- •МАРФАЛОГІЯ ЯК РАЗДЗЕЛ ГРАМАТЫКІ
- •Прадмет і задачы марфалогіі
- •Сувязь марфалогіі з іншымі раздзеламі мовазнаўства
- •Асноўныя граматычныя паняцці і адзінкі
- •ЧАСЦІНЫ МОВЫ
- •Прынцыпы і крытэрыі аб’яднання слоў у часціны мовы
- •Сістэма часцін мовы ў сучаснай беларускай мове
- •НАЗОЎНІК
- •НАЗОЎНІК ЯК ЧАСЦІНА МОВЫ
- •ЛЕКСІКА-ГРАМАТЫЧНЫЯ РАЗРАДЫ НАЗОЎНІКАЎ
- •Адушаўлёныя і неадушаўлёныя назоўнікі
- •Катэгорыя роду назоўнікаў
- •Значэнне і сродкі выражэння граматычных значэнняў роду
- •Назоўнікі агульнага роду
- •Род марфалагічна нязменных назоўнікаў. Граматычны род абрэвіятур
- •Разыходжанні ў граматычным родзе некаторых назоўнікаў у беларускай і рускай мовах
- •Катэгорыя ліку назоўнікаў
- •Значэнне і сродкі выражэння лікавага супрацьпастаўлення
- •Адзіночналікавыя і множналікавыя назоўнікі. Рэшткі парнага ліку ў беларускай мове
- •Катэгорыя склону назоўнікаў. Значэнні склонаў
- •СКЛАНЕННЕ НАЗОЎНІКАЎ
- •Змяненне назоўнікаў I субстантыўнага скланення
- •Змяненне назоўнікаў II субстантыўнага скланення
- •Змяненне назоўнікаў III субстантыўнага скланення
- •Асаблівасці змянення рознаскланяльных назоўнікаў
- •Змяненне назоўнікаў у множным ліку
- •Змяненне назоўнікаў ад’ектыўнага тыпу скланення
- •Змяненне назоўнікаў змешанага тыпу скланення
- •Змяненне назоўнікаў паводле нулявога тыпу скланення
- •ПРЫМЕТНІК
- •ПРЫМЕТНІК ЯК ЧАСЦІНА МОВЫ
- •ЛЕКСІКА-ГРАМАТЫЧНЫЯ РАЗРАДЫ ПРЫМЕТНІКАЎ
- •Пераход прыметнікаў з аднаго разраду ў іншы
- •ПОЎНЫЯ І КАРОТКІЯ ФОРМЫ ПРЫМЕТНІКАЎ
- •СТУПЕНІ ПАРАЎНАННЯ ЯКАСНЫХ ПРЫМЕТНІКАЎ
- •ПРЫМЕТНІКІ СА ЗНАЧЭННЕМ СУБ’ЕКТЫЎНАЙ АЦЭНКІ І МЕРЫ ЯКАСЦІ
- •СКЛАНЕННЕ ПРЫМЕТНІКАЎ
- •Скланенне якасных, адносных і прыналежных прыметнікаў
- •ЛІЧЭБНІК
- •ЛІЧЭБНІК ЯК ЧАСЦІНА МОВЫ
- •КОЛЬКАСНЫЯ ЛІЧЭБНІКІ
- •Уласнаколькасныя лічэбнікі
- •Зборныя лічэбнікі
- •Дробавыя лічэбнікі
- •Скланенне колькасных лічэбнікаў
- •ПАРАДКАВЫЯ ЛІЧЭБНІКІ
- •СІНТАКСІЧНАЯ СПАЛУЧАЛЬНАСЦЬ ЛІЧЭБНІКАЎ З НАЗОЎНІКАМІ
- •ЛІЧЭБНІК У РОЛІ ІНШЫХ ЧАСЦІН МОВЫ
- •ЗАЙМЕННІК У РОЛІ ІНШЫХ ЧАСЦІН МОВЫ
- •Неазначальныя (няпэўныя) займеннікі
- •Адмоўныя займеннікі
