ры – зусім не нешта ўльтрасучаснае і моднае, але запатрабаванае ўжо больш за сотню гадоў («Звязда»).

Прыметнікі, утвораныя паўторам слоў, таксама перадаюць значэнне высокайякасці:Уім[слядку]збіраласячыстая-чыстая,светлая-светлая

вада – ці то ад дажджу, ці то ад расы (Я. Сіпакоў); Чорны-чорны коршак зноў кружыцца ў нябёсах (В. Чаропка).

Прыметнікісазначэннемсуб’ектыўнайацэнкіімерыякасціўжываюцца ў гутарковым, мастацкім і публіцыстычным стылях.

СКЛАНЕННЕ ПРЫМЕТНІКАЎ

ТЫПАЛОГІЯ СКЛАНЕННЯЎ ПРЫМЕТНІКАЎ

Тыпы скланення прыметніка – класы слоў, аб’яднаныя аднолькавым словазмяненнем. У беларускай мове вылучаюць ад’ектыўнае, змешанае і нулявое скланенні прыметнікаў.

Ад’ектыўнаескланеннепрыметнікаў–змяненнепасклонахякасных і адносных прыметнікаў: зялёны (гай), драўляная (хата), прывакзальнае

(кафэ). Склонавыя канчаткі залежаць ад характару асновы, націску і роду прыметнікаў: Дзе Нёман прытуліўся да Гаўі, дзе драздамі перапоўнены гаі, навыперадкі з воблачкавым ценем, як ластаўка, маленства праляцела

(Д. Бічэль-Загнетава).

Да змешанага тыпу скланення адносяцца прыналежныя прыметнікі, якія абазначаюць індывідуальную прыналежнасць (дзедаў рукзак, сябрава запазычанасць, буслава гняздо, матчына песня): Вось апошні раз буслава гняздо на грушы відаць. Бывай, родная хата (У. Караткевіч); Спадчына – песня матчына просіцца ў белы свет (М. Скобла).

Прыметнікі,штоабазначаюцьабагульненуюпрыналежнасць(чалавечы, дзіцячы, салаўіны і інш.), змяняюцца паводле ад’ектыўнага скланення і ва ўсіх склонах маюць поўныя канчаткі: Гісторыя навучыла беларусаў, што такоевышынячалавечагадухуіштоз’яўляеццасапраўднымікаштоўнасцямі(М. Тычына);Янаўягозагаварыла:тозвонамжаваранкаўжыце, тосалаўінымсвістамчулым,трывожнайкнігаўкайўракіцеіўлесешэраю зязюляй(М. Танк);Яна[Жывена]загідайсхапіласязахалоднуюзмяіную галаву, выцягнула даўгі, цяжкі меч (В. Іпатава).

Нулявое скланенне прыметнікаў пададзена прыметнікамі іншамоўнага паходжання, якія не змяняюцца па родах і ліках і ва ўсіх склонах ма-

юць нулявы канчатак: сукенка беж, колер хакі, комі мова, фа-дыез, соль

89

экстра і інш. Сінтаксічна яны прымыкаюць да назоўнікаў і найчасцей знаходзяцца ў постпазіцыі да іх, у сказе з’яўляюцца азначэннем: Спявак з Ілінойса Роджэр Меніс узяў вельмі нізкае фа-дыез з частатой ваганняў 0,393 герца («Звязда»); 83 працэнты малака вырабляецца гатункам экстра («Звязда»); Сцены пакрываў фрэскавы роспіс, які імітаваў лёгкія драпіроўкі з бахрамой колеру бардо (М. Ткачоў, В. Габрусь).

СКЛАНЕННЕ ЯКАСНЫХ, АДНОСНЫХ І ПРЫНАЛЕЖНЫХ ПРЫМЕТНІКАЎ

Якасныяіадносныяпрыметнікімужчынскагародуўназоўнымсклоне адзіночнагалікумаюцьканчатак-і,каліасновазаканчваеццанамяккізычны

[н’] і на г, к, х (сіні (васілёк), ранішні (званок), дарагі (сябар), глухі(сусед)),

і канчатак -ы ва ўсіх астатніх выпадках (зімовы (вечар), малады (хлопец),

гарачы (поўдзень), чужы (край)).

