ПАРАДКАВЫЯ ЛІЧЭБНІКІ

Парадкавыялічэбнікіабазначаюцьпарадакаднародныхпрадметаўпры лічэнні: першы курс, другі курс, трэці курс і г. д.

Паводлесваіхграматычныхасаблівасцейпарадкавыялічэбнікіблізкіяда прыметнікаў: яны маюць катэгорыю роду і ліку (першы курс, першая сесія,

першаеспатканне,першыятворы),аднолькаваскланяюцца(першы–новы, першага – новага, першаму – новаму і г. д.), у сказе часцей выконваюць сінтаксічную функцыю азначэння (Пабудавалі першы дом. – Пабудавалі новы дом) ці выказніка (Наш дом першы ад канца вуліцы).

Разам з тым парадкавыя лічэбнікі адрозніваюцца ад прыметнікаў наступным:

1) яны маюць выразнае значэнне парадку размяшчэння прадметаў пры лічэнні,г.зн.значэннедакладнагаліку:чацвёртыдом,дваццацьпятыдзень, соты гектар; прыметнікі абазначаюць якасці ці ўласцівасці прадметаў:

шырокае поле, добры чалавек, чалавечы позірк;

2)утвараюццаадколькасныхлічэбнікаў:сем–сёмы,пяцьдзясятпяць– пяцьдзясятпяты,стосоракдзевяць–стосоракдзявяты;выключэннескла-

даюцьлічэбнікіпершы (адзін)ідругі (два),якіямаюцьсуплетыўнуюаснову;

3)спалучаюцца толькі з канкрэтнымі назоўнікамі: першы клас, сорак дзявятаяаўдыторыя,стосёмаякватэра;прыметнікімогуцьспалучаццаяк

зканкрэтнымі,такізабстрактныміназоўнікамі(прыгожыявочы,матчыны рукі, шчаслівая ўсмешка, цікавая размова). У спалучэнні з абстрактнымі назоўнікамі лічэбнікі набываюць значэнне якасных прыметнікаў: першы

гатунак, першае спатканне, самы першы поспех, справа дзясятая, на другім плане;

4)у адрозненне ад прыметнікаў могуць абазначацца лічбамі: 22 кра-

савіка, 1945 год;

5)састаўныяпарадкавыялічэбнікізаўсёдыпішуццаасобна(восемдзесят пяты, дзве тысячы трыста сорак восьмы); складаныя прыметнікі, у тым ліку і ўтвораныя ад састаўных лічэбнікаў, пішуцца разам (васьмідзесяціпя-

цігадовы юбілей, двухсоттысячны жыхар).

Парадкавыя лічэбнікі ўтвараюцца, як правіла, ад асновы колькасных лічэбнікаў з дапамогай суфіксаў -ав- (сорак – сарак-ав-ы), -эц- (тр-ы – тр-

дзевяноста – дзевяност- -ы, сто – сот- -ы).

Лічэбнікіпершы ідругіўтворанысуплетыўнымспосабам,г.зн.адасноў лічэбнікаў, якія маюць іншыя карані: адзін – першы, дв-а – другі.

111

Парадкавы лічэбнік чацвёрты ўтвораны ад усечанай асновы лічэбніка чат-ыр(ы) (канцавое спалучэнне -ыр(ы) усякаецца) з дапамогай суфікса -ёрт- і інтэрфікса в, які садзейнічае чаргаванню каранёвага т з ц: чат-

ыр(ы) – чац(в)-ёрт-ы.

Ускладзефразеалагізмаўпарадкавыялічэбнікімогуцьнабывацьякаснае значэнне:насёмымнебе,датрэціхпетухоў,дадзясятагапоту,сёмаявада на кісялі, з першых вуснаў.

Парадкавыялічэбнікіскланяюцца,якпрыметнікізадпаведнайасновай.

112

Пры скланенні парадкавых састаўных лічэбнікаў змяняецца толькі іх апошняя частка ці слова.

