).

Пры класіфікацыі выклічнікаў улічваюцца структурна-граматычны і сэнсавы параметры.

СТРУКТУРНА-ГРАМАТЫЧНЫЯ РАЗРАДЫ ВЫКЛІЧНІКАЎ

Па спосабе ўтварэння адрозніваюць выклічнікі невытворныя і вы­ творныя.

Невытворныя выклічнікі не маюць словаўтваральных сувязей і фармальных суадносін з іншымі часцінамі мовы. Гэта разрад выклічнікаў, якія ўяўляюць сабой: а) галосны ці спалучэнне галосных гукаў (а! о! у! э! і! ау́! уа́!);б)зычныціспалучэннезычныхгукаў(ш!хм!бр!гм!);в)аднаскладовыя

300

спалучэнні (ай! ат! ах! го! гу! гэ! но! ну! ой! ох! пхэ! уй! ух! фу! фэ! ха! хе! хо! эй! эйш! эт! эх!); г) двухскладовыя спалучэнні (ага! ого́! эге́! угу́! уга́!): Гм, а чаго б гэта я павінен быў класціся?(У. Караткевіч); І раптам пачуўся разгублены голас Боба: «Ау-у-у! Ау-у-у-у!» (П. Місько); Скора вясна.Можа,як-небудзьдзядзькаЁсельперагораедацяпла.Атам–уга! – можна жыць(В. Адамчык).

У асобных выпадках невытворныя выклічнікі могуць ускладняцца падваеннем, патраеннем і г. д. простых форм або спалучэнняў ці іх часткі

(ага-га́! ай-яй-я́й! а-я-я́й! гу-гу́! ей-е й! ну-ну ! го́! о-го-го-го́! оё-ёй! у-ха-ха́! уго-го́!ую-ю й!ую-ю́-йю!ха-ха́!ха-ха-ха́!хе-хе́!хе-хе-хе́!хі-хі́!хі-хі-хі́!хо́! -хо эге-ге́!э-ге-ге́!э-хе-хе́!):Ну-ну-ну!Нераскісайгэтак,Міканор!–ацверазіў

яго насмешлівы вокліч Евы(Т. Бондар).

Вытворныявыклічнікіўзніклішляхамінтэр’ектывацыі–празпераход паўназначных слоў у разрад выклічнікаў. Базай для ўтварэння выклічнікаў служаць назоўнікі ці спалучэнні назоўнікаў з прыназоўнікамі, дзеясловы, прыслоўі, займеннікі і некаторыя іншыя часціны мовы (бацюхны! божа!

бяда! госпадзі! дадушы́! долюхна! дудкі! жах! крышка! матухны! здароў! бывай! бывайце! выбачай! выбачайце! даруйце! кінь! падумаеш! плі! прабач! прабачце! стой! чур! досыць! прэч! цс! тш! о-то-то! ото-то!): Эге...

ачарвяказноўсцягнулі...Заглядзеўшыся,праміргаў...Стой,стой...стой!..

Чшш... Ото-то-то... Ну-ну-ну... і яшчэ раз... о-о-о... р-р-аз... (М. Лынь-

коў); Царква Кiрылаўская? О, матухна! Пераўстварэнне Урубеля. «Са­ шэсце» на харах i «Плач» у прытворы – да ix, каб хоць аднойчы бачыць, iшлi як да крыжа… (В. Карамазаў).

Частка выклічнікаў запазычана з іншых моў – англійскай, арабскай, італьянскай,лацінскай,старажытнагрэчаскай,старажытнаяўрэйскай,фран-

цузскайіінш.(алілу́я!ало́! а́ман!а́мба!ба́ста!біс!бра́ва!браві́сіма!га йда! віва́т!ві́ра!караву л!ма йна!ханапалу!каюндрак!!пардо́н!):Адліскі–толькі пырскі,апублікаадвіску,адкрыку:–Брава!Брава!–ажмлелаістагнала

(В. Вітка);Віват,найяснейшаякарона!!!(В. Дунін-Марцінкевіч). Як вытворныя трэба вызначыць выклічнікі вуць-вуць!.. кіс-кіс!.. кіц-

кіц!.. кыці-кыці!.. кось-кось!.. ціп-ціп!.. кацё-кацё!.. целя-целя!.. ціп-ціп!.. цёсь-цёсь!.. цю-цю!.. пыль-пыль!.. це-це!.. цялух!.. псік!.. гыля!.. тыга!.. Гэ-

тыя выклічнікі з’яўляюцца ўсечанымі назвамі імператываў са значэннем падзыванняціадгонужывёлабоптушак:–Кось-кось,–пазваўягоБяляк, –

косенькаБуланы...(К. Чорны);Iмнезноўпадалося,якнедзетам,нагрудку Марцін клікаў сваіх сабак: – Цю-цю на-а, цю-цю на-а!(В. Адамчык).

Значная колькасць вытворных выклічнікаў складаецца з ідэаматычных спалучэнняўсазначэннемсцвярджэння,пагрозы,здзіўлення,разгубленасці,

рашучасці, кпінаў, пагарды (куды табе! то-та ж! вось яшчэ! чорта з два!