- •Азначальныя займеннікі
- •Указальныя займеннікі
- •Прыналежныя займеннікі
- •ДЗЕЯСЛОЎ
- •ДЗЕЯСЛОЎ ЯК ЧАСЦІНА МОВЫ
- •АСНОВЫ ДЗЕЯСЛОВА
- •Пераходныя і непераходныя дзеясловы
- •Зваротныя дзеясловы
- •ГРАМАТЫЧНЫЯ КАТЭГОРЫІ ДЗЕЯСЛОВА
- •НЕПРЭДЫКАТЫЎНЫЯ КАТЭГОРЫІ ДЗЕЯСЛОВА
- •Катэгорыя трывання дзеяслова
- •Двухтрывальныя дзеясловы
- •Катэгорыя стану дзеяслова
- •Незалежны і залежны стан дзеяслова
- •Аднастанавыя дзеясловы
- •ПРЭДЫКАТЫЎНЫЯ КАТЭГОРЫІ ДЗЕЯСЛОВА
- •Катэгорыя ладу дзеяслова
- •Абвесны лад дзеяслова
- •Загадны лад дзеяслова
- •Умоўны лад дзеяслова
- •Катэгорыя часу дзеяслова
- •Катэгорыя асобы дзеяслова
- •Асабовыя дзеясловы
- •Безасабовыя дзеясловы
- •Катэгорыі роду і ліку дзеяслова
- •Класы дзеясловаў
- •Прадуктыўныя словазмяняльныя класы
- •Непрадуктыўныя словазмяняльныя класы
- •Дзеясловы з індывідуальнымі асаблівасцямі формаўтварэння
- •Спражэнне дзеясловаў
- •Пераход дзеепрыметнікаў у прыметнікі і назоўнікі
- •Скланенне дзеепрыметнікаў
- •Дзеепрыметнікі незалежнага стану
- •Ужыванне дзеепрыслоўяў
- •ПРЫСЛОЎЕ
- •ПРЫСЛОЎЕ ЯК ЧАСЦІНА МОВЫ
- •Азначальныя прыслоўі
- •СТУПЕНІ ПАРАЎНАННЯ ЯКАСНЫХ ПРЫСЛОЎЯЎ
- •ПЕРАХОД ПРЫСЛОЎЯЎ У ІНШЫЯ ЧАСЦІНЫ МОВЫ
- •СЛОВАЎТВАРЭННЕ ПРЫСЛОЎЯЎ
- •Акалічнасныя прыслоўі
- •БЕЗАСАБОВА-ПРЭДЫКАТЫЎНЫЯ СЛОВЫ
- •Агульная характарыстыка безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •МАДАЛЬНЫЯ СЛОВЫ
- •Мадальныя словы як часціна мовы
- •СЛУЖБОВЫЯ ЧАСЦІНЫ МОВЫ
- •Агульная характарыстыка службовых часцін мовы
- •ПРЫНАЗОЎНІКІ
- •ПРЫНАЗОЎНІКІ ЯК СЛУЖБОВЫЯ СЛОВЫ
- •ПРЫНАЗОЎНІКІ ПАВОДЛЕ ФУНКЦЫЯНАЛЬНАГА ЗНАЧЭННЯ
- •ПРЫНАЗОЎНІКІ ПАВОДЛЕ ПАХОДЖАННЯ І СТРУКТУРЫ
- •Вытворныя і невытворныя прыназоўнікі
- •Простыя, складаныя і састаўныя прыназоўнікі
- •УЖЫВАННЕ ПРЫНАЗОЎНІКАЎ
- •Ужыванне прыназоўнікаў з ускоснымі склонамі назоўнікаў
ўласцівасцькіраваць,тамувыступаеякпрыслоўе.Toe жназіраеццаіўслове
акамянеўшы ў сказе Ён стаяў нібы акамянеўшы, маўчаў і не варушыўся.
Звычайнадзеепрыслоўепераходзіцьупрыслоўе,калістаіцьпаслядзея слова, да якога адносіцца: Ён страляў лежачы; Гэта трэба зрабіць не марудзячы.