Канчаткі якасных і адносных прыметнікаў ніякага роду ў назоўным склоне адзіночнага ліку залежаць ад тыпу асновы і націску. Прыметнікі з асновайнацвёрды,зацвярдзелыіг, к, хмаюцьканчатак-ое(паднаціскам):

маладое (ягня), чужое (гумно), дарагое (імя) – і канчатак -ае (не пад націскам):зімовае(адзенне),гарачае(полымя),сялянскае(жыццё).Прыметнікі з асновай на мяккі зычны незалежна ад націску маюць канчатак -яе: сіняе

(неба), апошняе (дзіця), учарашняе (малако).

Якасныя і адносныя прыметнікі жаночага роду з асновай на цвёрды, зацвярдзелы і г, к, х у назоўным склоне адзіночнага ліку ўжываюцца з кан-

чаткам -ая: маладая (суседка), зімовая (казка), дарагая (матуля), гарачая (пара), сялянская (сям’я), а з асновай на мяккі зычны – -яя: сіняя (блузка), ранішняя (газета), учарашняя (падзея), апошняя (сустрэча).

Канчаткі прыметнікаў ніякага роду ў вінавальным склоне супадаюць з канчаткамі назоўнага склону, а канчаткі прыметнікаў мужчынскага роду залежаць ад таго, да якога назоўніка (адушаўлёнага ці неадушаўлёнага)

дапасуецца прыметнік: Н. скл. н. р. зімовае адзенне, маладое ягня, гарачае полымя, сялянскае жыццё, сіняе неба; В. скл. зімовае адзенне, маладое ягня, гарачае полымя, сялянскае жыццё, ранішняе паведамленне; Н. скл. м. р. зімовы вечар, малады хлопец, гарачы поўдзень, глухі сусед, ранішні званок; В. скл. зімовы вечар, маладога хлопца, гарачы поўдзень, глухога суседа, сіні васілёк.

Ваўсіхастатніхускосныхсклонахканчаткіякасныхіадносныхпрыметнікаў мужчынскага і ніякага роду супадаюць. У родным склоне ў прыметнікаў на цвёрды, зацвярдзелы зычны і на г, к, х не пад націскам ужываецца канчатак-ага(зімовага,гарачага),ападнаціскам–-ога(маладога,гарадско-

90

га). Прыметнікі з асновай на мяккі зычны маюць канчатак -яга (ранішняга, учарашняга). У давальным склоне прыметнікам уласцівы канчаткі -аму,

-ому, -яму (зімоваму, маладому, апошняму). У творным і месным склонах якасныя і адносныя прыметнікі з асновай на цвёрды і зацвярдзелы ўжываюцца з канчаткам -ым (зімовым, гарачым), а з асновай на заднеязычны і мяккі зычны – -ім (дарагім, сялянскім).

Якасныя і адносныя прыметнікі жаночага роду адзіночнага ліку ў формах роднага і творнага склонаў маюць варыянтныя канчаткі. У родным склоне ўжываюцца скарочаныя канчаткі -ой, -ай, -яй і поўныя -ое, -ае, -яе

(маладой – маладое, зімовай – зімовае, сіняй – сіняе, апошняй – апошняе),

а ў творным скарочаныя -ой, -ай, -яй і поўныя -ою, -аю, -яю (маладой – ма-

ладою, зімовай – зімоваю, сіняй – сіняю, апошняй – апошняю).

Формыпрыметнікаўзканчаткамі-ой,-ай,-яйстылістычнанейтральныя, найбольшужывальныяўсучаснайлітаратурнайбеларускаймове,апрыметнікі з канчаткамі -ое, -ае, -яе і -ою, -аю, -яю характэрны для размоўнага і мастацкага стыляў.