301

падумацьтолькі!восьяшчэ!бачты!іінш.):Ну,канешне,кудытабе!Думаў паласкатаць нервы чытачоў, нагнаць таямнічасці. Ды выйшла прамашка (І. Шамякін);–То-таж!..–згадзіўсядзедіпайшоўраіццадаСёмкі-ма- троса (М. Лынькоў); Вось яшчэ! Буду я думаць, хто там калі і з кім сустрэнеццаіштоадбудзецца!(А. Беланожка);Не,чортаздва!Якён можа вярнуцца, калі не пайшоў сёння? (І. Шамякін); З тэлеграфістамі ён знаўся, а з дзядзькам летась сябраваўся, падумаць толькі – чуць не шышка! (Я. Колас); Ну, вось яшчэ, любіце плесці нет ведама што, – не варта слухаць (М. Гарэцкі); Захапленне Марысі раздражніла яго: бач ты, дзіцё яшчэ, няхай і прывабнае, а ўжо камандуе (А. Мальдзіс).

Па структуры вытворныя выклічнікі падзяляюцца на простыя (скла-

даюцца з аднаго слова: богпо́мач! выбача́й! падумаеш! ма́мачкі! і інш.) і

́

састаўныя (складаюцца з двух і больш слоў: бо жа мой! да пабачэ ння! не дай бо́жа! вось яшчэ! дзень до́бры! і інш.): Дзень добры, бацькі. У вас тавар, у нас гандляр... (У. Караткевіч); – А што там свеціцца, нябожа? Няўжо гарыць хто, не дай Божа? – Не, не пажар: то – сцяг калядны…

(Я. Колас).

ФУНКЦЫЯНАЛЬНА-СЭНСАВЫЯ РАЗРАДЫ ВЫКЛІЧНІКАЎ

Выклічнікі падзяляюцца на тры функцыянальна-сэнсавыя разрады: эмацыянальныя,волевыяўленчыя(пабуджальныя;імператыўныя)імаўленчага этыкету.

Разрад эмацыянальных выклічнікаў аб’ядноўвае адзінкі, што выражаюцьцэлыспектрпачуццяўчалавека.Разнастайныяпаарганізацыі,гукавым складзе, умовах кантэкстуальных сувязей, эмацыянальныя выклічнікі характарызуюцца няўстойлівасцю семантыкі, не замацаванай за пэўнай формайвыклічніка,мнагазначнасцю,аманімічнасцюінаватуаднолькавых структурна-граматычных умовах не заўсёды могуць быць размежаваны.

Напрыклад, для выклічнікаў а! о! у! э! ай! ат! ах! го! гу! гэ! но! ну! ой! ох!

характарыстыкаэмацыянальнагастануасобы,«якасць»ацэнкіпрадметаўі з’яўнавакольнайрэчаіснасціможабыцьякстаноўчай,такіадмоўнай.Пры гэтым пачуцці і перажыванні гаворачай асобы, якія фіксуюць выклічнікі, могуць спалучаць у сабе кардынальна процілеглае: захапленне і папрок, іронію і абурэнне і г. д, а канчатковае значэнне выклічніка будзе залежаць ад шматлікіх фактараў, як моўных, так і пазамоўных. Напрыклад, значэнні

302

незадавальнення, папроку, захаплення, засмучэння і іншыя ўтрымліваюц-

ца ў адной форме выклічніка ну!: Ну, кавалерчык! Гавары мне, дзе ты сягоння на начлезе быў? Га? (Я. Купала); – Ну, пакажыце нам сваю красуню, – наеўшыся, князь павярнуўся да гаспадара (В. Іпатава); Ну, Ядвіська, цяпер ты маладзец! (М. Лынькоў); Я не ведаю, як выказаць маю думку... Ну, што ў яе ёсць нейкае сваё свядомае жыццё? Якое яно, я не ведаю (Я. Колас).

Уадпаведнасцізагульнымхарактарамэмоцыйэмацыянальныявыклічнікі падзяляюцца на некалькі груп:

а) выклічнікі а! ай! ах! ай ды! ага! о! ой! ох! ого! у! эх! і іншыя са значэннем станоўчай ацэнкі фактаў рэчаіснасці і перадачы адпаведнага эмацыянальнага настрою (радасць, задавальненне, захапленне, бадзёрасць і г. д.): Ты што, мастак? Ого! (А. Крэйдзіч);

б) выклічнікі ой! эх! о-ё-ёй! ай! э! ай-яй! ага! ого! фу! фі! фэ! цьфу!

(тфу!) і іншыя са значэннем адмоўнай ацэнкі фактаў рэчаіснасці або перажыванняў гаворачай асобы з перадачай адпаведнага эмацыянальнага настрою і псіхічнага стану (незадавальненне, сарказм, шкадаванне, папрок, абурэнне, пратэст, прыкрасць, гнеў, іронія; сум, гора, бяда, туга, смутак,

страх,жах,больіінш.):Дураньты,брат,дрэнь!Думаеш,штотыразумны, а ўся цана табе – шчарбаты грош... Кавалер!.. Тфу! (Я. Колас);

в)выклічнікідалібог!ліхаяговедае!ей-жа-ей!жах!чортвазьмі!барані бог!з глузду з’ехаць!славабогу!ііншыясазначэннемадносіндадзеянняў,

меркаванняў іншых ці да сваёй думкі або выражэння разнастайных пачуц-

цяў да каго-небудзь: Далібог, нам так сорамна, што не ведаем нават, як і дзякаваць пану (М. Гарэцкі).