Дзеепрыслоўныязваротызаслабленымдзеяслоўнымзначэннеммогуць выступаць у ролі прыназоўнікаў (улічваючы што-небудзь, уключаючы што-небудзь, канчаючы што-небудзь, пачынаючы што-небудзь, не лічачы чаго-небудзь, зыходзячы з чаго-небудзь), а таксама ў якасці пабочных словазлучэнняў:Мною,кажучысловамівядомагапаэта,авалодаўнеспакой,
ахвота да перамены месцаў. Часцей за ўсё такія прыназоўнікі ўжываюцца ў публіцыстыцы і афіцыйна-справавым маўленні: Адносіны ўзаемада-
памогі і супрацоўніцтва працягваюцца, зыходзячы з агульных інтарэсаў («Звязда»); У паветры слаўся ледзьве ўлоўны пах чабору, а вада ў Віліі, нягледзячы на нядаўнія дажджы, была празрыстая (Я. Галубовіч); Улічваючы факт татальнай «акупацыі» тэатральнай прасторы Беларусі камедыямі нізкапробнай вартасці, становіцца зразумелым абранне менавіта гэтай п’есы («Культура»).
УЖЫВАННЕ ДЗЕЕПРЫСЛОЎЯЎ
У сучаснай беларускай мове нарматыўным з’яўляецца ўжыванне дзее- прыслоўятолькіпрынаяўнасцідзейніка–суб’ектадзеяння:ЗямляРадзімы!
Ў сэрцы боль салодкі хто не адчуў, сустрэўшыся з табой? (А. Звонак).
Згэтагавынікае,штодадатковаедзеянне,абазначанаедзеепрыслоўем,павінна выконвацца той асобай (прадметам), якая з’яўляецца суб’ектам. Дзеепрыслоўеадноснасвабоднаразмяшчаеццаўсказеісемантычнаспалучаецца з дзейнікам: Бацька слухаў вершы Янкі Купалы, то ўздыхаючы , то падпіраючы галаву рукою, то дзесьці ціха ходзячы ў сваіх думках (Я. Скры-
ган).Нельгаўаднымсказеўжывацьдзеепрыслоўеідзеяслоў-выказнік,якія абазначаюць дзеянні розных асоб або прадметаў, паколькі такое ўжыванне лічыццапарушэннемлітаратурнайнормы:Назбіраўшыпоўныякошыкігры-
боў, дзяцей захапіў вялікі азарт; Слухаючы цікавую лекцыю, у студэнтаў узнікалі пытанні; Падыходзячы да горада, у дзяўчынкі з’явілася думка вярнуцца назад.
Існуюць два прыёмы самаправеркі правільнасці ўжывання дзеепры слоўяў:
●●перабудовасказа–заменадзеепрыслоўядзеясловам,затымзлучэнне аднародных дзеясловаў злучнікам і: Алесь спыніўся, прайшоўшы з кіла-
метр. – Алесь прайшоў з кіламетр і спыніўся;
220
●●дзеепрыслоўеможнапераставіцьбліжэйдадзейніка:Алесьспыніўся,
прайшоўшы з кіламетр. – Алесь, прайшоўшы з кіламетр, спыніўся.
Нарматыўнымі з’яўляюцца наступныя выпадкі ўжывання дзеепры слоўяў:
●●упэўна-асабовыхаднасастаўныхсказах:Знаходзячыся тут,уяўляеш усё больш ярка і выразна;
●●сказах,дзевыказніквыражаныспалучэннемслоўкатэгорыістану(лёг-
ка,проста,трэба, варта,добра,неабходнаіінш.)зінфінітывам:Неабходна было рухацца наперад, маючы ў авангардзе адзін батальён.
Уабагульнена-асабовыхсказахасноўнаеідадатковаедзеянні,абазнача- ныя дзеясловам-выказнікам і дзеепрыслоўем, таксама адносяцца да адной асобы,алеянаўсведамляеццаабагульнена,яклюбы,кожны(утакіхвыпадкахможнаўставіцьзайменнікіты,яны):Нехвалісясеўшы,ахвалісяз’еўшы (Прыказка); Гуляючы, розуму не прыдбаеш(Прыказка).
Нельга ўжываць дзеепрыслоўі:
●●пры выказніках, выражаных словамі днее, вечарэе, падмарожвае,
відаць, чуваць; ●●у безасабовых сказах, дзе няма інфінітыва.
Не дапускаецца змешваць суфіксы дзеепрыслоўяў закончанага і неза-
кончанага трыванняў: напішучы (напісаўшы), меўшы (маючы), чакаўшы (чакаючы), ставіўшы (ставячы), быўшы (будучы) і інш.