У давальным склоне адносныя і якасныя прыметнікі жаночага роду з асновай на цвёрды, зацвярдзелы і г, к, х ужываюцца з канчаткамі -ай, -ой

(зімовай,дарагой),азасновайнамяккі –-яй (сіняй,ранішняй).Дляпрымет-

нікаў у вінавальным склоне з адпаведнымі асновамі характэрны канчаткі

-ую (зімовую, дарагую) і -юю (сінюю, апошнюю).

Канчаткі якасных і адносных прыметнікаў у адзіночным ліку

91

92

Канчаткі якасных і адносных прыметнікаў у множным ліку залежаць ад характару асновы і адушаўлёнасці/неадушаўлёнасці назоўніка, да якога дапасуеццапрыметнік.Уназоўнымсклонепрыметнікізасновайнацвёрдыі зацвярдзелызычнымаюцьканчаткі-ыя (зімовыя,гарачыя),апрыметнікіна заднеязычны і мяккі– -ія (гарадскія, сінія). У вінавальнымсклоне канчаткі прыметнікаў супадаюць з канчаткамі назоўнага склону, калі прыметнік дапасуецца да неадушаўлёнага назоўніка (Н. зімовыя вечары, гарачыя дні,

гарадскія вуліцы; В. зімовыя вечары, гарачыя дні, гарадскія вуліцы). Калі праметнік дапасуецца да адушаўлёнага назоўніка, то канчаткі вінавальнага склону супадаюць з канчаткамі роднага (Р. маладых ягнят, гарадскіх жыхароў, бурых мядзведзяў; В. маладых ягнят, гарадскіх жыхароў, бурых мядзведзяў). У родным і месным склонах адпаведна асновам ужываюцца канчаткі -ых (зімовых, гарачых) і -іх (сініх, гарадскіх).

Канчаткі прыметнікаў у творным склоне таксама залежаць ад тыпу асновы. Прыметнікі з асновай на цвёрды і зацвярдзелы маюць канчатак -ымі (зімовымі, гарачымі), а прыметнікі з асновамі на г, к, х і мяккі – -імі

(гарадскімі, сінімі).

Канчаткі якасных і адносных прыметнікаў у множным ліку

93

Прыналежныя прыметнікі ўназоўнымсклонемаюцькароткуюформу: прыметнікі мужчынскага роду – нулявы канчатак (даччын муж, Алесеў план,сябраў сын), жаночагароду– канчатак -а (даччына хустка, дзядулева энцыклапедыя, Петрусёва хата), ніякага – -о (пад націскам) ці -а (не пад націскам) (даччыно вяселле, буслава гняздо, Алесева поле).

Склонавыяканчаткіпрыналежныхпрыметнікаўваўсіхускосныхсклонах, за выключэннем вінавальнага, які не супадае з родным, поўнасцю паўтараюць канчаткі ўскосных склонаў якасных і адносных прыметнікаў

(сынавага, сынаваму, сынавым, бабулінага, бабулінаму, бабуліным і інш.).

Канчаткі прыналежных прыметнікаў у вінавальным склоне залежаць ад таго, да якога назоўніка (адушаўлёнага ці неадушаўлёнага) дапасуецца прыметнік.Прыналежныпрыметнікувінавальнымсклонеадзіночнагаліку мае поўную форму, якая супадае з формай роднага склону (родны склон

(нямакаго?)–бацькавагабрата,сябравагасына,вінавальны(бачукаго?)–

бацькавага брата, сябравага сына), калі дапасуецца да адушаўлёнага назоўніка мужчынскага роду, і кароткую, калі дапасуецца да адушаўлёных назоўнікаў ніякага і жаночага роду (сябрава дзіця, бацькаву сястру). Пры неадушаўлёных назоўніках мужчынскага, жаночага і ніякага роду ў вінавальным склоне прыналежныя прыметнікі ўжываюцца ў кароткай форме

(Міканораў агеньчык, Андрэеву стыпендыю, ластаўчына крыло).

Канчаткі прыналежных прыметнікаў

94