Волевыяўленчыявыклічніківыражаюцьразнастайныяпабуджальныя імкненнігаворачайасобы.Формазагаду,просьбы,камандыііншаепавінны прывесці да выканання адпаведнага дзеяння.

У залежнасці ад характару пабуджэння да дзеяння волевыяўленчыя выклічнікі падзяляюцца на наступныя групы:

а)выклічнікісазначэннемзакліку(запрашэння)дачаго-небудзь,звароту

(эй! э! го! ау! агу! ало! гэй! і інш): Міндоўг як працяў яе позіркам. Крыкнуў на ўсю вежу: – Гэй, варта! (В. Іпатава);

б) выклічнікі са значэннем загаду, жорсткага патрабавання да выка-

нання чаго-небудзь, забароны (ша! цыц! цсс! чш! марш! стоп! гайда! но! тпру! кыш! псік! і інш.): Рана, ёлкі-маталкі, думаць табе пра тое. Рана!

І – цыц мне(А. Бароўскі).

Выклічнікі маўленчага этыкету з’яўляюцца своеасаблівымі мадэ-

лямі ветлівасці і выкарыстоўваюцца для выказвання разнастайных форм

303

ГУКАПЕРАЙМАННІ

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ГУКАПЕРАЙМАННЯЎ

Гукаперайманні–гэтасловы,якіявыкарыстоўваюццаўмоведляіміта- цыі гукаў навакольнага асяроддзя. Пры дапамозе фанетычных сродкаў беларускай мовы перадаюцца гукі і шумы разнастайнай семантыкі:

1) з прадметна-рэчыўнай прасторы нежывой прыроды (баба х! бом!

боўць!бразь!буль-бу ль!дзінь!дзын!звяк!плюсь!плюх!трэсь!хвось!хлюп! хрумсь!хрусь!цік-та́к!чвяк!чмок!чмяк!чок!чырк!шпок!іінш.):Плясь...

пачулася на дарозе. Тады махнулася другая: чвяк... чвяк... – як у што мо-

крае...(І. Пташнікаў);

2)жывёльнагасвету(гаў!іў!квак!клац!кукарэ́ку!му!мур-мур!мэ!мяў!

́

піль!рох!фіць!іінш.):Ласідалёкатрубяць.Мядзведзьілбомуборцьбабах

іў рэчку Убарць ахаладацца – боўць! (Р. Барадулін);

3)тыя, што ўтвараюцца чалавекам (апчхі́! лып! лясь! мац! мірг! плюх!

плясь! пстрык! топ-то п! трух-трух! трэнь-брэ́нь! туп! хе-хе-хе́! хі-хі́! хі-

́

хі-хі́!хлюп!хрась!хрумсь!хрумсь-хрумсь!хрусь!шара́х!шарк!шась!шлёп!

́

шморг!шмыг!шмяк!шорг!шусь!шух!юрк!іінш.):Нераздумваючы,прыся- даюпадплотам,зрываюгурок.Хрумсьзубамі–смачны(В. Карамазаў).

Пры класіфікацыі часцін мовы назіраецца неаднастайны падыход да вызначэннястатусугукаперайманняў.Па-першае,адсутнічаюцьдакладныя крытэрыі адрознення гукаперайманняў ад іншых часцін мовы. Адсутнасць дакладнага лексіка-семантычнага значэння ў гукаперайманняў прымушае аднесці іх да непаўназначных часцін мовы. Адносная сінтаксічная самастойнасць і лексічная неакрэсленасць гэтага лексіка-граматычнага разраду слоўдазваляенекаторымграматыстамаб’яднацьіхзвыклічнікамі.Заднаго боку, пэўныя формы гукаперайманняў могуць уключацца ў дзеяслоўную парадыгму:плюх!–плюхаць,пстрык!–пстрыкаць,шмыг! –шмыгаць.Ад-

накуструктурыгукаперайманняадсутнічаюцьэлементымарфаналагічнай мадэлі. Няўстойлівасць паказчыкаў структуры гукапераймання адрознівае яго ад іншых паўназначных часцін мовы: а-а-а! ш-ш-ш! іў! топ! Адзінае

305

ДАДАТАК

ПАРАДАК МАРФАЛАГІЧНАГА РАЗБОРУ ЧАСЦІН МОВЫ

Нацыянальнае–гэтатоепачуццё,адчуваннеканкрэтнайрадзімы,якое даеццачалавекуразамзадведзенымямужыццём.Нацыянальныхарактар, нацыянальны погляд на рэчы, адчуванне свайго слова перадаюцца быццам бы па спадчыне. І, вядома ж, абавязковым тут фактарам з’яўляецца родная мова, нездарма ў беларусаў яна завецца матчынай, бо маці спявае на гэтай мове першую калыханку, вучыць дзіця першым словам, вучыць яго спазнаваць свет (ох, як гэта няпроста!), абжывацца ў свеце, прывучаючы ягодасябеісябедасвету.Мовунездарманазываюцьдушойнарода,нацыі. Птушка па голасе, народ па мове вызначаецца, адрозніваецца.

Трэба памятаць, што за любой нацыяй стаіць гісторыя, якая ахоўвае, беражэ яе ад забыцця і безгалосся (Паводле Р. Барадуліна).