СІНТАКСІЧНАЯ СПАЛУЧАЛЬНАСЦЬ ЛІЧЭБНІКАЎ З НАЗОЎНІКАМІ

Лічэбнікі сінтаксічна звязаны з назоўнікамі і разам з імі ўтвараюць колькасна-іменныяспалучэнні,якіяўсказевыступаюцьякадзінчленсказа і могуць быць дзейнікам: Чатыры лодкі прыйшлі да берага амаль праз га­ дзіну(Я. Брыль);дапаўненнем:Апошніядваццацькіламетраўпрыйшлося ісці пехатой (Я. Брыль); акалічнасцю: Ужо тры тыдні стаіць спякота

(Я. Сіпакоў).

113

Сінтаксічная сувязь лічэбнікаў з назоўнікамі выражаецца ў форме дапасавання ці кіравання.

Лічэбнікіадзін,адна,адно,адныдапасуюццаданазоўнікаўуліку,родзе,

склоне: Н. адзін год, адна сасна, адно дрэва, адны акуляры; Р. аднаго года, адной сасны, аднаго дрэва, адных акуляраў і г. д.

Лічэбнікі два (дзве), абодва (абедзве), тры, чатыры ўжываюцца з на-

зоўнікам назоўнага склону множнага ліку: два дубы, дзве таполі, абодва дрэвы, абедзве сяброўкі, тры кіламетры, чатыры гады. Прыметнікі, дзее-

прыметнікі,парадкавыялічэбнікі,займеннікіад’ектыўнага(прыметнікавага) тыпу,якіяўваходзяцьуспалучэннізгэтымілічэбнікамі,таксамапрымаюць форму назоўнага склону множнага ліку: два маладыя дубы, дзве высокія таполі, абодва разгалістыя дрэвы, абедзве школьныя сяброўкі, тры прой­ дзеныякіламетры,чатырыпражытыягады.Такуюжграматычнуюформу маюцьісастаўныялічэбнікі,якіязаканчваюццанаадзін,два(дзве),абодва

(абедзве), тры, чатыры: дваццаць адзін кіламетр, дваццаць адна тысяча, сорак два гектары, пяцьсот сорак чатыры тоны.

Лічэбнікі ад пяці і далей у назоўным і вінавальным склонах кіруюць назоўнікаміўформероднагасклонумножнагаліку:пяцькіламетраў,трыц-

цацьшэсцьгектараў,дзвесцесораквосемтон.Уастатніхускосныхсклонах гэтыя лічэбнікі дапасуюцца да назоўнікаў: Р. пяці кіламетраў, трыццаці шасцігектараў,двухсотсаракавасьмітон;Д.пяцікіламетрам,трыццаці шасці гектарам, двумстам сарака васьмі тонам і г. д.

Лічэбнікі тысяча, мільён, мільярд і г. д. кіруюць назоўнікамі ў форме роднагасклонумножнагаліку:тысячакіламетраў,мільёнжыхароў,міль­ ярд грошай.

Зборныя лічэбнікі кіруюць назоўнікамі толькі ў назоўным склоне пры спалучэнні з адушаўлёнымі і неадушаўлёнымі назоўнікамі і ў вінаваль-

ным склоне пры спалучэнні з неадушаўлёнымі назоўнікамі: двое дзяцей,

пяцёра саней; у астатніх склонах дапасуюцца да іх: Р. дваіх дзяцей, пяця-

рых саней; Д. дваім дзецям, пяцярым саням; Т. дваімі дзецьмі (дзяцьмі),

пяцярымі санямі (саньмі).

Дробавыялічэбнікіспалучаюццазназоўнікаміроднагасклону:трысё-

мыянасельніцтва,дзветрэціяплошчы,паўтарагектара,паўтарынормы.

Парадкавыя лічэбнікі дапасуюцца да назоўнікаў у ліку, родзе і склоне:

першы клас, другая сесія, першае спатканне, першыя крокі.

Адсутнасць сінтаксічнай сувязі лічэбнікаў з назоўнікамі назіраецца ў складзе спецыяльных тэрмінаў і назваў: «Дажынкі-2017», «Алімпія-

да-2021», «ГАЗ-32», тэлефон 200-09-99, дом 27.

114