Парадак марфалагічнага разбору назоўніка

1.Слова ў тэксце.

2.Часціна мовы, катэгарыяльнае значэнне.

3.Пачатковая форма.

4.Лексіка-семантычная група (назва канкрэтнага прадмета, асобы, жывёлы, з’явы прыроды, абстрактна-разумовага паняцця, рэчыва, стану, апрадмечанага дзеяння, апрадмечанай якасці і інш.).

5.Лексіка-граматычныразрад(уласныціагульны,канкрэтны(утымліку адзінкавы)ціабстрактны,зборны,рэчыўны;адушаўлёныцінеадушаўлёны, асабовы ці неасабовы).

6.Пастаянныя марфалагічныя прыметы: род, скланенне (I, II, III субстантыўнае, рознаскланяльны, ад’ектыўнае, змешанае, нулявое).

7.Непастаянныя марфалагічныя прыметы: лік, склон.

8.Сінтаксічная роля ў сказе.

307

Нацыяй(стаіць(зачым?)занацыяй)–назоўнік,маезначэннепрадмет- насці, пачатковая форма – нацыя, назва гістарычна ўстойлівай супольнасці людзей, агульны, канкрэтны, неадушаўлёны, неасабовы; жаночага роду, II субстантыўнага скланення; ужыты ў форме адзіночнага ліку, творнага склону, у сказе выконвае сінтаксічную функцыю ўскоснага дапаўнення.

Парадак марфалагічнага разбору прыметніка

1.Слова ў тэксце.

2.Часціна мовы, катэгарыяльнае значэнне.

3.Пачатковая форма (Н. скл., адз. л., м. р.).

4.Лексіка-семантычнаягрупа(назвыякасцейіўласцівасцей,штоўспры- маюцца органамі пачуццяў, фізічных, псіхічных і разумовых якасцей, колераў і іх адценняў, масцей жывёл; назвы прымет праз адносіны да іншага прадмета, абстрактнага паняцця, асобы ці жывёлы, да месца, часу, матэрыялу, рэчыва, да колькасці, дзеяння, прызначэння; назва прыметы паводле прыналежнасці асобе ці іншай жывой істоце).

5.Лексіка-граматычны разрад: якасны, адносны, прыналежны.

6.Тып скланення (ад’ектыўнае, змешанае, нулявое).

7.Форма (поўная, кароткая, сцягнутая).

8.Ступеньпараўнання(каліёсць):простаяціскладанаяформавышэйшай або найвышэйшай ступені параўнання.

9.Форма ацэнкі і меры якасці (калі ёсць).

10.Марфалагічныя прыметы: род, лік, склон.

11.Сінтаксічная сувязь з іншымі словамі ў сказе.

12.Сінтаксічная роля ў сказе.

Нацыянальны (характар) – прыметнік, абазначае непрацэсуальную прымету прадмета, пачатковая форма – нацыянальны, выражае прымету прадметапаводлеадносіндаіншагапрадмета;адносны,скланяеццапаводле ад’ектыўнагатыпускланення,пададзеныўпоўнайформе;немаеступеней параўнання,немаеформацэнкіімерыякасці,ужытыўформемужчынскага роду,адзіночнагаліку,назоўнагасклону;дапасуеццаданазоўнікахарактар у родзе, ліку і склоне; у сказе выконвае функцыю дапасаванага азначэння.

Парадак марфалагічнага разбору лічэбніка

1.Слова ў тэксце.

2.Часціна мовы, катэгарыяльнае значэнне.

3.Пачатковая форма – Н. скл., м. р. (калі змяняецца па родах), адз. л. (калі змяняецца па ліках).

308

4.Лексіка-граматычны разрад і падразрад: колькасны (пэўнаколькас- ны–уласнаколькасны,зборны,дробавы–ціняпэўнаколькасны),парадкавы.

5.Разрадпаводлеструктурыіпаходжання:просты,складаны,састаўны; вытворны ці невытворны.

6.Марфалагічныя прыметы: для колькасных – склон, род (калі ёсць), лік (калі ёсць); для парадкавых – род, лік, склон.

7.Сінтаксічная сувязь лічэбніка з назоўнікам (займеннікам) (дапасаванне, кіраванне).

8.Сінтаксічная роля ў сказе.

Першым (словам)–лічэбнік,абазначаепарадакпрылічэнні,пачатковая форма–першы;парадкавы;просты,невытворны;ужытыўформе множнага ліку, давальнага склону; дапасуецца да назоўніка словам у ліку і склоне, у сказе выконвае функцыю дапасаванага азначэння.

Парадак марфалагічнага разбору займенніка

1.Слова ў тэксце.

2.Часціна мовы, катэгарыяльнае значэнне.

3.Пачатковая форма – Н. скл., м. р. (калі змяняецца па родах), адз. л. (калі змяняецца па ліках).

4.Разрадпаводлесемантыкііфункцыі:асабовы(уласна-асабовыціўка- зальна-асабовы),зваротны,прыналежны,указальны,азначальны,пытальны, адносны, адмоўны, неазначальны (няпэўны).

5.Разрад паводле суадносін з іншымі часцінамі мовы: займеннік-на- зоўнік (абагульнена-прадметны), займеннік-прыметнік (абагульнена-якас- ны), займеннік-лічэбнік (абагульнена-колькасны).

6.Марфалагічныя прыметы: род (калі ёсць), лік (калі ёсць), склон.

7.Сінтаксічнаясувязьзайменніказназоўнікам(калізайменнік-прымет- нік ці займеннік-лічэбнік).

8.Сінтаксічная роля ў сказе.

Якая – займеннік, указвае на прадмет, пачатковая форма – які, займен- нік-прыметнік (абагульнена-якасны па форме і абагульнена-прадметны па значэнні),ужытыўформежаночагароду,адзіночнагаліку,назоўнагасклону, дапасуеццаданазоўнікагісторыяўродзеіліку;усказез’яўляеццадзейнікам.

Парадак марфалагічнага разбору дзеяслова

1.Слова ў тэксце.

2.Часціна мовы, катэгарыяльнае значэнне.

3.Пачатковая форма (інфінітыў).

309

4.Лексіка-семантычнаягрупа(абазначаерух,перамяшчэнне,зменныці нязменныстан,фізічнаеціадцягненаедзеянне,думкуцімаўленне,прымету, адносіны і інш.).

5.Асновы дзеяслова: цяперашняга (або будучага простага) часу, інфінітыва, прошлага часу (калі асновы інфінітыва і прошлага часу не супадаюць).

6.Лексіка-граматычныя разрады: зваротны ці незваротны; пераходны ці непераходны; асабовы ці безасабовы.

7.Пастаянныя марфалагічныя прыметы: трыванне (закончанае ці незакончанае), стан (залежны ці незалежны), спражэнне (I, II ці рознаспрагальны).

8.Непастаянныя марфалагічныя прыметы: а) лад, б) час (калі ёсць), в) асоба (калі ёсць), г) род (калі ёсць), д) лік.

9.Сінтаксічная роля ў сказе.

Вызначаецца – дзеяслоў, мае значэнне працэсуальнасці, пачатковая форма – вызначацца, выкарыстаны ў значэнні адцягненага дзеяння, аснова цяперашняга часу вызначаj-…-ца, аснова інфінітыва вызнача-…-ца, зваротны, непераходны, асабовы, незакончанага трывання, залежнага стану, I спражэння, ужыты ў форме абвеснага ладу, цяперашняга часу, 3-й асобы, адзіночнага ліку, у сказе выконвае сінтаксічную ролю выказніка.

Парадак марфалагічнага разбору дзеепрыметніка

1.Слова ў тэксце.

2.Часціна мовы (дзеяслоў; дзеепрыметнік – форма дзеяслова), катэгарыяльнае значэнне.

3.Пачатковая форма (Н. скл., адз. л., м. р.).

4.Поўная ці кароткая (для дзеепрыметнікаў залежнага стану) форма.

5.Пастаянныя марфалагічныя прыметы: стан, трыванне, час.

6.Непастаянныямарфалагічныяпрыметы:род(уадзіночнымліку),лік, склон (для поўных дзеепрыметнікаў).

7.Дзеяслоў, ад якога ўтвораны дзеепрыметнік; аснова дзеяслова, ад якой утвораны дзеепрыметнік (аснова інфінітыва ці цяперашняга часу); формаўтваральны суфікс.

8.Сінтаксічная сувязь з азначальным словам.

9.Сінтаксічная роля ў сказе.

Адведзеным (разам з адведзеным жыццём) – форма дзеяслова – дзее-

прыметнік,абазначаепрацэсуальнуюпрыметупрадмета,пачатковаяформа–

310

адведзены,ужытыўпоўнайформе,залежнагастану,закончанагатрывання, прошлага часу, ніякага роду, адзіночнага ліку, творнага склону; утвораны ад асновы інфінітыва адвес-(ці) пры дапамозе формаўтваральнага суфікса -ен-;дапасуеццаданазоўнікажыццёўродзе,лікуісклоне;усказевыконвае сінтаксічную ролю дапасаванага азначэння.

Парадак марфалагічнага разбору дзеепрыслоўя

1.Слова ў тэксце.

2.Часцінамовы(дзеяслоў;дзеепрыслоўе–нязменнаяформадзеяслова), катэгарыяльнае значэнне.

3.Пераходнае ці непераходнае, зваротнае ці незваротнае.

4.Пастаянныямарфалагічныяпрыметы:трыванне(закончанаецінезакончанае), стан (незалежны).

5.Дзеяслоў,адякогаўтворанадзеепрыслоўе;асновадзеяслова,адякой утворанадзеепрыслоўе(асноваінфінітываціцяперашнягачасу);формаўтваральны суфікс.

6.Сінтаксічная сувязь з іншымі словамі ў сказе.

7.Сінтаксічная роля ў сказе.

Прывучаючы (…абжывацца ў свеце, прывучаючы яго…) – нязменная формадзеяслова–дзеепрыслоўе,абазначаедадатковаеўадносінахдадзея­ слова-выказнікадзеянне,пераходнае,незваротнае,незакончанагатрывання, незалежнага стану, утварылася ад асновы цяперашняга часу прывучаj- пры дапамозеформаўтваральнагасуфікса-учы,прымыкаедадзеясловаабжыва- ецца,кіруезайменнікамяго,усказеўваходзіцьускладакалічнасціспосабу дзеяння, выражанай дзеепрыслоўным зваротам.

Парадак марфалагічнага разбору прыслоўя

1.Слова ў тэксце.

2.Часціна мовы, катэгарыяльнае значэнне.

3.Пачатковая форма (калі ёсць ступені параўнання).

4.Разрад паводле значэння: азначальнае (якаснае, колькаснае, спосабу дзеяння, параўнання, сукупнасці ці сумеснасці), акалічнаснае (месца, часу, прычыны, мэты).

5.Разрад паводле паходжання (невытворнае ці вытворнае).

6.Спосаб утварэння.

7.Ступеньпараўнання(каліёсць):простаяціскладанаяформавышэйшай або найвышэйшай ступені параўнання.

311

8.Форма ацэнкі і меры якасці (калі ёсць).

9.Сінтаксічная роля ў сказе.

Нездарма – прыслоўе, абазначае непрацэсуальную прымету дзеяння, акалічнаснае,прыслоўемэты;вытворнае,адпрыслоўядармапрыдапамозе прыстаўкі; не мае форм ступеней параўнання, не мае форм ацэнкі і меры якасці, у сказе з’яўляецца акалічнасцю спосабу дзеяння.

Парадак марфалагічнага разбору безасабова-прэдыкатыўных слоў

1.Слова ў тэксце.

2.Часціна мовы, катэгарыяльнае значэнне.

3.Разрад па значэнні (абазначае душэўны або фізічны стан чалавека, сацыяльны стан асяроддзя, стан прыроды, меру чаго-небудзь і інш.).

4.Пачатковая форма (калі ёсць ступені параўнання).

5.Разрадпаводлепаходжання(суадноснасцьбезасабова-прэдыкатыўных слоўзіншымічасцінамімовы):невытворнае–уласнабезасабова-прэдыка- тыўнаеабовытворнае–суадноснаезназоўнікам,прыметнікам,дзеясловам, прыслоўем.

6.Ступеньпараўнання(каліёсць):простаяціскладанаяформавышэйшай або найвышэйшай ступені параўнання.

7.Форма ацэнкі і меры якасці (калі ёсць).

8.Сінтаксічная роля ў сказе.

Трэба(памятаць) –безасабова-прэдыкатыўнаеслова,абазначаемадаль- ную ацэнку ў адносінах да неабходнасці выканання дзеяння, невытворнае, уласна безасабова-прэдыкатыўнае, не мае форм ступеней параўнання, не маеформацэнкіімерыякасці,упрэдыкатыўнайчастцыскладаназалежнага сказа,якаясуадносіццазбезасабовымсказам,разамзінфінітывампамятаць з’яўляецца галоўным членам сказа.

Парадак марфалагічнага разбору мадальных слоў

1.Слова ў тэксце.

2.Часціна мовы, катэгарыяльнае значэнне.

3.Разрадпаводлезначэння:выражаеступеньупэўненасціціняўпэўненасці моўцы ў рэальнасці таго, пра што гаворыцца ў выказванні.

4.Разрад паводле паходжання (невытворнае ці вытворнае).

312

5.Разрад паводле суадносін са знамянальнымі часцінамі мовы (на- зоўнікам,прыметнікам,прыслоўем,дзеясловам,безасабова-прэдыкатыўным словам і інш.).

6.Функцыя ў сказе.

Вядома (ж) – мадальнае слова, выражае суб’ектыўныя адносіны моўцы да выказвання (упэўненасць), вытворнае, суадносіцца з прыметнікам вядомы; разам з часціцай ж у сказе выконвае функцыю пабочнага слова, не ўваходзіць у структуру сказа, не з’яўляецца членам сказа.

Парадак марфалагічнага разбору прыназоўніка

1.Слова ў тэксце і ў словазлучэнні.

2.Часціна мовы, катэгарыяльнае значэнне.

3.Разрадпаводлефункцыянальнагазначэння(выражэннеадносінразам

зназоўнікам (займеннікам)): аб’ектныя, прасторавыя, часавыя, атрыбутыўныя, дыстрыбутыўныя, прыналежнасці, генетычныя, кампаратыўныя, прычынныя, мэтавыя, спосабу дзеяння, сумеснасці і інш.

4.Разрад паводле паходжання і структуры: невытворны ці вытворны; просты, складаны, састаўны.

5.Функцыя ў сказе.

Разам з (даецца разам з жыццём) – прыназоўнік, выражае адносіны паміж дзеяннем і прадметам, служыць для сувязі слоў у словазлучэнні; ужыты з творным склонам назоўніка жыццё, разам з назоўнікам жыццём выражаеадносінысумеснасці,вытворны(паходзіцьзпрыслоўяразам;пры ўтварэнні далучаецца просты прыназоўнік з), састаўны, у складзе прына- зоўнікава-склонавай формы выконвае ролю акалічнасці.

Парадак марфалагічнага разбору злучніка

1.Слова ў тэксце.

2.Часціна мовы, катэгарыяльнае значэнне.

3.Разрадпаводлефункцыянальнагазначэння:злучальны(спалучальны, супастаўляльны,пералічальна-размеркавальны,градацыйны,далучальны) ці падпарадкавальны (прасторавы, часавы, прычынны, мэтавы, умоўны, уступальны, выніковы, параўнальны, тлумачальны).

4.Разрадпаводлепаходжанняіструктуры(суадносінзіншымічасцінамі мовы): невытворны ці вытворны, просты ці састаўны.

5.Разрад паводле спосабу ўжывання: адзіночны, паўторны ці парны.

313

6. Функцыя ў сказе (звязвае члены сказа, часткі складаназлучанага ці складаназалежнага сказа).

Бо–злучнік,выражаесінтаксічныяадносіны,з’яўляеццасродкамсувязі частакускладаназалежнымсказе;падпарадкавальны,прычынны,невытворны, просты, адзіночны, служыць для сувязі даданай часткі са значэннем прычыны з галоўнай у складаназалежным сказе.

Парадак марфалагічнага разбору звязкі

1.Слова ў тэксце.

2.Часціна мовы, катэгарыяльнае значэнне.

3.Разрад паводле значэння: незнамянальная (абстрактная), паўзнамянальная (паўабстрактная), знамянальная.

4.Форма ладу, часу, асобы, роду, ліку.

5.Сінтаксічная роля ў сказе.

З’яўляецца (моваз’яўляеццаабавязковымфактарам)–звязка,выражае сінтаксічныя адносіны, служыць сродкам сувязі кампанентаў састаўнога іменнагавыказніка,паўзнамянальная;уформеабвеснагаладу,цяперашняга часу, 3-й асобы, адзіночнага ліку; у сказе ўваходзіць у склад састаўнога іменнага выказніка.

Парадак марфалагічнага разбору часціцы

1.Слова ў тэксце.

2.Часціна мовы, катэгарыяльнае значэнне.

3.Разрад паводле значэння:

а) сэнсавая (указальная, азначальна-ўдакладняльная, выдзяляльна-аб- межавальная);

б) мадальная (сцвярджальная, адмоўная, пытальная, параўнальная, пабуджальная (мадальна-валявая));

в) эмацыянальная (клічная, узмацняльная); г) формаўтваральная.

4.Разрад паводле паходжання і структуры: невытворная ці вытворная (з якой часцінай мовы суадносіцца), простая ці састаўная (члянімая або нечлянімая).

5.Роляўсказе(надаеслову,словазлучэннюцісказусэнсавае,мадальнае ці экспрэсіўнае адценне або служыць для ўтварэння форм слова).

6.Функцыя ў сказе.

314

СПІС ЛІТАРАТУРЫ

Беларуская граматыка : у 2 ч. / АН БССР, Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа ; [рэд.: М. В. Бірыла, П. П. Шуба]. – Мінск : Навука і тэхніка, 1985–1986. – Ч. 1 : Фаналогія. Арфаэпія. Марфалогія. Словаўтварэнне. Націск. – 1985. – 431 с. ; Ч. 2 :

Сінтаксіс. – 1986. – 327 с.

Беларуская мова : хрэстаматыя / З. І. Бадзевіч [і інш.]. – Мінск : Юнипресс, 2005. – 592 с.

Беларуская мова: Энцыклапедыя / пад рэд. А. Я. Міхневіча. – Мінск : Беларус. Энцыкл. імя П. Броўкі, 1994. – 654 с.

Бондарко,А.В.Теорияморфологическихкатегорийиаспектологическиеисследования / А. В. Бондарко. – М. : Яз. славян. культур, 2005. – 624 с.

Булахаў, М. Г. Прыметнік у беларускай мове / М. Г. Булахаў. – Мінск : Навука і тэхніка, 1964. – 199 с.

Бурак, Л. І. Сучасная беларуская мова. Практычныя заняткі / Л. І. Бурак, В. П. Красней, У. М. Лазоўскі. – Мінск : Універсітэцкае, 1989. – 334 с.

Васілеўскі,М.С.Прадуктыўныятыпыдзеясловаўусучаснайбеларускаймове/ М. С. Васілеўскі. – Мінск : Выд-ва БДУ, 1970. – 110 с.

Виноградов, В. В. Русский язык (Грамматическое учение о слове) / В. В. Виноградов ; под ред. Г. А. Золотовой. – 4-е изд. – М. : Рус. яз., 2001. – 720 с.

Вярхоў, П. В. Лічэбнік у беларускай мове (параўнальна з рускай і ўкраінскай мовамі) / П. В. Вярхоў. – Мінск : Выд-ва БДУ, 1961. – 36 с.

Граматыка беларускай мовы : у 2 т. / [рэд.: К. К. Атраховіч (Крапіва), М. Г. Булахаў, П. П. Шуба]. – Мінск : Навука і тэхніка, 1962–1966. – Т. 1 : Марфалогія. – 1962. – 680 с. ; Т. 2 : Сінтаксіс. – 1966. – 756 с.

Граматычныслоўнікдзеяслова:А–Я/Нац.акад.навукБеларусі,Цэнтрдаслед. беларус. культуры, мовы і літ., Філ. «Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы» ; [уклад.: В. П. Русак і інш. ; навук. рэд. В. П. Русак]. – 2-е выд., дапрац. – Мінск : Беларус. навука, 2013. – 1150 с.

Граматычныслоўнікназоўніка:А–Я/Нац.акад.навукБеларусі,Цэнтрдаслед. беларус. культуры, мовы і літ., Філ. «Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы» ; [уклад.:Г.У.Арашонкаваіінш.;навук.рэд.В.П.Русак].–2-евыд.,дапрац.–Мінск: Беларус. навука, 2013. – 1245 с.

Граматычны слоўнік прыметніка, займенніка, лічэбніка, прыслоўя: А–Я / Нац. акад.навукБеларусі,Ін-тмовыіліт.імяЯ.КоласаіЯ.Купалы;[уклад.:Н.П.Еўсіевіч і інш. ; навук. рэд. В. П. Русак]. – 2-е выд., дапрац. – Мінск : Беларус. навука, 2013. – 1135 с.

316

Дынаміка літаратурнай нормы сучаснай беларускай мовы / Н. П. Еўсіевіч [і інш.] ; Нац. акад. навук Беларусі, Цэнтр даслед. беларус. культуры, мовы і літ., Філ. «Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы» ; навук. рэд. В. П. Русак. – Мінск : Беларус. навука, 2015. – 440 с.

Жаўняровіч, П. Даведнік па літаратурнай праўцы: Арфаграфічны, пунктуацыйны, лексічны, марфалагічны, сінтаксічны, тэхнічны ўзроўні / П. Жаўняровіч. – Мінск : Адукацыя і выхаванне, 2017. – 448 с.

Жыдовіч, М. А. Назоўнік у беларускай мове : у 2 ч. / М. А. Жыдовіч. – Мінск : Выд-ва БДУ, 1969. – Ч. 1 : Адзіночны лік. – 320 с.

Зборнік тэкстаў для лінгвістычнага аналізу : для студэнтаў філал. фак. / аўт.- склад.: З. І. Бадзевіч [і інш.]. – Мінск : БДУ, 2005. – 259 с.

Івашуціч, Я. М. Націск у дзеяслоўных формах сучаснай беларускай мовы / Я. М. Івашуціч. – Мінск : Выш. шк., 1981. – 96 с.

Камынина, А. А. Современный русский язык. Морфология : учеб. пособие для студентовфилол.фак.гос.ун-тов/А.А.Камынина.–М.:Изд воМГУ,1999.–240с.

Кароткая граматыка беларускай мовы : у 2 ч. / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовазнаўстваімяЯ.Коласа;навук.рэд.А.А.Лукашанец.–Мінск:Беларус.навука, 2007–2009. – Ч. 1 : Фаналогія. Марфаналогія. Марфалогія. – 2007. – 351 с. ; Ч. 2 :

Сінтаксіс. – 2009. – 240 с.

Каўрус,А.А.Дасвайгослова.Пытаннікультурымовы/А.А.Каўрус;падагул. рэд. У. І. Куліковіча. – Мінск : РІВШ, 2011. – 342 с.

Кечык,С.Я.Дзеепрыслоўеўсучаснайбеларускаймове:вучэб.дапам.дляфілал. фак. пед. ін-таў Беларусі / С. Я. Кечык. – Мінск : Выш. шк., 1985. – 86 c.

Кривицкий, А. А. Белорусский язык для говорящих по-русски : учеб. пособие / А. А. Кривицкий, А. Е. Михневич, А. И. Подлужный. – Минск : Выш. шк., 1990. – 368 с.

Лепешаў, І. Я. Сучасная беларуская літаратурная мова: спрэчныя пытанні : дапаможнік / І. Я. Лепешаў. – Гродна : ГрДУ, 2002. – 207 с.

Марозава, Я. Н. Марфалагічны аналіз : вучэб.-метад. дапам. для філал. фак. : у 2 ч. / Я. Н. Марозава ; М-ва адукацыі Рэсп. Беларусь, Віцеб. дзярж. ун-т імя П. М. Машэрава. – Віцебск : Выд-ва Віцеб. дзярж. ун-та, 1999. – Ч. 1 : Іменныя часціны мовы. – 30 с. ; Ч. 2 : Дзеяслоў. Дзеепрыметнік. Дзеепрыслоўе. Прыслоўе. Катэгорыя стану. Няпоўназнамянальныя словы. – 38 с.

Мацкевіч, Ю. Ф. Марфалогія дзеяслова ў беларускай мове / Ю. Ф. Мацкевіч. – Мінск : Выд-ва Акад. навук БССР, 1959. – 292 с.

Міхневіч, А. Я. Праблемы семантыка-сінтаксічнага даследавання беларускай мовы / А. Я. Міхневіч. – Мінск : Навука і тэхніка, 1976. – 264 с.

Наркевіч, А. І. Назоўнік. Граматычныя катэгорыі і формы / А. І. Наркевіч. – Мінск : Выд-ва БДУ, 1976. – 248 с.

Плотнікаў,Б.А.Беларускаямова.Лінгвістычныкампендыум/Б.А.Плотнікаў, Л. А. Антанюк. – Мінск : Інтэрпрэссэрвіс : Кн. Дом, 2003. – 672 с.

Русак, В. П. Марфаналогія сучаснай беларускай мовы / В. П. Русак. – Мінск : Беларус. навука, 2003. – 316 с.

Русская грамматика : в 2 т. / [ред. Н. Ю. Шведова]. – М. : Наука, 1980–1982. – Т. 1 : Фонетика. Фонология. Ударение. Интонация. Введение в морфемику. Словообразование. Морфология. – 1980. – 789 с.

317

ЗМЕСТ

319

320

321

322